sarita 3

REBOLUSION
Sarita ni JOBERT M. PACNIS
Ammubuan, Ballesteros 3516 CAGAYAN









KAS kangisit ti uring ti sipnget a simmabat ken ni Sip-i idi luktanna ti akindaya a tawa ti taengda ken ni Pitui Tari: natayengteng, makabulsek. Sinabat ti naumbi nga aplaw; agar-arasaas ngem adda dayta di mailadawan a rikna a maabbukay-- patakderenna dagiti muldot; batakenna ti danag.
Pinunnona ti barukongna iti angin. Iti panangibulosna, kasla adda dagensen a nauyos iti kararuana. Ngem apagapaman laeng. Addayta manen ti di makita-- mano nga aldawen a kastoy-- a bileg a kellaat lattan a dumarup a mangakas iti pigsa ken simbeng ti panunotna. Rukuasanna met ti irurupak ngem matda laeng a pagang-angawan dayta a bileg. Pagsayaatanna, agpukaw met laeng— no ngata mauma!
Riniknana ti bitek ti aglawlaw. Nangrugin nga agkutikuti dagiti kaarrubada; dagiti iturayanna wenno ti sibubukel a lugar. Ammona, adu latta kadagitoy ti di agsarsarday nga agtrabaho uray orasen ti panaginana. Kasta kadi itan ti karigat ti panagbiag?
Napasennaay. Nagpakosina; nangisaang sa insaganana dagiti masapulna inton madamdama.
Nagsanguanda nga agassawa ti daing ken nalabnaw a gatas. Kastoy kadi koma ti taraon ti maysa a lider iti maysa a lugar? Ngem sapasap ti ikakayetket daytoy a rigat— awan ti lislisianna; kasla angin a sukisokna amin a paset ti lubong.
Napanunotna idi kasangaldaw a masapul ti panagsasaritada a lumugar tapno uray kaskasano, maalep-epan daytoy a rigat. Denggenna man ita ti adda a karirikna dagiti iturayanna. No ania met ti adda iti panunotda; ti pammaliiwda kadagiti karkarna a mapaspasamak iti aglawlaw.
Napnuan dungngo ti arakup ni Pitui Tari iti nagpatnag. Mariknana ti bara iti nagbaetanda. Ngem no apay ket a di mapakpakadaan ti idudupag dayta a bileg— a saan la nga isu ti sagudenna, pati ni baketna. Pagangayanna, masebseban dayta a temtem a di pay gimmil-ayab! Di met ammo ni baketna no apay a kasta ti marikriknana.
“Nakadalapustan sa metten, Lakay?” kunkuna daytoy kenkuana.
Saan nga iti awan panamatina iti daldalapus ngem patienna a di daytoy ti rason ti pagkaskastaanda nga agassawa. Kasla adda naun-uneg a ramut ti amin— ket dayta ti rumbeng a takuatenna.
“Naisaganam kadin ti sawem madamdama?’ napnuan dungngo a timek ni Pitui Tari kenkuana. Agsuksukatdan nga agassawa.
“Wen, Baket,” ababa a sungbatna ngem akuenna a baka dinanto ketdi mapagsusuroten dagiti nabayagen a binalabalana inton rumimbaw ti agduduma a panirigan. Maymaysa ti pamuspusan no dumteng dayta a kanito: rumbeng a parimbawenna ti kinaagpayso a maysa a lider-- naturay, natibker, ken addaan panirigan!

NAMSEKEN ti dap-ayan idi makagtengda nga agassawa. Maysanmaysa ti nangabrasa kadakuada. Nagtugawda nga agassawa iti sango.
Inwarasna ti panagkitana. Naipasabat dagiti mata nga agsalsaludsod. Naitalimudok dagitoy a kunam no adda tagtagiurayenda— kas iti panangur-uray ni anak ti daga iti panaglua ti langit tapno maitukitna metten ti bin-i a namnamaenna a mangakup kadakuada iti nakailumlumonda a pitak.
Immanges iti nauneg. Ngem napabaeng laeng iti kumulukol a bungsot ti aglawlaw. Ania ketdin, aya, ta di met laengen masolusionan dagita a rugit. Ditoy pay met ngarud asideg ti pagtataripnongan. Dida met mabalin a yakar ti dap-ayan ta ditoy laengen ti bakante a paset ti lugar. Sa maysa, ditoyda nga impatakder ti bukodda a trono; ditoy a disso a pinagsisiglotda ti linas ti kinaasinoda; ket ditoydan agingga iti maudi a pitik dagiti kanito.
Rinukodna kadagiti mata dagiti naitallaong ti adda a kaririknada. Maymaysa ti maripiripna: siddaaw! Napatak a maanninawanna: immagibas ti pannakakigtot kadagiti iturayanna. Kasla naadasanda iti dara iti lusiawda.
Mapanen ti oras. Tinurongna ti nairanta a paggiananna: iti mawanawananna amin a dimmar-ay. Ditoy, nalawag a maimatanganna ti tunggal reaksion; ditoy, mariknana ti im-impen ti tunggal maysa.
Iti daya, nakadua agpan ti init iti lulonan ti Bantay Oblak. Lumabanag ti marisna a nangpangisit kadagiti ulep iti aglawlawna. Nakarikna iti gitebgiteb: ginunggonna ti urat, piskel, konsentrasion, ken panunot. Sinalputna ti kararuana.
Rinugianna ti nagsarita. Naidauluan nga umuna ti kararag, iti isipna: ipaaymo koma, Apo , ti pannarabaymo.
“Daytoy banag a dakamatek, Kakabsat,” kinunana, “ ket ammok a marikriknayo met. Saan a mailibak a nakaro unayen ti kinnit ti rigat ditoy lugartayo. Addada dagiti banag a mapaspasamak a maikaniwas iti sursurotentayo. Ngarud, kayatko a mangngegan ti adda a kaririknayo ta no adda pannakabalinna, marisut dagitoy a parikut.”
Nakatengngaag laeng dagiti dimmar-ay. Intuloyna. “Mariknak, Kakabsat, ti naruay a panagraraira dagiti managdakdakes ditoy lugartayo. Nupay dikayo agsasao, ammok a nadlawyon dagiti ganggannaet ditoy disso a dinappatantayo; disso a mayarig iti templo; disso a makuna a ditayo kabukbukodan— adu dagiti agtawid ken rumbeng a mairanud; disso a pagnaedantayo amin; disso a puon ti biagtayo.”
“’Nia ti kayatmo a sawen, Napateg a Sip-i?” sinaludsod ti maysa a dimmar-ay; nailasinna ni Osup: ngem saanen nga isu daydi lumabbasit ken nabusnag nga am-ammona a manarnarawidwid iti kakaisuna a bubon ti lugar.
“Osup, dakkel nga ebidensia ti kasasaadmo. Naruay dagiti sugatmo, ti binatlagmo; diak ammo no lusiaw wenno litem ti mangad-adipen kenka. Dimo kad’ ammo a gapuanan dayta dagiti kunkunak a ganggannaet ditoy lugartayo?”
Nautob sa ni Osup ti kinunana ta nagtung-ed daytoy. No itay adda pay laeng maanninawam a tarnaw kadagiti matana, itan kasla nakumotan iti angep.
“Napateg a Sip-i,” timek ni Otab, ti mangbambantay iti pagbasuraan ti lugar, “nalawag kaniakon no ania ti kayatmo a sawen. Agpayso ti madmadlawmo. Kinaagpaysona, diakon magabenan no maminsan ti trabahok. Saanen a gagangay nga aso dagiti umas-assibay nga agkalkal iti bambantayak. Natatadem dagiti ngipenda. Nagaapges dagiti sugatko gapu kadakuada. Kasano met ngamin, binagon dagiti basura a maur-urnongko iti inaldaw. No maminsan ngarud, pabpabasolek ni Wat-Ngi ta ipalubosna a makastrek iti ruangan ti purok dagitoy nga aso. Ania laengen ti serbi dagiti pika a naikumit kenkuana? Dina pay laeng duyoken dagitoy no agpilitda!”
Dagus a timmakder ni Wat-Ngi. “Gayyem,” kinunana ken ni Otab, “ak-akmek met ti obligasionko. Kinaagpaysona, kamkamatek ida iti pika. Ngem nasiglatda nga aglisi. Saksik ni Alid kadayta.”
Ni Alid ti kadkadua ni Wat-Ngi. Daytoy ti mangabog kadagiti makalusot tapno agsublida iti ruangan.
“Agpayso dayta,” kinuna ni Alid. “Urayak pay ngarud magargarumiadan nga agkamkamat. Ti dakesna, adda rabies dagitoy nga aso a mangbibineg kadakami ken ni Wat-Ngi. Ilibasda nga ikagat kadakami a pakaturoganminton tapno di masinga ti nawaya nga iseserrekda.”
Napasennaay ni Sip-i. Tinaliawna ni Bukobkara nga adda iti sango ni Osup. “Sika, Bukobkara, ania met ti kukueem ta dim’ laengen maatipa dagiti mapalusot da Wat-Ngi ken Alid?” Ni Bukobkara ti agbambantay iti kakaisuna a desdes a sumrek kadagiti nadumduma a paset ti purok.
Mababain ni Bukobkara a timmakder. “Ladingitek, Napateg a Sip-i, ta bassit-usit laeng ti maaramidak kadagiti kakastoy a banag. Ammoyo met a limitado laeng ti kabaelak. Ken kas annurotentayo, no asino ti inikkan ni Wat-Ngi iti permiso a sumrek, siwayawayan daytoy nga agdakiwas.”
“Napateg a Sip-i,” intakder met ni Arab iti abay ni Osup, “marigrigatanak metten iti kasasaadko. Kakaasiak a mangsagsagad kadagiti wara dagita a bisita. Agkakapsutak payen ta maris-kapasen ti suplayko a pamedped imbes koma nga awanan maris. Marurusokak ngem ania ngarud ket di met kabaelanan ni Silia a sagaten babaen iti buyboyna. Napigsa ngamin unay ti parnuayen nga angin daytoy maris-kapas a bitamina isu nga agdiretso lattan nga awan aniamanna. Siak met, matdaak laeng a maakas ti pigsana.”
Napangariet. Agrurutapen ti parikut. Tinaliawna ti asawana: kayatna ti umadaw iti pigsa itoy.
Intayag met ni Sigab ti imana. Ni Sigab ti pagdiretsuan dagiti ganggannaet kalpasan idadagasda iti Makisto. Awan ti bisita a di dumagas iti Makisto. Ditoy a maarisitda babaen ken ni Tiskob a para bantay. Mangalada iti permisoda tapno agtalinaedda a kas gagangay a lumugar: nawaya nga agdakiwas!
“Nalaing dagitoy a ganggannaet, Napateg a Sip-i,” timek ni Sigab, “marigatanak a mamagdasig kadagiti tagilakoda. Kasla NFA a bagas ti pampamay-anda. Ilaokda dagiti rediek kadagiti napintas. Maammuakto laengen dayta no kasta unayen ti namsaakanda. Iti kaburnok dagiti tagilakoda, diak kabaelan nga imurian dagitoy. Idiretsok lattan dagiti maud-udi ken ni Manong. Pagdaksanna, kaaduan a dagiti nalalangto ken presko ti mapalusposak.”
Timmakder met ti naawagan iti Manong. Dakdakkel ken nabakbaked daytoy ngem ni Sigab. Naimatangan ni Sip-i ti panagdudusol ti pakabuklanna.
“Agpayso ti nasao ni Ading,” kinunana. “Ammoyo met siguro ti akemko a no ania ti nayallawat kaniak, idiretsok ida iti kuribot ken lata nga inton madanon ti orasna, alaen dagiti basurero tapno maibellengda.”
“Ti rigatna,” ni Sigab, “nakakaanton dagiti kalugarantayo kadagiti rediek, Napateg a Sip-i! Ti makadakes, adda sabidong dagitoy a tagilakoda ta pagbaliktadenna pay kano ti rusok dagiti makakaan. Pagangayanna, maakas ti pigsada!”
Sabidong? nagallangugang iti panunotna. Saan ngata a dayta ti ramut ti bileg a dumardarup kadakuada ken ni Pitui Tari?
“Gapu met kadagitoy a basura, saan a naannayas ti panagbombak kadagiti bangkag ta mayanginda a mangappel kadagiti kanal . Madlawyo met ngata ti epektona no bassit ti maisuplayko kadakayo a danum,” kinuna ni Osup. Di makatalna; kasla pay ketdi agtigtigerger.
“Wen!” ti makatitileng a sungbat ti tallaong.
“Marikriknak met dayta,” ni latta Osup. “Agkakapsutak nga agbomba ta makaulaw ti angot iti aglawlawko. Agal-alak pay ket kasla kamkamatek dagiti kanito.”
Immarimbangaw ti aglawlaw.
“Maymaysa ti gapuna daytoy,” imbikag ni Melad. “Adu unayen dagiti ganggannaet iti aglawlaw a mayat a mangsakup kadatayo. Ti rigatna, dayta met a nakaitalkan daytoy disso a yantayo, nga addaan iti kontrol kadatayo amin— pati kenka Napateg a Sip-i-- ket dina man la kitaen dagiti pastrekenna. Asinotay’ koma, aya, nga agkedked iti bilinna?”
“Agpayso ‘ta kunam, Melad,” inkanunong ni Langto. “Tagabotayo laeng a sidadaan nga agtungpal nupay makuna met nga adda pannakalidertayo,” kinitana ni Sip-i. “Dagitoy a ganggannaet ti makagapu ti panagkurkurangko iti taraon a para iti pangpatibkerko iti pundasion ti pamilia a binangonko. Ngem agawen met dagita a ganggannaet ti para kaniak!”
In-inut ti itatakder ni Rada, ti babai nga aginakbay ti banglona: adda pangngadua iti isipna no agsao wenno saan. Ngem napipia no mayebkasna met laeng ti adda a riknana.
“Napateg a Sip-i,” kinunana iti natinggaw a timek, “dakkel ti amakko iti marikriknak. In-inuten a masisip dagita a ganggannaet ti banglok. Kataydanto laengen ti mabati kaniak: agamakak ta makasabidong dagitoy; di makapaltuad iti biag!”
Nakagat ni Sip-i ti bibigna. Nariknana ti kinnit ti agtindiken nga init kadagiti kudilna.
“Apay, naibus kadin ti igamyo a pangsarangetyo kadagitoy a sumsumrek?” inamadna.
“Napateg a Sip-i,” timek ni Otab, “kas nakuna itayen, naidumduma ti kinarungsot dagitoy a kabusor. Namsekda iti panglakagan tapno maparmekdakami. Saanen nga umdas ti birtud dagiti igammi.
“No agtultuloy daytoy a parikut, Napateg a Sip-i,” binagi met ni Taraki, “di masasaan a maungawto ti lugartayo. Ita pay laeng, mariknakon nga aglusdoy dagitoy tumeng no kasta a sumang-atak kadagiti bantay. Aduda kadagiti waig ken bakir ti lamok ken alimatek nga agsusop iti pigsak.”
Immariwawa ti kasingin ni Otab. Tumanabutob a nagpasango. “Basolmo daytoy, Sip-i!” imbugtak daytoy kenkuana. “No koma naturedka a lider, sika ti mangsaranget kadagitoy nga agbasakbasak. Wenno saan, sika koma ti makisarita iti nakaitalkan daytoy a disso tapno dina pastreken dagita nga estranghero yantangay makitkitana met a nagtaud dagitoy kadagiti ruot a walang!”
Kasla nadanog ti pispisna kadayta kinuna ti kasingin ni Otab. Agkabagbagida iti kabsatna, laeng ta nadangdang-as nga adayo.
Pinagkalmana ti riknana. Adda punto ti kasingin ni Otab. Ngem pinadasnan ti kunkuna daytoy. Pagdaksanna, di mangipangpangag ti nakaitalkan daytoy a lugar!
Sukir! Wen, dayta a balikas ti tumutop kadayta a nakaitalkan daytoy a disso nga idadauluanna dagiti agindeg. No mangipangag la koma, adayo nga adda kastoy a parikut a sangsanguenda. Di ngata ammo dayta a napagtalkan a no isuda ti maawan ket dakkel a sungsungbatanna?
Pinagulimekna ti tallaong ta anabaaben ti lumlumtaw. Maitugotan ti buteng ken danag iti rupa ti tunggal maysa.
“Ania ngarud ita ti rumbeng nga aramidentayo?” inamad ni Alid.
“Kakabsat, agkaykaysatayo a mangidanon iti napagtalkan ti isusupiattayo iti ar-aramidenna. Ipariknatayo ti kinakawaw nga adda kadatayo!” Idi pay rabii a pinampanunotna daytoy: maudi a pamuspusan sakbay a maladaw ti amin.
“Nabayagen a naaramidmi dayta!” kinuna ni Arab. “Ngem awan mamaayna! Timmangken ti rikna ti amotayo!”
“Agpayso dayta!” maysamaysa ti nagkuna. “Namin-ano, aya, nga imparipiripmi kenkuana ti agdama a kasasaadtayo ngem kasla politiko. Di mangipangpangag!”
“No kasta ngarud, adda kenkuana dayta; adda kenkuanan a mangitultuloy a mangpastrek kadagitoy a ganggannaet; adda kenkuanan a makidangadang iti ibunga dagitoy; adda kenkuanan no awanen ti namnamaenna a maitulongtayo— ta adda panagpatingga ti mabalintayo nga isaranay kenkuana.! Wen, adda kenkuanan, Kakabsat, nga agsungbat iti nagtalek kenkuana a taripatuenna a naimbag daytoy a disso!” Bimmangon ti apuy iti barukongna kalpasan a nayablatna dagita. Akuenna, mariknana metten ti isasalog ti pigsana. Ngannganina ngarud di maangayen daytoy a taripnong gapu ta madmadi a kanayon ti riknana. Ngem inkarkarigatanna laeng tapno masolusionan koma met ti sangsanguenda a parikut.
“Nakas-ang a panunoten,” kinuna ni Osup, “ta imbes nga ilallaynatayo dayta a napagtalkan, kasla ketdin idurduronnatayo iti lubnak. Mamin-ano la koma, aya, nga idagidaginak iti saklotna tapno mariing dagiti ur-uratko ket maannongko dagiti pagrebbengak. Ngem anian ta agsiksikkawil met lattan iti agmalmalem!”
“Pudnoka dita!” insarurong ni Arab. “Naglawaan ti baybay a pangipasiaranna koma kadatayo; wenno iti bantay; wenno kadagiti tanap a mangipaay iti talinaay ken bang-ar ngem anian ta kaykayatna met ti mapan iti nakiro a disso: iti umok dagiti asuk ken tapok!”
“No usaren la koma dayta a napagtalkan,” inruar metten ni Sigab ti sakit ti nakemna, “ti kinabaknangna a mangsaluad kadaytoy a disso; a mangpastrek kadagiti katulongantayo a mangipapaay iti pigsa ken sidap ti panunot, adayo koma a sagabaentayo ti kastoy. Dina la ammo nga isunto met laeng ti pagdas-alan ti amin.”
“Kakabsat,” kinunana, “gapu ta dinatay’ met ipangpangag ti pannakaamotayo, irubuattayo ngarud ita ti isusuko! Isusuko a mangaringgen iti kinataona. Ngem sakbay dayta, kiddawek nga ikkantay’ pay iti maudi a gundaway— a no palusposanna pay, pakaitibkolanna daytan a narigaten a pakabangonanna.”
“Umanamongkami kadayta!” kinuna ti tallaong.
Naragsakan.
“Yantangay adda met pay laeng nabatbati a pigsami, ituloymi latta a parmeken dagiti umad-adu a kabusor. Ituloymi latta a yikkis ti bannawag! Ngem no awan latta ti mauraymi nga ayuda iti amotayo, ta narisgo unayen dagitoy a kalaban, panawenen nga ibbatanmi dagiti igammi ket bay-anmin dagiti kabusor nga agari!”
Napaulimek. Sabagay, uray isu, kasta met ti adda iti panunotna. Ta ania ti mamaay ti ilalaban no awan suporta ti maseknan unay? Paltogandan sa itay iti tengnga ti plasa dagiti martir?
Kiniddawnan ti panagulimek manen ti tallaong. Indauluannan ti kararag-- a balonen ti tunggal maysa iti panagturongda kadagiti puestoda; a mangted pigsa kadakuada tapno ituloyda ti rebolusion; a namnamaenna a mangriing iti maseknan ta daytoy a disso a naikumit kenkuana, ipategna koma metten. Ta ammoda amin: mapukawda no makapungtot ti nangitalek. Binulbulodda laeng daytoy a disso!
(Gibusna)
(Mayo 1, 2008)
DALLUYON
Sarita ni JOBERT M. PACNIS








SINABAT ti aplaw ti mababain a pul-oy ni Braulio iti idadap-awna iti pantok.. Ti aplaw: sumuknor iti kaungganna— kasla kayatda a sukisoken ti adda a linaon ti barukongna, ti isipna, ti kararuana, ti kinataona. Nagkarayam ti salemsem iti sibubukel a bagina: naakas ti imeng ti jacket a suotna.
Inin-inayadna ti immaddang a simmalog. Nupay di pay simmirip ti init, kabisadonan ti pagnaenna: kas iti pannakaikabesana ti nagan dagiti manon nga ubbing a nagna kenkuana. Daytoy a pannakaikabesa, itdenna ti talged iti barukongna. Ti rippiis dagiti mapayatanna a ruting ipasimudaagna nga addan iti kadaratan. Pasaray maisagud iti lanut dagiti marakamotit.
Manen, inarakup ti pul-oy. Ngem binay-anna daytoy a nagkarayam manen iti sibubukel a bagina. Iti naidaknir a kayo a kas kabaked ti ordinario a pinuon ti niog, inuksotna dita ti kallugong. Insarunona ti jacket. Imparabawna dagitoy iti kayo. Naitangkarang ti nabayog a barukong a kepkepkepan ti puraw a sando. Nagandap iti sipnget ti namsek a gurongna.
Immanges iti nauneg. Nagdalluyon ti barukongna iti pannakayibbet ti angin iti ngiwatna a paglemlemmengan dagiti kumpleto ken marpil a ngipen a patpatarnawen ti agar-arimasa a dumerosas a bibigna. Iti edadna a tallopulo ket pito, dina pay pinadas ti simmusop iti sigarilio. Dina kayat a daytoy ti mangdadael iti tartatripatuenna a salun-at.
Ti salun-at rumbeng a makita iti ruar, dayta ti panirigan ni Braulio. Panirigan a mangpatpatibker iti pammatina iti bagina.
Simmango iti laud— iti yan ti plasa a nasurok lat’ bassit a dua kilometro ti kaadayona. Rinugianna ti nagpagnapagna.
Kasla aggampor a danum-dissuor ti panagdengngegna kadagiti agburak a dalluyon nga in-inut met laeng nga aglusdoy agingga a kasla tarakitik laengen ti arbis a mangdilpat iti kadaratan. Akuenna, dayta nga ungor ti maysa a kaay-ayona tunggal umay agwatwat ditoy baybay— malaksid iti presko nga angin nga ipug-aw ti saklot ti mangliwengliweng a taaw.
Nalawa koma kenkuana ti ruangan a tumayab iti disso ti diro ngem para ken ni Braulio, adda ditoy— iti Cabaybay nga ilina— ti awan kapadpadna a diro ti biag. Ania pay, aya, ti sapulenna iti agdama a panggedanna? Makuna a natun-oynan ti arapaapna iti naganus pay laeng nga edadna.
Lima a kalgawen sipud nagtugaw a baro nga ama ti Bilid Elementary School . Dagiti proyekto ken panagbalbaliw ti timek ti lideratona-- ni Braulio… wen ni Sir Braulio. No iti gobierno, kasla kigaw ti panaglupos, iti imatonanna: kalapati daytoy a naamo a pagnumaran ti sibubukel a Barrio Bilid.
Rinugianna ti ag-jogging idi mariknana a nakasaganan. Dita batog ti plasa ti pannaka-finish linena. Santo met laeng agsubli. Mapanto nga uppat a pulo minuto nga aramidenna daytoy.
Tunggal aldaw a makawatwat, kasla manaynayonan ti pigsa-- nga awan kadagiti kabaddungalanna. Mano kadagitoy ti kasla aguppat a bulan ti tianda idinto a nagtataerda met nga Adan? No koma gesdanda ti nasanger ken ammoda ti agwatwat, kunkuna ni Sir Braulio iti nakemna.
Narusepen iti ling-et. Pimmardas ti bitek ti barukongna. Ngem dina man marikna ti bannog. Kasla samiweng latta dagiti agbangon ken agburak a dalluyon iti panagdengngegna. Pinardasanna pay ti nagaskaw. Sumirsiripen ti init iti daya idi agsubli iti nagtaudanna.

“ASINO man nga interesado, Kakabsat, makiuman laeng kadaytoy kabsatyo,” impinal ni Sir Braulio ti programana kadayta nga aldaw.
No kastoy nga alas kuatro agingga iti alas singko ti agsapa ti Sabado ken Domingo, paseten ti biag ni Sir Braulio ti nakubong a kuarto a yan ti mikropono, agduduma a player ken aparatu. Maysa a DJ iti FM ditoy Cabaybay. Ngem naisabali ti porma ti programana. Malaksid kadagiti samiweng-Iluko nga ipatpatayabna, ken dagiti mai-text a mensahe, tratarenna pay dagiti isyu iti ilida.
Inawaganna dagiti annak a nataengan unayen no ikompara kadagiti kaadalanda. Kasta metten dagitay out of school youth a makunkuna. Maysa a programa ti gobierno ti pannakaipaay kadagitoy iti eksaminasion tapno ma-accelerateda iti agdama a kasasaadda. No maipasada daytoy nga eksaminasion, maikkanda iti diploma a katukad met laeng ti diploma dagiti nakaturpos iti elementaria wenno haiskul. Kasla ken ni Pacman!
Ni Sir Braulio ti coordinator dayta a programa ti Edukasion ditoy a depaar ti Amianan a Luzon .
Binagkatna dagiti gamigamna a simrek iti booth. Kalpasan ti sangkabassit a pannakisarsarita iti guardia ken teknisian, impakadanan. Mapan pay agwatwat a kas nakairuamanna.
“Talaga a naturedka, Sir,” indayaw ti guardia.
Napaisem. Manon, aya, ti nangibaga kenkuana iti kasta? Ti panangibutaktakna kadagiti anomalia iti Cabaybay ti kayat a sawen ti guardia. Dagiti iregularidad a mapaspasamak: ti kinaladaw a sumrek dagiti agtrabaho iti munisipio, dayta ‘nak-ti-sal-it a hueteng, dagiti agraraira a maiparit nga agas, ti fruit game a pagmamauyongan dagiti ubbing, dagiti pasaway a drayber, dagiti matmaturog nga opisial wenno otoridad.
Akemtay’ dayta, kunkunana met no kasta a dayawenda. Ta asino pay ngamin, aya, ti agtimek no di isu nga adda iti lugar? Akuenna, adda met panagamak nga agum-umok iti barukongna no kasta a rugiannan ti mangbanat. Ngem no mapanunotna ti sibubukel a pagsayaatan dagiti umili, dagus a mapunas dayta a buteng— agpukaw a kas asuk iti law-ang ket maurnong dita ta inton panawenna, yetnag ti langit a kas bisibis iti mawaw a daga.
Ipintana ti naganna ta panggepna ti tumapog iti basingkawel, kunkunada iti likudanna. Basingkawel? Tirtiraenna dagiti agtuturay sa ita makipaset kadakuada? Ha-ha-ha! Di pay a nadadael ti isipna!
Patpatiem dayta, kunkunada pay. Naggapu met ket iti hueteng dayta kotsena!
Nupay nasakit dagita nga ipulpulagidda kenkuana, a bumangonan a kasla dalluyon ti gura iti barukongna, palabsenna lattan dagitoy. Ubbaw iti kinapudno dagita, irasrasonna lattan! Kayatdak laeng a tippuogen!
Sakbay met ketdi a sinerrekna daytoy a kas nayon ti widawidna iti inaldaw, inadalnan no ania dagiti mabalin nga ibungana. Ngem awan ti nakitana a pagdaksan.
KAS kabang-i ti malaylayet a bulong-saba a pagbungon iti patupat ti ayamuom nga inyeg dayta nga agsapa ken ni Sir Braulio. Uray la dimmakkel dagiti matana idi yangadna ti rupana a nakaitalimudok iti report nga ar-aramidenna. Naipasabat kenkuana ti maysa a dayag a nakapantalon iti maong a naasmangan iti kumepkep a pink a blusa. Nalanay ngem mangar-arit dagiti mata a naiturong kenkuana. Agar-arimasa dagiti bibig. Iti tantiana, mapanen a duapulo ti bisitana.
“Good morning, Sir,” naidaydayaw.
“Good morning, too!” Di ammo ni Sir Braulio no simngaw ti timekna wenno saan. Inwagisna ti tugaw iti sangona.
“Agyamanak, Sir.”
“Ania ti maipaayko? Ken ania itay ti madaydayaw a naganmo, Ba’sang?” uray no nakatugawen ti bisitana, kasla maaw-awanan pay laeng ni Sir Braulio. Naitalimudok ti imatangna iti nakarit a dua a munturod iti sanguananna. Adda ikarkari dagitoy a nalamiis nga ubbog— ubbog a di kauma nga inumen; a di pay nasarakan dagiti adbenturero; a di pay nasukisok ti puonna…
“Siak ni Ma. Christine de Acis, Sir… taga-Buyon. Kayatko koma ti agaplay iti eksaminasion nga inyawagyo iti radio no mabalin.”
“Kasta kadi? Ala , nasayaat met, Ba’sang, ta maituloymo met laeng ti panagbasam…”
Nakapanawen ti bisitana ngem ken ni Sir Braulio, kasla adda latta daytoy iti sangona a nakasamsam-it ti panagis-isemna; nga aginakbay ti banglona; a liwliwana.
Winagwagna ti ulona. Nagdiram-os bareng mayaw-awanna ti ladawan ni Ma. Christine ngem kaskasdi a nakalamina daytoy iti utekna. Indissona ti ar-aramidenna itay ket nagturongen iti kantina ti pagadalan.
Nagungor dagiti dalluyon iti isipna.

“APAY a ditoy ti nagdiretsuanta, Sir?” agpigpigerger ti timek ni Ma. Christine a nakatugaw iti iking ti pangdua a kama a naarpawan iti derosas a lupot. “Kunak man no umayak ageksamen?”
“’Ton bigat pay laeng ti eksam. Aginanata pay ditoy tapno maipokusmo met laeng ti eksammo no bigat. Narigat no inton bigatta nga agbiahe nga umay ditoy siudad ta nabambannogkanton.”
“Ngem apay a ditoynak nga indiretso, Sir… Hotel daytoy…”
“Wen, ammok. Apay, madika kadi?”
“Madadael ti masakbayak, Sir…”
“Kayatmo ti ageksam?”
Nagtung-ed ni Ma. Christine. “Ngem, Sir…”
“Siak ti makaammo kenka.”
“Baka adda nakakita kadata, Sir…”
Naduayya ti puso ni Sir Braulio kadayta a nangngegna. Saan a nengneng tapno dina ammo ti ipaawat dagita a balikas!
“Dika agdanag, bukodta ti kanito…”
“Dinakto baybay-an, Sir, a? Kayatko a talaga ti makalpas iti panagadalko. Naundayen a panawen a diak simrek iti pagadalan.”
Narikna laengen ni Sir Braulio ti panagbangon dagiti dalluyon. Kitaem laeng, nakunana. Manon ti padasna kadagiti kakastoy a banag? Mamati itan a dua laeng ti mamagtinnag kadagiti babbai: kuarta ken taer! Ket dina kayat a madadael wenno mapukaw dagita nga igamna!
Sakbay a maminpinsan nga agdappuor ti dalluyon, innala ni Sir Braulio ti selpon iti pantalonna ket imparabawna daytoy iti lamiseta. Naimbagto la a pakalaglagipanna!
Nupay nabartek iti aginakbay a banglo ni Ma. Christine, ammona, saan nga isu ti immuna a nagdakiwas iti nasarakanna nga ubbog!

“NGANGANIKAN, Bro,” dayta ti immuna a nangngeg ni Sir Braulio idi agmulagat. Puraw ti aglawlaw. Naut-ot ti sibubukel a bagina idi gamdenna ti agkuti. Atiwna ti namalmalo— ti ut-ot, sumuknor iti isipna, ramaramenna ti sibubukel a kinataona. Naipasabat kenkuana ti suero iti makanigid a sikiganna.
“Yanko?” nasaludsodna nupay addan pamalpalatpatanna idinto a laslasinenna ti nagtaudan ti timek. Lima a lallaki ti kasangsangona.
“Addaka ditoy pagtaengan dagiti adda sagubanitna, Bro,” naisungbat. Malasinnan ti nagtimek: ni Mario Sabado— prinsipal ti Baliang Elementary School . In-inuten a maikkat ti kasla naikullaap kadagiti matana.
“Naaksidenteka, Kumpad!” ni Sir Condrado Pagao ti Ammupay. “Ngannganinaka rinumek ti mangsarsaruno kenka a bus. Naimbag ta nakapagpreno ta dinaka koma inarado idi madungparmo ti nagballasiw a nuang.”
Wen, malagipnan. Sumrek iti pagadalan ket mayat ti panangpaspasurotna iti My Heart Will Go On ni Celine Dion iti inselselna nga iPod iti lapayagna idi dina napakadaan ti ibaballasiw ti nuang. Naladawen idi agbalaw. Ti anit-it ken kanablaag ti lugan ti naudi a napuotanna.
Nakayaman. Ngannganin!
“Addan iti talier ti luganmo, Bro” inyisem kenkuana ti pamandeken ngem napudaw a prinsipal ti Gakka Elementary School — ni Sir Dexter Cenal.
Pinadasna a kauten ti bulsa ti pagan-anayna. Ngem kimmaro ti ut-ot a marikriknana.
“Apay, ania ti sapulem?” inamad ni Sir Fabian Limasu, prinsipal ti Palali Elementary School a masarakan iti asideg ti baybay iti lauden ti ili. Arig paraangan daytoy ti kadaratan.
“’ Tay selponko?”
“Ne, ket awan met nga inted ti management ti hospital. Dagita met laeng bolpen, wallet ken relom ti intedda.”
“Napananna ngaruden?” kasla kinarayaman ti rinibu a boltahe ti koriente a namagkintayeg iti riknana.
“Naala la ketdi dagiti immuna a nangarayat kenka. Mamin-ano met laengen nga insimpleda nga inlemmeng!”

“ANGKEL, diak la ketdi agbiddut, sika daydiay pagpiespiestaanda iti You Tube!” kasla mangmangngeg pay laeng ni Sir Braulio dayta a kinuna itay ni Lito, ti second year nga anak ti kasinsinna.
Panagriknana, kasla nairusod kenkuana ti sangabuntuon a lunod. No agpayso ti nasao ni Lito, nagwaras la ketdin ti damag.
Nalagipna ti napukaw a selponna. Ania la ketdin a pannakalipatna a nangunas iti pakalaglagipanna ken ni Ma. Christine!
Dina ammo no sumrek pay kadayta nga aldaw iti eskuela. Dinan mapagsusurot ti aramidna. Adda dita a maitalimudok ti imatangna kadagiti agsabsabong nga orkidia ni mamangna. Kasla sapsapulenna kadagiti agduduma a marisna a sabsabong ti sungbat iti agdama a parikut a sangsanguenna.
Simrek met laeng iti pagadalan idi mapagkalmana ti riknana. Mamin-ano met laengen a paglibakanna ti adda iti internet! Saan a siak dayta! kunaenna no adda agdamag. Naglaka ti agedit iti rupa! Pakana la dayta dagiti mapaspasakitak, kunaennanto pay.

ALUSIISEN iti iddana ni Sir Braulio. Ballikid a ballikid. Manon nga istik ti sigarilio— nasursuronan ti agsusop sipud sineknan ti parikut— ti naibusna? Ditoy Cabaybay, awanen ti di makaammo iti damag iti internet. Awan mamaay ti panagulbodna. Ad-adda a patien dagiti umili ti nakitada a buya iti You Tube.
Ti pay dakesna, addan iti ikub ti DSWD ni Ma. Christine. Impudno daytoy nga agpayso ti adda iti internet— a naidownloaden ti kaaduan nga adda personal computerna ken dagiti haytek ti selponna.
Dina kayat a dumanon iti dibision ti kaso. Agingga iti mabalin, solbarenna ti parikut.

“DAYAWMI ti inrurumenmo, Mistro! Rumbeng nga agbayadka!” kasla maitubtubong pay laeng a rebentador iti lapayag ni Sir Braulio dayta a kinuna dagiti nagannak ni Ma. Christine itay napanna kinasarita dagitoy.
“Uray kastoy laeng ti panagbiagmi, Mistro, adda met dayawmi!” naitebbag pay. “Nasaysayaat laengen a pumanawka ita ta makapagpanunotak pay!”
Inyal-aludoyna itay ti pimmanaw. Ania nga agpayso ti maaramidanna no agpagunggan ti ama ni Ma. Christine? Iti tantiana, kabaelanna daytoy. Ngem addanto pay ngata labanna no pagaaduanda?
Nalagipna ti aginakbay a banglo nga inyeg ni Ma. Christine iti daydi aldaw a simmangbay kenkuana. Kasla ita anglem daytoy a mangsuksuknor iti kinataona; anglem a mangbalbaliktad iti rusokna; anglem a mangbugbugiaw iti nasimbeng a panunotna.
Mabainen a rummuar. Agpuppupok lattan iti balayda. Nabaybay-annan dagiti obligasionna. Ita, nagbalin a napatak ti ladawan dagiti adun a babbai a naglabas kenkuana. Kasla makitkitana dagiti nabuslon a lua dagitoy; lua nga ita ket kasda la naurnong a sidadaanen a manglemmes kenkuana.
Natibker ti pagtaktakderan dagiti nagannak ken ni Ma. Christine. Inkarianna dagitoy iti dakkel a gatad tapno agulimekda laeng— kas kadagiti immuna-- ngem natangken ti pangngeddengda. Masapul nga ikarona ti nagbasolanna. Kasano nga irasonna a nagayatan met ni Ma. Christine ti napasamak? Asino ti mamati?
Asawaennan sa laengen ni Ma. Christine? Ngem awan metten sumgar a dutdotna itoy. Inyanuden ti dalluyon ti aginakbay a banglona!

“NAPANEKNEKAN ditoy a pangukoman a Sika Braulio Gayaman ket nagbasol iti panangrames. Gapu itoy, masentensiaanka iti…”
“Saannn!” kasla mangmangngeg pay laeng ni Sir Braulio ti eksena itay iti korte. Ngem ania pay ti mamaay ti ikkisna? Addan ditoy likudan dagiti rehas: nailet, adu ti lamok, kasla nabungsot a kanayon ti aglawlaw… Ditoy, nariknana, napukaw ti pagaayatna a buya iti baybay: ti samiweng nga abbukayen dagiti agbangon ken agbettak a dalluyon.
(Gibusna)

(Naputar: Abril 30, 2008; nayimail iti Bannawag, Mayo 1, 2008)


APUY
Sarita ni JOBERT M. PACNIS
Ammubuan, Ballesteros, 3516 CAGAYAN













NARIWET pay ngem nakariingen ni Hulio. Dagus nga indalimanekna ti nagiddaanna. Apagapaman a salemsem ti nangarakup kenkuana idi ilukatna ti akin-amianan a tawa. Kasla ketdin agpaspasugnod daytoy. sabagay, nakuna ni Hulio iti nakemna, kalgaw ita ket karkardayo nga adda bang-ar a yapiras ti angina.
Namisok. Kabayatan ti pannakalutluto ti innapuy, inmurianna ti bulong-paria nga inarnasna iti igid ti inaladan idi malem-kalman. Ilaokna daytoy iti bagas ti aba a sagpawanna iti tinuno nga ar-aro a kinalapna iti piskaria ti amana.
Apagisu nga agbannawag idi makaluto. Naggiddanda ken ni Gimpol a namigat. Insabsabotna ti kanen ti kakaisuna nga asona. Ken kakaisuna a kadkaduana ditoy a disso sipud nagturpos iti agrikultor. Ditoyen bangkag nga inggubetna ti bagina. Kayatna a patan-ayen daytoy sangkailgat a tawidna ken ni Tata Mayo nga amana.
Iti tawenna a maysa laengen a kalgaw ket matnagen iti kalendario, awan pay iti panunotna ti panagasawa. Di met agdamdamag dagiti nagannak kenkuana ta dakkel ti panamati dagitoy iti kabaelanna iti biag. Patienda unay nga iggemna ti tulbek iti kayatna a pagbanagan iti masanguanan. Agalikaka dagitoy a mangbiang iti aramidenna. Nupay kasta, addada met latta a di agliway a mangpatpatigmaan kenkuana.
Nagsakdo iti pagdigosna idi makaipakni.
Manon a tawen daytoy a bubon? nasaludsod ni Hulio iti nakemna. Iti pannarita ni Tata Mayo, nadanonannan daytoy idi addan puotna. Ket segun kano iti estoria ti amana a ni Lakay Ero, daytoy a bubon ti nagtaudan ti naruay a biag. Ditoy a bubon a natawing dagiti pangep-ep iti waw iti purokda. Ditoy a bubon ti nangbussog kadagiti bangkag.
Ngem idi panawenen ni Tata Mayo, adun dagiti nagpapanaw a napan nagkita iti narabraber a pagaraban. Kadakuada, narigat ti biag ditoy a disso. Kadakuada, adda iti sabali a lugar ti nasam-it a diro.
Ngem ken ni Tata Mayo, adda ditoy a lugar, ditoy a disso ti ubbog a sapsapulen ti tunggal maysa. Daytoy a pammati ti naimula ken ni Hulio tapno ipategna met daytoy a disso. Tapno siraratenna ti baro nga agsapa nga ikut daytoy a punganay ti pulida.
Imbarikes ni Hulio ti buneng kalpasan ti panangalana itoy iti nangipatakderanna nga abay ti pagbagasan. Inasana daytoyen idi kalman kalpasan ti panaggupongna iti kayo idi makasibog kadagiti natnateng iti aglawlaw ti kalapaw a nagbalinen nga umokna iti agsangapulon a tawen.
No kasta a kalam-ekna, saan a dina mapanunot nga adda koma met kadkaduana. Sipud simmina iti pagtaengan, ni laengen Gimpol ti makuna a kapulpulapolna. Adayo unay ti sentro ti purok— a naed ita da Tata Mayo ken Nana Augusta.
Kunkuna no kua dagiti kapurokanda nga awan kaes-eskan ti kinagagetna ta awan met laeng ti pamiliana a pangisagutanna itoy. Isem latta met ti isubadna. Dina ipakita a makantiawan. Maawatanto dagiti kalugaranna daytoy nga ar-aramidenna.
Tinurong ni Hulio ti bangkag iti laud. Naminpinsanen a nagpasugnod dagiti linnaaw. Kailiwna koma met dagitoy a mangarakup iti simmabunganay a piskel iti gurongna a dina galad a lengdan iti pantaloon. Umanayen kenkuana ti putot a pagobrana uray kapuskolan ti ruot.
Nangrugin nga agbunga dagiti aglimagasut a pinuon ti kalamansina. Itay laeng Disiembre, immayda pinakiaw dagiti bunga. Nawadwad bassit ti napaglakuanna.
Nakaisem a nakaimatang iti busel dagiti kalamansina. Pagpiaanna ta nagsabong a dagus dagitoy apaman a nakaungarda idi maikkat dagiti bungada. Namnamaen ni Hulio a maitamana iti presio kadaytoy nga Abril. Anus laeng ti kasapulan ta narigat no kastoy a kalgaw ti agtaripato. Adu dagiti manglaylay ket saanda a makadakkel. Awan met ngarud ti pasayak a pangawidanna koma iti danum. Umanayen ti panagsibogna no adda panawenna.
Napaliiw ni Hulio nga addada dagiti sanga a saan a nagbunga. Tapno saan pay nga isu a taraknen ti puon, inkeddengna a paaden dagitoy tapno balbaliwanna ti agsaringit ket bareng nabungbunganto no sumaruno.
Dayta ita ti aramidenna. Kitaenna pay dagiti sanga a mangrugin nga aggango kasta metten dagiti binalayan ti igges wenno insekto ta dalusanna dagitoy. Ummongennda dagitoy iti suli.
Kuminniten ti darang ti init. Adun a puon dagiti nadalusan ni Hulio. Inyinanana iti sirok ti mangga iti alad idi makarikna iti bannog. Pinunasanna ti bagina a nadaripespesen iti ling-et. Permi a panagkiamkiam ti aglawlaw.
Nakarikna iti gin-awa idi maikayab ti pul-oy-amian. Immanges iti nauneg ket riniknana ti pul-oy. Ngem naatap ti bang-ar. Nabara ti alingasaw a naitibnok iti angin.
Natangadna ti tallo kapuon pay a mangga nga impataraigid idi ni Tata Mayo. Narukbosda unayen. Malinongan dagiti sangada dagiti sumagmamano a pinuon ti kalamansina.
Ammokon, nakuna ni Hulio iti nakemna, isu met laeng ta nasadut nga agbunga dagiti adda iti igid a kalamansi ta adda dagita a nangpayong kadakuada. Inkeddengna a palungpongan dagitoy.
Ngem di ngata agunget ni Tata Mayo? Sabagay, kas paliiwna kadagiti kallabes, saan unay nga agbungbunga dagiti sanga a nangpayong kadagiti mulana. Kasla ketdin nailid-ida. Wen, dina met siguro a pakabasolan iti amana no putdenna dagitoy.
Nalagipna dagiti kalugaranda. Naglag-an ti biag iti pangibilbilanganda. Kasla agpiesta ti kantina ti purok no kasta a leppas-pangngaldaw. Ditoy nga agtutugmok dagiti lumugar. Masangal ti adu a kita ti sugal: porti wan, pipito, bingo, kol pati ken mahjong. Inton malpas, dagiti nataengan a lallaki, sumukmonda wenno agiinumda agingga a didan ammo ti laud ken daya. Inton mabigatanda, agalenda ti rigat ti biag.
“Pangalaan manen iti isaang?” dayta a litania ti kanayon a mangngeg ni Hulio kadagiti kalugaranda no sarungkaranna da Tata Mayo ken Nana Augusta.
Mapangilangil laeng no kua.
Adu met ketdin ti nakangaton a kalugaranda. Isuda dagidi nagpapanaw kadaytoy a disso a nagsapul iti narabraber a pagaraban. Isuda ita ti kasla mangtengtengngel kadagiti babassit a lumugar. Nalukay ti ima dagitoy nga agpautang no la ketdi adda maipakitam a titulo ti daga. Wenno dinguen a mabalin a guyoden no dika makabayad iti sangapanglangitan nga anak ti utangem.
Agsaosao dagiti lumugar iti kinangina ti porsiento ngem awan met laeng ti maaramidanda. Ngem ken ni Hulio, saan koma a mapasamak ti kastoy no adda dayta a panangipateg iti nariingan a sagut: ti daga a madadaan a mangipaay iti pagbiag.
Segun iti sayangguseng, pimmangato dagitoy a kalugaran da Hulio gapu iti maikaniwas nga aramid: droga, babai, panagtakaw ken no ania la ditan a nakaam-ames a krimen.
Pumigpigsa pay ti damag nga umok ti mabayadan a ragsak ti mansion ni Donia Estrella. Am-ammo ti baket a balkat ta naynay iti pagdaydayawan. Di magatadan ti tulongna iti pannakabaliw ti simbaan. Adu a tulong-pinansial ti it-itedna.
Agarup duapulo kano a kuarto ti ngato ken baba ti mansion. Tunggal siled, adda kompiuterna a naka-webcam. Ditoy a mapspasamak ti ilegal a negosio a panglikliksaban ti baket iti dakkel. A pakailumlumloman met dagiti annak dagiti babassit a gapu iti rigat, kumpetda iti patadem.
Timmakder. Rinugianna nga inuli ti maysa a pinuon ti mangga. Inikkatna dagiti makaperwisio a sanga. Marigatan ta yalikakana ti di pannakapandag dagiti mulana a kalamansi. Nupay kasta, nakarikna iti pannakapnek idi malpasna dayta a puon.
Immulog sa inulina ti sumaruno a puon. Narusep manen iti ling-et. Gumilap dagiti piskelna a tuparen ti di agpabatubat a mulagat ti init. Nakabarbaran ti riknana. Dinan pinalpas ti maikadua a pinuon. Ituloyna laengen inton leppas-pangngaldaw.
Sinalingsinganna dagiti sanga sakbay a nagdiretso iti kalapawna. Imminum kalpasan a nakainana bassit. Nabang-aran. Kasla sinuknor ti lamiis ti sibubukel a kinataona.
Namisok. Inyiladna iti indayon iti sirok ti tsiko iti paraangan kalpasanna.
Kalpasan a nakapangngaldawda ken ni Gimpol, intuloyna ti iladna iti indayon. Namrayanna ti nagdengngeg iti radio.
Awan latta ti simmabalian ti damag, nakuna ni Hulio iti nakemna. Isu la nga isu. Nangato a presio ti magatgatang gapu iti agsasarutsot nga ingangato ti gasolina; krisis iti bagas; anomalia iti gobierno; rebolusion kadagiti kalkalsada; panagtitinnudo dagiti adda iti trono; ken nakaam-ames a krimen. Sa ita, adda dita ti pangta ti global warming.
Imbes a makainana, nakarikna ketdi ni Hulio iti panagbara iti bagina. Kasla immapon ti kalgaw iti barukong ken isipna. Nadegdegan idi akupen ti pul-oy ti bara ti agkiamkiam nga aglawlaw nga impugso kenkuana.
No marikna payen ti pudot, nakunana iti panunotna, ditoy nga adda pay kaykayo, anianto laengen iti siudad? Dina mailadawan no kasano ti biag iti ipagpagarup dagiti kalugaranda a paraiso.
Pinatayna ti radio. Innalana ti kuaderno ken bolpenna. Namrayanna ti nagkur-ikur-it. Daytoy ti pagpalpalabsanna iti oras. Agduduma ti sursuratenna: daniw, gameng ti isip, pangngarig, salaysay wenno sarita no maminsan. Panggepna nga iti masakbayan, mabasa daytoy ti kaaduan. Kayatna nga agserbi a silaw dagiti maregmeg a kapanunotanna iti agdama a situasion. Yarngina daytoy a panggep iti dua a karayan a pagab-abanto ti sumaruno a kaputotan. Karayan a punganay ti sibilisasion.
Sineknan met laeng ti pannakailibay. Idi agmulagat, sirsiripenen ti nangligsay nga init. Ngem kaskasdi a nabara latta ti ipugpug-aw ti aglawlaw a pul-oy.
Innalana dagiti masapulna. Inulina a dagus ti pangtedna itay a pinuon. Nalaka laeng nga inleppasna.
Idi mairingpasna amin a pinuon, sinalingsingan ni Hulio dagiti sanga. Inlasinna dagiti nababaked idinto nga intiponna kadagiti bulong dagiti babassit.
Naginana manen kalpasanna. Agalas tres median idi sublianna ti obrana. Nanglaylayen dagiti bulong iti kinabara ti aglawlaw. Intipon ni Hulio dagiti inikkatna a sanga dagiti kalamansina kasta metten dagiti nagangon a kullokullot a dalusna idi kalman. Uray la rumpiis dagiti mapayatan a nagangon a bulong.
Intuloyna manen ti panangdalusna kadagiti kalamansi. Akuenna, mabayag pay sakbay a maileppasna daytoy. dina met ngarud kayat ti mangala iti katulonganna ta amanagan ketdi no dida ammo ti ar-aramidenda. Imbes a makatulongda, amangan no masaktanda dagiti pinuon ket isu pay ti pakaigapuan ti panagpungto dagitoy ket matayda. Iti kapadasanna, managpasugnod dagiti kalamansi. Malagipna la unay ti bugbugtong idi a kalamansida iti abay ti bubon iti balayda iti purok. Nabunga met pay laeng idi damo. Ngem idi agsasarunon dagiti kalugaranda a mapan lattan agpurdot, in-inut lattan a nanglaylay daytoy.
Malagipna unay. Nasiputan ni Nana Augusta ti panagpurdot ni Perling a masikog. Saan a pinalabes ti inana agingga a di nanaraigid ket insibogna iti kalamansi ti pinarnuayna a danum. Sukal kano iti panagpasugnod ti mula a panggapuan daytoy nga aglaylay ket matay.
Alas singkon ngem nangato pay laeng ‘diay init. Inkeddeng ni Hulio ti sumardengen. Namrayanna a ginupong dagiti inlasinna a sanga. Inurnosna dagitoy iti daya ti kalapawna.
Pinagunina manen ti radio. Nalpasen dagiti drama.
Nalpay latta ti abagana idi awan nagbaliwan ti danag. Agsasaruno pay ti uram a napasamak— uray la uppat. Ginasut a pamilia ti naawanan iti pagtaengan— no makuna, a, a kasta ti napagtitipkel laeng a sim, lata, karton, sako ken goma.
Innala ni Hulio ti de-gaas a pagsilawan ken nangdutdot iti sangagemgem a bulong-niog iti sako ket tinurongna ti pinempenna a ruot. Pinasgedanna daytoy.
Napardas ti panagkayamkam ti apuy. Ngem di impalubos ni Hulio a dilpatan ti alipaga dagiti mulana.
Rumanisak dagiti bulong a lamuten ti apuy. Pimmallangatok dagiti dalipato. Napasanud ni Hulio idi mariknana ti pudot. Ngem dina pinanawan ti apuy. Narigat no adda maikayab ket mapan kadagiti mulana. Mamin-ano met laengen ngay a sumgiab dagiti impenpenna a ruruot iti pinuon tapno agserbi nga abuno inton agrupsada!
Napangilangil idi mangrugin nga agpababa ti apuy. Apagbiit a dimmapo dagiti sanga!
No nabungakay’ koma, nakuna ni Hulio iti nakemna, adayo a napaadkayo ket linamutnakayo ti mabisin nga apuy!
Napaisem kalpasanna. Kasla ketdin adda isip dagiti kapatpatangna.
Tinurongna ti kalapawna idi masiguradonan a di agkayamkam ti nabatbati nga alipaga. Agluton iti pangrabiina ket sanguenna manen ti kuadernona. Inton bigat, rugianna manen nga ikkaten dagiti nabatbati a di pakairanudan a sanga. Ammo ni Hulio, inton malpasna dagitoy, mariknananton ti bitek ti aglawlaw.
(Gibusna)
(Naputar, Abril 27, 2008)






TEYK IT ISI, HONEY!

Sarita ni JOBERT M. PACNIS

Ammubuan, Ballesteros, Cagayan





















“PAPANAM?” indil-ag ni Imiang a baketna kadayta nga agsapa ti Biernes. Madama nga irubrubuat ni Itong dagiti badona. Dua paris a t-shirt ken pantalon. Ken sangkaasmang a a pagturog.
“Alla, ni honey! Apay, nalipatamon nga Abril ita?” inkiremna iti asawana.
“Apay koma no Abril, ha? Kaska met laengen mapan mangasaba!”
“Bulan ti Literatura Ilokana ita, honey! Dim’ malagip?” impisokna iti bag ti gisigis ken tutpisna. “Mapanak manen, a, makigumil, ‘niakan, sa!”
“Pagbambannogam la dayta! Aniat’ maal-alam ngay?” naikusilap. “Ken, apay, mannuratka, ‘ya?”
“Mannuratakto, a, Honey, no madanonan!” kinunana. “Adda, ‘ya, nangrugi iti ngato ti kunam? Dim’ la ammo ket ti ganas ti makigumil. Gapu pay itoy, di kad’ naam-ammodakon ditoy ilitayo? Ne, pasiatenyo ni Apo Mannurat, kunkunada dita kantin. Iti parkingan, umaykan aglugan Apo Mannurat ta ituloddaka uray awan kaduam. Ay, ti ganasna ti maawagan iti kasta, Honey…”
“Agbibisin! Ti la makuna a mannurat, dagiti addan naipablaakna. Ngem sika, ayyapo, ta uray sangabukel la koma, awan pay! Daydiay sa la bugbugtong a Ti Makunami ti nakakitaak iti naganmo, Itong Baritungtong!”
“Agpayso, awan pay, Honey…”
“Dinak man ruaman nga awagan iti honey. Maalumiimak!”
“’Nia ketdi ni honey…”
“Maysa…”
Nakudkod ni Itong ti ulona. Pagustuanna man laengen ni baketna. Adda ugali daytoy a tumapis ket. No marugiannakan a bilangan, tungpalem laengen ti kayatna. “Baket, agpayso, awan pay naipablaakko,” kinuna ni Itong, “ngem mano gasuten ngay ti naipatayab a dandaniwko kadagiti estasion ti radio? Namin-anoak metten. ‘ya, a napan nakibukanegan? Dagita pay laeng, sipapannakkelakon a maysa kadagiti mangay-ayat iti nakayanakantayo a pagsasao. Saanak a kas kadagita dadduma dita nga ibainda ti bukodda a dila!”
“Wen, a, ngem dika alasen ‘ta bagim a gumilka a gumil ngem awan pay nagapuanam iti magasin?”
Saannan a sinungbatan ni baketna. Innalana ti tualia ket nagdiretson iti banio. Inagawaanna ti nagbuyat. Masapul a makamakamna ti pers trip a van. Mapan a dua oras ti biahe nga agpa-Tuguegarao. Kastanto met la kabayag ti biahena nga agpasiudad ti Cauayan a pakaangayan ti kombension.
Agpayso ti kinuna ni baketna nga awan pay naipablaak a sinuratna. Namin-adun a nangipatulod iti sarita ken daniw iti Bannawag ngem kaskasdi a di man la inikkan ni Apo Editor iti gundawayda. Adda pay ketdin pasugnodna.
Maikalima itan a tawen nga agatendar iti kombension ti GUMIL. Awan met pagkunaan iti kinaanepna nga agdengngeg iti lektiur ngem no apay ketdi nga awan latta ti agbalin a suratenna.
Saan koma metten nga agatendar pay ita ta napanunotna a dakkel manen a gastos. Numona ta rumigrigat ti biag. Manon ngay ti bagas? Ti sardines? Kinaagpaysona, napanna inyutangan ti gastuenna a mapan. Porsientuanna daytoy.
Napaliiwna kadagiti kallabes a kombension a bumasbassit ti agatendar. Nalabit, kunkunana iti panunotna, a gapu iti kinarigat ti biag. Iraman payen dita dagiti nangtallikuden a naminpinsan iti GUMIL ta naaladan ti kinaykayatda kadaytoy. Pangarigan, nagpangalanda a nagpangato iti trabahoda.
Napaliiwna pay a di unayen interesado dagiti dadduma a tsapter ti GUMIl nga alaen ti sertipikitda. Ta apay pay laeng kano ket dida metten masapul. Didan kasapulan ti sertipikit ta addadan iti ngato. Dagiti laengen agur-uray iti pannakapromot wenno sumrek iti trabaho dagiti agkasapulan.
“Apay, talaga a mapanka?” inkusilap manen ni baketna idi mamles.
“Siempre, a, Baket,” inlailona. Narigat no surngiatenna ni baketna.
“Dayta la paggastuan ti pampanunotem! No urnongem la koman dayta gastuem para itoy a panagseserrek. Ayna, Itongka, aghaiskulton ‘ta putotmo!”
Di la mapupuotan nga agpayso, nakuna ni Itong iti nakemna. Kasla kaano la daydi pannakasukalna nga agar-arado iti talon. Kasla kaano la daydi pettat a panagkasarda ken Imiang!
Ala , dina met ketdi pagbabawyan. Ay-ayatenna ni baketna. Mamin-ano la koma, aya, a tarayanna daytoy idi no dina ipatpateg. Maikasangapulo ket walo la a kalgawda idi ipandan a rikna.
Awan met ngatan ti pagkunaan ni Imiang kenkuana. Nagaget. Dida pay nanglangan a mangan nupay maysa laeng nga ordinario a dianitor iti sentral iskul iti ilida.
“Dika kad’ latta a tumagtagari, Baket. Sigurado daytoy lakadko.”
“Kasano koma a sigurado, ha? Naimbag koma, a, no adda awatem a premyo! Uray la koma idiay AMMAFLA a nangyalatam iti gunggona. Wenno ‘diay AVAIL!”
“Di bale, Baket, ta sigurado nga adda pagsubbotan iti gastos…”
“Ay, dimon namnamaen dayta onda ispat a sangkaibagam. No sika met la ti nagkuna nga uray la agdiwig dagiti hurado a sangkasiimmo no basbasaenda ti insalipmo. Di ketdin?”
Saanen a nagtagtagari. Binisitona ni Imiang ket napanen naguray iti traysikel iti kalsada. Apagalas saisna.
ALAS ONSEN idi makagteng iti siudad ti Cauayan. Nangala ti traysikel ket nagpaitulod iti pakaangayan ti kombension. Adun dagiti nadanonna. Pamiliaren kenkuana dagitoy.
“Naragsak nga isasangbay, Atanud,” indakulap kenkuana ti natayag ken nabaneg a lalaki a kasla agmatmata nga alimukeng.
Malasinna daytoy. Ni Miks! “Agyamanak, ‘Tanud!” Nakiinnabrasa. Kitaem laeng, a, ket naalamanona manen daytoy a Palanca awardee. Ti ket ganasnan! Uray pay ti Editor ti Bannawag, nalamanona metten idi napan a tawen idiay Currimao. Di la ngata nga umay, ‘ya? nasaludsodna. Damagenna koma no ania ti pagkurkurangan dagiti sinuratna.
Nagturong iti grupo dagiti lallakay. Napipia dagitoy a pakiragupanna ta adu ti masaoda. Isu pay a maadalna.
Ngem nalpay ti abagana ta ti ketdin panagiinumda ‘ton rabii ti pagsasaritaanda. Sabagay, kasta met a kanayon. No koma usaren dagitoy ti panawenda a mangtarabay wenno mangpatpatang la koma kadagiti agdadamo iti tay-ak ti panagsuratan.
Napasanamtek.
“Naimbag a bigatyo, Sir…” dina napupuotan ti balasang nga immasideg kenkuana. Paib por ngata ti tayagna. Pagat-abaga ti natayengteng a nangisit a buokna. Kimmampuso ti rupana. Nakarit dagiti nabegkes a barukong. Adda panagkakaingasda ken ni Angel Locsin iti Lobo.
“Kasta met, Adingko,” dina napupuotan a kinuna. “Apay?”
“Damagek la koma no dakayo ni Apo Teody Sulima, Sir. ‘Diay ngay mannurat a taga-Cagayan!”
“Apay, agdadamoka kadi nga agatendar, Ading?” inamadna.
“Wen, Sir.”
“Apay a sapsapulem ni Apo Sulima?”
“Dayawek la koma kadagiti saritana nga impangabakna iti AMMAFLA. Sinagidda man ti riknak…”
“Wen, siak,” kinuna ni Itong. Total, awan met dayta a mannurat a sapsapulen ni Ading, inkalinteganna ti bagina. Am-ammona ti mannurat ta nakadinnakulapna metten daytoy idi. Sa maysa, pudno man met a taga-Cagayan!
“Dakayo gayam, Sir… Siak gayam ni Raquelita Fabita, taga-Baguio.”
“Pakaidayawak ti pannakaam-ammok kenka, Ading!”
Saanen a ti seminar ti sinango ni Itong. Dinan sininaan ni Lita. Kaduana daytoy iti tunggal kanito. Impato pay ketdin ti agnagan iti Inocencio nga asawana daytoy. Sabagay, nakuna ni Itong iti nakemna, di pay aginnaddayo ti edadda ken ni Lita. Treintay unona laeng idinto ta duapulo ket lima ni Lita.
Naggasatkan, Boy! kinunkuna ni Itong iti bagina. Kitaem laeng, a, ket adda pay bonusna kadaytoy a yaatendarna. No kastoy koma amin a kombension, ay, dina sayangen ti magastona!
Nagpasiar da Itong ken Lita iti karabiyan ti maikadua nga aldaw ti kombension total byuti kontes ti mabuya. Piesta ket adu ti tao iti kalkalsada. Napanda nagbuya iti periaan. Nalipatanen ni Itong ni Imiang!

MAUDI nga aldaw ti seminar. Maragsakan la unay ni Itong ta nangngegna itay iti grupo dagiti padana a taga-Cagayan a didan palpasen ti kombension ta dida kayat ti marabiyan iti dalan. Umay-ayon iti planok, nakunana iti bagina.
Kalpasan ti isasarungkarda iti Magat Dam, nagdiretsoda ditoy Camp Vizcara . Madamdama laeng, mapandan idiay Ambatali a pakaangayan ti maudi a programa.
“Umayak sumurot idiay Cagayan,” uray la naalimpayeng ni Itong kadayta a kinuna ni Lita kenkuana idi maungpotda ti hanging bridge. Kasta unay a panagkinnapetda itay bumalballasiwda. Atiwda payen ti agassawa.
“Ne, saan a mabalin, a,” nakunana. “Sapulendaka idiay yanyo…”
“Didak sapulen dagidiay ta awan pategko kadakuada,” agluasiten ni Lita.
“Ne, apayen? Agan-anoka?”
“Ibagak ti pudno.” Awanen ti Sir nga awagna. “Ikuskuspildak ‘diay balay. Kasla didak anak ti pangibilbilanganda kaniak. Isu a napanunotko ti agatendar iti kombension total agduyosak met nga agsurat. Bareng, kunak, no makailiwliwagak. Isu nga uray agdadamoak, immayak lattan.”
Kitaem laeng ti gasat no kumawiwit, insanapsap ti uneg ni Itong. Naggasatka a talaga, Boy!
Ngem kasla natungpa idi malagipna ni baketna. Ay, gerra patani la ketdi no mangisangpet iti babai. Pordios, pangal-alaanna ngata iti laya a yagasna iti kammuolna!
“Ngem saan a mabalin ti pampanunotem… Diak pay nakasagana.” Amaya, naamil ni Itong ti bibigna. Ania daytoyen a nasnastrekna?
“ Ala , no isut’ kunam,” nakaanges met laeng iti nalukay ni Itong kadayta a kinuna ni Lita. “Diak met ketdi ipilit ti bagik. Ngem panunotem koma ti napasamakta idi rabii. Kontakennakto koma iti intedko a number…”
“Wen…” Ngem kuidawka, kinuna met laeng ni Itong iti bagina. Apay, isebbak ketdin ti bagik? Nowey!
Panagited iti sertipiko. Gapu ta maymaysanan, kapilitan nga innala ni Itong dagiti sertipikit dagiti padana a taga-Cagayan. Imbagana nga isunton ti makaammo a mangibunong.
Nasurok a tallopulo ti inawatna a sertipiko. Adu daytoyen, nakunana iti nakemna. Kitaem laeng, a, ti gasat no kumawiwit nga agpayso.

NASAPA a simrek ni Itong iti trabahona kadayta nga aldaw. Masapul nga unuanna ti superbisor iti pagadalan tapno adda panawenna iti planona. Agarup sangapulo ti nakapatangna a maestra idi kalman. Immannugot met dagitoy iti imbagana.
Ita nga aldaw ti ranking dagiti mayat nga agisuro. Makarikna ni Itong iti asi kadagiti nabayagen nga agap-aplay ngem dida met laengen makaskastrek. Adda dita dagiti kurang ti puntosna ta bassit-usit met pay laeng ti eksperiensada. Sa maysa, di met nalatak ti pagadalan a nagturposanda. Bentahe dagiti nagturpos iti sikat a pagadalan. Naimbag ketdin ta naikkaten ti dakkel a puntos a maipaay kadagitoy. Awanen ti makuna a class A, B wenno C, wenno below sea level, a pagadalan.
Sinigurado ni Itong a naibagna met laeng dagiti kasapulanna. Itan a masuktan dagiti gastona a makikomkombension.
Inaributantan ni Imiang idi kasangsangpetna a naki-GUMIL ta awan man la ti naiparangna nga ebidensia ti panangabakna koma met iti onda ispat poetri rayting kontes ta naimbag la koma a nagsubbotanna iti ginastona.
“Teyk it isi, Baket!” kinunana idi. “Lib it tumi! Masuktanto ti ginastok!”
“Teyk it isi ‘ta rupam! Apay, nalaka ti agsapul iti kuarta ti kunam?”
Saan idin a nagtagtagari. Pudno man met ti kinuna ni baketna. Ngem, ala, bareng kawiwitanto ni baketna apaman nga agbanag ti planona. Mabayadanna pay no kuan ti utangna.
Atiddogen ti pila dagiti maki-ranking idi makagteng iti pagadalan. Dinarasna a linukatan ti mini-gymnasium ket inalistuanna ti nagdalus. Awan pay alas siete ngem saanen a masdaaw no apay a kasta laengen ti kasapa dagiti mamaestra. Nalaka, ‘ya, ti abuten iti ruar ti inaladan a makipila!
Sinaggaysana a tineksan dagiti kontakna. Limed a kinasinnarakna dagitoy kadagiti nagduduma a siled. Kasta unay ti isemna idi makairingpas.
Sikakaranting a nagsubli iti trabahona kalpasanna. Sumagawisiw. Naimbag la ketdin ta dina pay ninagnaganan dagiti sertipikit a naaw-awatna iti kombension Di kad’ nagbanag ita ti planona!
Permi a ragsak ni Imiang idi ipapetpet ni Itong ti nawadwad bassit a gatad. Di man la nagdamag no naggapuan ti kuarta. Ngem no bilang laeng ta inuntonna, ammon ni Itong ti irasonna. Naitsambak iti hueteng, Baket, mamin-anona met laengen ngay nga ibagana. Uray ta ammo met ni Imiang a napigsa nga agtaya iti dayta a sugal.

KAGAPGAPU ni Itong nagpainum iti kakaisuna a bakada kadayta a malem idi masangpetanna ti di maipinta a rupa ni baketna. Kasla pay kumilaw daytoy.
Ania man ngatan ti nakabasolan, Apo ? nasaludsod la ket ngarud ni Itong iti bagina. Nagsam-it met pay met la ti arakup ni Imiang idi rabii. Uray itay mabigatanna, nakalalailo latta.
“Nagan-anoka, Honey?” inlailona apaman a nakaasideg ken ni Imiang.
“’Honey ‘ta rupam?” naibugkaw. Ket no dina koma napasimadaan ti kanawan a dakulap ni baketna, naglamma la ketdi iti rupana.
“Ne, kuemon, Honey?” madanagan ni Itong. Delikado no makapungtot ni baketna. Agpiangpiang ti langit ken daga! Nagsanud.
“’Nia ti kayat a sawen daytoy, ha?” impuruak ni Imiang ti selpon kenkuana. Naimbag ta napakadaanna ket nasippawna. Nagbambanagan ket koman ti 6070 a selponda!
Kinitana ti inbox. Dua a mensahe ti adda dita. Naggapu iti superbisor ti maysa idinto a ni Lita ti maikadua!
Anian a pannakaliplipatna a nangikkat iti nagan ni Lita iti Contact!
Binasana dagiti mensahe.
Report immediately to school tom. This is in connection with the certific8 you sold to the applicants. - Superbisor
Uray la nagkalimduosan. Ania ti aramidenna?
Insarunona a binasa ti mensahe ni Lita.
Hello, swit. Come immediately. I’m preggy! I luv u.
Idi kitaenna ni baketna, timmayaben ti gemgem daytoy kenkuana. Nakitana lattan dagiti bituen idi rabii a damoda ti agkuyog ken ni Lita. Kanabtuog ti naudi a nangngegna.
(Gibusna)



(Naputar idi Abril 24, 2008)


SARMING
Sarita ni JOBERT MATIAS PACNIS










AGMERMERIENDAAK iti kantina ti Northern Quezon High School a pagpapart-timeak kadayta nga agsapa ti Martes idi paayabannak ti prinsipal. Kalkalpasko la unay a nagpa-final exam iti IV Peace. Dinarasko nga inibus ti pansit ken mineral water ta narigat no aguray ni Ma’am. Ti kayatna, ora mismo!
Nadanonak ti prinsipal iti opisinana nga adda dumdumoganna a pappapel. Makumikom siguro iti umadanin a panagrikep ti klase. Nagdaydayawak. Insardengna ti ar-aramidenna.
“Take your seat,” apagapaman laeng nga inyangadna ti rupana.
Madin sa ti aldawna, nakunak iti nakemko, ta di man la nga immisem. Nagtugawak iti sango ti lamisaanna a nakaikitikitan ti nagdadakkelan a naganna: MRS. JENNY SALAYUSAY- PRINCIPAL I. Agkaraiwara dagiti papel iti rabaw ti lamisaan. Kasta metten dagiti napempen a libro iti agsumbangir a sikiganna. Iti suli, nakabattal dita ti sagad a buyboy ken dustpan. Napangilangilak. Maikadua pay laeng daytoy a gundaway a mastrekko ti opisina ti prinsipalmi. Idi damo nga agaplayak. Nakaur-urnos man idi ti aglawlawna. Awan ketdi ti nabaliwan iti plastar dagiti dua a kabinet a nakaipempenan dagiti rekord. Adda iti masanguananna ti maysa, iti abay ti ridaw. Nagdakkelan ti sarming a naidisenio kadaytoy. Tapno makitana ti bagina nga agtrabaho? Iti met suli iti makanigidna ti maikadua. Kaskasdi a nagdakkelan ti sarming daytoy. Nakalinlinis met ketdi ta naynay nga agpaayab iti ubing a mangdalus.
Nagliad iti tugawna sa miningmingannak. “Pudno kadi a nagpaeksamkan, Sir Matias?” tiningigannak.
“Yes, Ma’am,” kinunak.
“Why did you give the exam? We don’t have any schedule yet!” makaipas ti ikikitana.
Napaangesak iti nauneg. “Ma’am,” kinunak, “inyiskediulko ti eksamko gapu iti dua a rason. Umuna, part-timeak laeng, Ma’am, ket amangan kunak no mairana nga addanto ka-conflictna ti scheduleko kadagiti trabahok idiay balay. Maikadua, diakon makauray. The scheduled graduation is on April 9, Ma’am. Ania itan? Marso 22, Martes Santo. Awanen ti klase ‘ton bigat. Beinte otsonton ti mabilang ‘ton Lunes. No di pay ageksam dagiti ubbing, kaanonto pay ngarud a makompiut ti gradoda? Ken maysa pay, Ma’am, nangngegko kadagiti kakaduak a testnan, yiskediulnan. Adu ngamin ti pakaringgoranda. Makumikomda nga agkampania kadagiti ubbing nga agturpos iti elementaria tapno umaydanto agbasa ditoy inton panaglulukat manen ti klase. Fourth year ti iggemko, Ma’am, ket pagaammotayo met a masapul a maisapsapa a maisubmitir dagiti gradoda.”
“Agpapan pay,” kellaaat lattan nga inkiraudna. “Dika la makatuttutor!” Limmawa dagiti abut ti agongna. “Naka-review ngarud ita dagiti ubbing?”
“Yes, Ma’am! I told them last week that their final exam in Physics will be today. Imbagak pay la dayta idi Lunesna. That’s after we almost finished the topic,” impalawagko.
“’Ton maminsan, Sir Matias, urayem ti go signalko! Nalawag?” kinusilapannak. “Dika agdardarasudos!”
“Saan met ngata a kinadarasudos ti inaramidko, Ma’am,” indagsenko. Kagurgurak la unay dayta a balikas. Iti kaano man, diak pay nagdarasudos. Adalek nga umuna ti ania man nga aramidek sakbay nga ipatungpalko. “No urayek pay ti schedule, nagabayton ti amin, Ma’am. Ken kasano a makaaramidkayo iti schedule ket addada pay di nakapa-unit. Dagiti met dadduma, awan pay quizda. I doubt, Ma’am, where will they get a grade! Iti attendance dagiti ubbing iti kalleppas a Foundation? I think that is not a measure of the child’s real ability!” Nagdakkelan a puntos ti maited iti ubing nga agatendar iti aktibidad ti pagadalan. Maki-paradeka, wenno maki-mass demo, wenno addaka iti rabii ti koronasion, addan siento singkuenta a mainayon a puntosmo iti amin a subject. Makaammon ti titser no ania ti panginayonanna. Lagidawek la unay daytoy nga alagaden ti pagadalan. Agparparang a nadagdagsen payen ti affair ngem iti academic.
“Ania?” uray la nagbulintek dagiti bugagaw a mata ti prinsipal. “’Payso kadi ti ibagbagam?”
“Apay a diyo imbestigaren, Ma’am?”
“Asinoda?”
Imbagak ti ammok tapno saan a siak ti pagdas-alan amin a pungtotna.
Diak ninamnama ti nagbalin a reaksionna. Timmakder ket pinikpikna dagiti abagak. “Dika lattan tumagari, Barok,” kinunana.
Apayen? Nasaok laeng a dagiti padana a nagbakbaketen ditoy NQHS, nagbaliw metten ti aplaw ti angin. Adda pagbutnganna iti mabalin a panangsalangadna kadagiti imbagak?
“Sige, ituloymo ngaruden ti agpaeksam,” kinunana manen idi dinak mauray nga agsao. “Ita kadin wenno inton malem ti batang ti IV Gold?” ti section one ti kayatna a sawen.
“’Ton malemen, Ma’am, iti orasko kadakuada tapno awan ti madaldalapusko a subjectda,” insungbatko.
Nagpakadaakon. Iti panagturongko iti ridaw, nataldiapak iti sarming ti nagpaiduma nga isemna. Isem ti buaya!
Nagdiretsoak iti officemi. Nadanonko ni Ma’am Cardenas nga agar-aramid iti eksamna.
“Ania ti imbaga ni Ma’am?” inamadna idi makitanak. Imbagak ti napasamak. Talkek ni Ma’am Cardenas. Maysa a tawen ti in-inaunaak iti tawenna a duapulo ket tallo. Nagsarunokami a simrek ditoy NQHS.
“Sabagay,? intungtung-edna. “Nagbayag met la ngaminen dayta scheduletayo!”
“Kasano ket awantay’ met amin. Kas ita, kagudua manen ti awan a kakaduatayo ta napanda nagatendar iti panagturpos dagiti adda iti elementaria. Kasano a masurot ti schedule no kasta?” Tallo tawenkon ditoy NQHS. Iti nagsaruno a dua a tawen, nadlawko ti kinarigatna ta di masnop ti sueldo. Agpannuray ti pagadalan iti ibayad ti gobierno. Pribado nga agpayso daytoy ngem saanen nga agbayad dagiti ubbing iti tuitionda. Ti gobiernon ti makaammo kadakuada. Pagdaksanna, naladaw a sumangbay ti kuarta. Pagangayanna, ti sueldomi ti agsakripisio. Sakami la maparsiakan no kasta nga adda mapastrek ti pagadalan iti panagpakandidatana no adda aktibidad daytoy. Ngem puling laengen no ar-arigen ta adukami nga agbibingay.
Sakripisio a talaga ti kaadda ditoy NQHS! Gapu iti panangasawak itay napan a tawen, nagikkatakon iti NQHS. Agrigat laeng ti pamiliak, nakunak iti nakemko, no agtultuloyak. Nagrigat met ngarud ti sumrek iti public school. Impamaysak ngarud ti nangasikaso iti pundar da tatang ken nanang a bangkag ken tallo kadisso a piskaria. Imbukbokmi ditoy ti bassit a kuartami ken baket.
Ngem itay Oktubre, kinapatangnak ti prinsipal. Nagsasaruno pay ti text dagiti ubbing. Pagsubsubliendak a mangisuro. Kayatdak kano a mangisuro kadakuada iti Physics ta naanusak ken awan saysayangek nga oras. Siak ngamin ti titserda iti Math idi second yearda. Segun pay iti prinsipal, marigatan kano ti kabarbaro a titser a mangig-iggem iti Physics ta Math ti majorna. Ken overload pay.
Inyumanko ken baket. “Adda kenka, a, Lakay, no di makatubeng kadagiti aramidmo,” kinunana.
Isu nga addaak manen ditoy NQHS.

LUNES. Sinapak ti simrek nupay alas nuebe ti klasek. Deadline ngamin ti project dagiti ubbing. Isu laengen ti kurang iti recordko. Naalakon ti percentage dagiti quizzes, recitation, attendance, assignment, experiment ken periodical examda. Awan unit ti Physics. Apaman a mairekordko ti projectda, ti laengen mangsuma ken mangi-range ti aramidek ket addanton gradoda.
Iti panangad-adalko iti partial total a nakompiutko, pattapattak nga adu ti di pumasa. Nasurok ngata a sangapulo!
Nagdiretsuak ti nagsurat iti blackboard ti IV Gold ken IV Peace idi makasangpetak iti pagadalan. Imbagak nga urayek dagiti projectda iti office. Isu pay a matsekko no adda dagus agisubmitir.
Madama ti panagtsekko kadagiti project idi ibaga ni Sir Johmar a papaayabannak ti prinsipal iti opisinana. Ania man ngatan ti basolko? nakunak iti nakemko. No ngamin paayabannaka iti opisinana, namnamaem nga adda dina kayat nga inaramidmo. Diak pay napuotan a nagpaayab tapno dayawenna ti adda iti babaenna a nakaaramid iti pakaidayawan ti pagadalan. No adda bilinna, umayna lattan ibaga iti officemi. Makaammokan no awanka ta nairana nga adda klasem. Naimbag la ketdin ta adda da Ma’am Cardenas ken Sir Johmar a kasunguak ta agbibinnagakami iti impormasion tapno awan met ti maud-udi kadakami a puon ti pakaung-ungtan no dadduma.
‘Pinaayabandak kano , Ma’am?” kinunak a dagus apaman a nakastrekak iti opisina ti prinsipalmi.
Nagtalangkiaw nga immuna sakbay a pinerrengnak. “’Da la koma kayatko a penken kenka,” kinunana. “Maipanggep daytoy iti grado ni Kathy.” Ti adalak iti IV Gold ti kayatna a sawen. “Agpayso kadi a below 85 itay third grading?”
Nagtung-edak.
“Ta apay?” immulagatna. “Ti amok ket 87na idi second grading. Kasano a bimmaba ket adda met ulo ‘diay ubing?”
“Isu met ti rimmuar iti computationko, Ma’am?”
“Ammom kadi no ania ti kayat a sawen dayta?”
Nagtung-edak manen. Segun iti memorandum wenno memo, ti ubing nga aggrado iti nababbaba ngem 85 iti uray ania man a subject ket automatic a di makastrek iti honor roll.
“Dimo laengen inikkan iti konsiderasion!” nadagsen a timekna. “Nagadu a dayaw ti impaayna iti pagadalantayo. Mano a dance contest ti nakisalipanna a nangitag-ayanna iti nagan ti schooltayo! Sa ita, nakababbaba iti subjectmo?” Kasla kayatnak a kilawen iti panangkusilapna kaniak.
“Ma’am?”
“Ania laengen ti kunaen ti lolana a mangtartaraken kenkuana? Awanantayo iti puso?”
Am-ammok la unay ti lola ni Kathy. Kukua daytoy ti kadakkelan a pagdaitan ditoy ilimi. Adu a diskuento ti impaayna kadagiti ubbingmi a nagpadait kadakuada iti para ti PEda. Manangisagut pay.
“Ta ania ngamin ti napasamak iti gradona?” Napasennaayak iti nauneg.
“Kasano met, Ma’am,” kinunak, “ket di met nagipasa iti experimentna. Blanko pay ti assignmentna.”
“Ngem segun kenkuana, saan kano a nagipasa iti experiment ta ti ammoda ket exemptedda ta nairana a praktisda idi ageksperimentkayo!”
“Nalawag ti imbagak kadakuada idi pay laeng rugrugi ti klasemi, Ma’am,” impalawagko. “Kinunak a no mairana nga adda dar-ayanda a contest kadagiti sabsabali nga ili ket nag-quizkami, ti highest score dagiti mabati ti maited kadakuada. Kasta met iti assignment. Ngem no praktisda met laeng ditoy uneg ti pagadalan, iti laeng quiz nga exemptedda. Masapul nga agipasada met laeng iti assignment wenno experiment.”
“Inikkam koma ngarud, a, ida iti tiansada, Sir Matias!”
“Dua lawas ti intedko, Ma’am, ngem natangken ti uloda,” kinunak a dagiti pito a kameng ti Terpsichorean Group a pakaibilangan ni Kathy ti kayatko a sawen. “Ngem dida met nagipasa wenno immasideg la koma tapno iwanwanko ida iti aramidenda!”
“Naingetka unay!”
“Saan, Ma’am. Kayatko laeng a mulien ida tapno agbalinda a responsible. Ken maysa, Ma’am, malagipko, adda met impasa ‘diay maysa kaduada.”
“Wen, a, ta adda kano nabagina a kopia ti experiment.”
Nagkubuar ti unegko. Al-alaenna ni Kathy!
“Lunes idi itedko ti kopia ti experimentda, Ma’am.”
Nawarasanda amin. Ngem dimi natuloy ti nageksperimento ta isu met daydi isasangbay ti maysa nga unibersidad idiay siudad nga immay nagkampania iti agenrol iti eskuelada. Naglektiurkami iti Martes ta di agkanay ti maysa nga oras para iti experiment isu a Mierkolesen idi ituloymi. MW ti aldaw a dua nga oras ti Physics.
“Husto a rugianmi ti experiment idi dumteng ti grupo da Kathy, Ma’am. Pinagulimekko ida ta umarimbangawda a simmangpet. Imbagak nga iruarda ti kopiada iti experiment ngem inrasonda a nabatida. Intedko ngarud ti original kadakuada tapno ipa-xeroxda. Ti yanna nga adat, didak tinungpal. Napanda ketdi nagpaing dita bahay-kubo dita likud ket namrayanda ti naginana. Inkalukag diay maysa ti bagina. Sinolona ti napan nagpa-photo copy. Nakamakamna ti experimentmi.” Urayak la napaksuyan a nagpalawag.
Nabayag sa nakauni ti prinsipal. “Can’t you re-compute the grade of Kathy?” dineretsanak. “Kababain ken ni Baket Bining,” ti lola ni Kathy ti kayatna a sawen.
“Ladingitek, Ma’am,” kinunak; addaan tibker.
“Uray ikkam lattan iti special projectna tapno awan masao dagiti kaadalanna.”
“Naladawen ti amin, Ma’am. Ngannganik payen malpas ti final gradesda.”
“Even though I am begging you?”
“Ma’am?”
“Please.” Anian. “Please.”
“Panunotek, Ma’am,” kinunak laengen tapno malpasen ti saritaan. Ngem iti unegko, nungka a patgak ti kiddawna! Ania, nalakaak laeng a kasarsarita? Anianto laengen ti kunaen dagiti adalak a makaammon iti grado ni Kathy? Nagatangak? Saan pay laeng!
Agtatapaw ti riknak a rimmuar iti opisina ti prinsipal. Diak payen tinaliaw ti sarming iti ridaw. Ammok lattan a nakalablabbasit ti rupak ta nakabarbara ti panagriknak.
Nagawidakon kalpasan a naidalimanekko dagiti naipasa a project. Agtsekak laengen iti balay ngem ti makitkitak ti prinsipal! Impamaysak ti nagtsek apaman a nakagtengak iti pagtaenganmi. Karabiyanna, nagkompiutakon iti grado. Pudno ti pattapattak: nasurok a sangapulo dagiti na-failed. Disisaisda!
“Kasano ngaruden dagita?” inamad ni baket idi makitana dagiti remarks iti class recordko. Ubbana ni Jethro, ti aguppat a bulanna nga ubingmi, bayat a kankantaanna iti Dungdungnguenkanto.
“Agdobleda, a, nga ag-fourth year, Baket,” kinunak.
“Ta apay?”
“Two units ti Physics, Baket, ket umanayen dayta a mangigawid iti panagturposda.”
“Kaasi met dagiti nagannakda no kasta.”
“Basol met la dagiti annakda ta dida pinaisuro. Napatpateg pay ti computer games wenno biliar ngem iti panagbasada. Diak met ngatan pakabasolan ta namin-adun a kinasaritak ida agraman dagiti nagannakda. Inkarida ti pannakitinnulongda ngem awan met nakitak a tignayda. Baybay-anda met dagiti annakda!”
“Adu la ketdi ti makagura kenka, Lakay.”
“Awan maaramidak, Baket. Isuda ti nangaramid iti gradoda. Nasakit met iti biangko, Baket, ta kasla ketdin awan ti serserbik a nangisuro kadakuada iti dayta a kinaaduda a nabagsak. A kasla ketdin awan ti naisurok kadakuada! A dagmelak la unayen! Ngem ania ngarud?”
“Kasanon no umaydaka kapatang dagiti nagannakda tapno ipasam ida?”
“Ket ibagak, a, nga awan ti maaramidak ta isu met ti rimmuar iti computationko.”
“Ket no mismo a ti prinsipalyo ti makisarita kenka tapno ipasam ida? Nga ikkam latta idan iti special projectda. Wenno pagidonarem ida kadagiti ramit a masapul iti laboratory?”
“Agpapan pay, Baket. Diak kayat ti agbalin a biktima iti bukodko a pluma.” Ti kaipabpablaak a saritak ti kayatko a sawen. Linaon daytoy ti anomalia ti maysa a maestra. Agpa-special project kadagiti binagsakna. Ti project? Kaserola, martilio, ragadi, timba wenno ania la ditan a masapul kano iti TLE room. Ngem kinaagpaysuananna, yawidna met dagitoy iti balayda. No adda met INC, pagbayadenna lattan daytoy ket presto, addan pasang-awa a gradona.
“Madanaganak, Lakay.”
“Dika agdanag, Baket. Husto la ketdi ti ar-aramidem, awanto ti mangdangran kenka.”
HUSTO ti kinuna ni baket. Kinapatangnak ti prinsipal nga ipasak kano lattan dagiti imbagsakko. Dagus a nagkubuar ti unegko kadayta a kinunana ngem nagteppelak. Ania a klase ti mangidaulo daytoy? Isu ngata a nababa itan ti pagkitkitaan dagiti umili iti daytoy a pagadalan ta nagramaramen ti kinarugit ti sistema a maipatpatungpal.
“Ladingitek, Ma’am, ngem diak mapatgan ti kiddawyo!” lepleplepak ti panagkubuar ti darak.
“Paayennak kadi manen?” inkusilapna a limmawaan pay dagiti abut ti agongna. Diak ngamin pinatgan ti kiddawna iti grade ni Kathy.
“No kasta ti mapasamak, Ma’am,” kinunak, “ad-adda a bumaba ti rating ti pagadalantayo. Ammok a saan a palimed kadakayo daytoy. Akuentayo man wenno saan, adun ti pakasaritaan ti pagadalan a di koma rumbeng. Agramramaramen ti damag nga uray di agbalin nga ubing ket makapasa latta basta la ketdi agidonar wenno agbayad. Nakababain dayta, Ma’am!”
“Saosao la dayta dagiti awan maaramidna.”
“Ma’am, awan ti asuk no awan ti naparnuay nga apuy.”
“Nalalaingka kadi ngem siak?”
“Ibagbagak laeng ti makitkitak a parikut, Ma’am. Napateg metten kaniak daytoy pagadalantayo nupay nakiddit ti masakdo a mangsupusop iti biag. Ta pasetnakon daytoy, mayatak man wenno saan. Nasursurokon nga ipateg ket masaksaktannak met no kasta nga adda mangmangngegko a pakasarsaritaantayo.”
‘Saan a ti la taltalanggutangem, Sir Matias!”
“Ditay’ koman agimbubulsek, Ma’am.”
“Patgannak wenno saan?”
“Nasaokon, Ma’am.
“Ladingitek.”
“Dimo ammo ti makibagay!” intebbagna. “Nagbassit la a dawdawatek, dimo pay maited! Laglagipem, adda met la kaniak ti maudi a pangngeddeng!”
Sabalin ti panagkitak kenkuana. Kasla ‘tay nakangirsi a buaya.
NAGBUREK ti darak a nakakita iti programa kadayta nga aldaw. Nakastrek iti top 10 ni Kathy. Ken nairaman kadagiti agturpos dagiti binagsakko. Apayen? Linukatak dayta kadagiti kakaduak.
“Kaemem lattan ‘ta ngiwatmo, Sir Matias,” manglalais ti isem ni Ma’am Doriaval a nagkuna. “Dimo makita dagita?” intudona dagiti ginalon a pinta iti suli. Adda pay uppat a supot ti semento ken dua pedaso a plywood.
“Ngem nalawag ti adda iti memo, Ma’am,” kinunak. “Students having a grade of below 85 in any subject shall not be included in the honor roll. Agpayso a pribado ‘toy pagadalantayo ket mabalinna nga i-modify ti rule. Ngem naibagan dayta iti meeting ti PTCA. A mangrugi iti first grading dagiti higher years,” dagiti 3rd year ken 4th year ti kayatko a sawen, ‘maipakaten ti nasao a pagalagadan. Sa ita?”
“Nabaliwan dayta, Sir,” inngirsi ni Ma’am Bella, ti adviser ni Kathy.
“Wen, ammok, Ma’am! Napagtitinonganyo, without prior notice to the parents, a maipakat laengen dayta iti third ken final grading.” Didak nadakdakamat idi iti mitingda a nangbaliw iti pagannurotan. “Ngem apay ken ni Kathy?
“Ania ti mapaspasamak ditoy?” diak napakpakadaan ti iseserrek ti prinsipalmi.
Imbaga da Ma’am Bella ken Ma’am Doriaval ti amin. Nagsammaked ti prinsipal iti lamisaan ni Ma’am Doriaval ket makaipas dagiti matana a naiturong kaniak. Ngem kuidaw nga ipakitak a mabutengak!
“Ammom, Sir Matias, napagsasaritaanmi idi kalman a yimplimentar laengen ti nasao a memo iti final grading. Private schools can always modify the rules, ammom dayta!”
“Ngem diyo in-meeting, Ma’am!”
“Saanen a masapul. Kas koma iti grading systemtayo. We didn’t adopt zero equals zero grading system.”
“Nalawagen ti amin, Ma’am!” intebbagko. “Kayatyo laeng a makastrek ni Kathy iti honor roll!”
“Tantanangem ti agsao,” imbullad met ni Ma’am Bella.
“Ken apay a nairaman kadagiti agturpos dagiti nabagsak iti subjectko.’ Agsibon ti darak. Naikkaten a naminpinsan ti panagdayawko.
“Nasaok kenka idin,” inngirsi ti prinsipal, “that the final decision lies on my hand!”
“No kasta, awan ngarud serserbimi a subject teacher! Dimo pay la ngarud iggaman amin a subject!” agpagungganakon.
Sineniasandak da Sir Johmar ken Ma’am Cardenas a sumardengakon ta adun ti agmamarammang nga estudiantemi. Isuda ti nakaammuak iti maipapan iti program ta intextda. Isu a rimmautak a dina oras.
Simpakada, rimmuarak iti office. Nagdiretsoak iti computer room. Nagaramidak iti resignation letter. Nagtarusak a dagus iti officemi apaman a nalpasko. Adda pay laeng dita ti prinsipal. Inyawatko kenkuana ti surat . Linibbianna laeng ti surat apaman a nabasana. Inyawisna ti ipapanko iti opisinana. Sinurotko ngem diak nagtugaw uray imbilinna.
“Asino ti butbutngem?” inkusilapna manen. “You are still young in this profession. You need to cooperate sometimes.”
Uray ania ti sasawem, inngayemngem ti unegko, dikan a patpatien!
“Saan a siak ti kalkalabanem! Adu pay ti rumbeng a maammuam. Saanka a kasla kalkalaingan! Kitaem ti pagluglugaram!”
Kasla kayatko a dissuan ngem nagteppelak. Maisupadi la unay ti lablabidenna iti naadalko iti uneg ti unibersidad!
Nakapagdesisionakon. Diak pirmaan ti promotional report. Inton bigat met laeng, agpakabiseraak tapno mapanko ireport ti mapaspasamak iti NQHS. Kitaek man no asino ti dina ammo ti pagluglugaranna!
Rimmuarakon ta diak kayaten a denggen ti sawenna pay. Idi kitaek ti sarming, nakataptapoken! Adda payen rikkina! (-jmp)
(Tawid News Magasin, Nobiemre 18 – Disiembre 3, 2006)


































ITI LUBONG NI AYAT
Sarita ni JOBERT M. PACNIS








NAAM-AMMOKA, innem a tawenen ti napalabas. Nadanonanka iti pagadalan a damo a nangisuruak, ti Northern Quezon Hogh School. Dita unay naginnassideg iti damo a tawen a panagisurok ta part-timeka laengen idi. Immun-unaka iti dua a tawen iti nasao a pagadalan. Iti dayta umuna a dua a tawenmo, full timeka, kas kuna dagiti co-teacherstayo. Arig awan ti bakantem. Tallo ti loadmo- a dagiti pay kadadagsenan- dua a Math ken Physics! Sagdudua pay a section ti tunggal year level.
Segun iti istoria dagiti nadanonko, ken uray payen dagiti ubbing, nagagetka kan’ nga agisuro. Agsangit ti aldaw nga absentka. Kayatka koma met a maam-ammo iti personal ngem dita naikkan iti gundaway. Kalpasan ti klasem, agawidka a dagus. Matdaak laengen kadagiti mangmangngegko.
Iti panaglabas dagiti aldaw, naammuak a mannuratka gayam iti maysa a magasin. Saan la a basta mannurat: premiado pay! Idi la a mapaneknekak nga uray
gayam dagiti henio iti Math ken Physics, dagiti kagurgurak a subjects, ket adda met laingenda iti panagsurat. Kunak no di mabalin nga agdanggay ti kinasirib kadagita a paraangan ti biag.
Idi ngamin agbasbasaak, dagiti kaadalak a mangsaluyot iti Math, sumangkaduldogda iti English ken Filipino. Pakawanennak kadayta a termko. Inruamnakami ti professormi iti English. Wen, Professor, ngem nalaing met latta nga agsao iti dakes!
Managbasa ni Daddy iti magasin a pagsursuratam. Ket dita a naammuak ti kinamannuratmo. Manipud idin, regularen ti panagbasak iti magasin— a dati a diak ar-aramiden. Diak man ammo no apay. Mabaduyanak ngamin nga agbasa iti Iluko! Adda pay dagidi panawen nga uy-uyawek ni Daddy no kasta nga agbasa iti nasao a magasin. Ngem saan a nadismaya. Intuloyna latta ti nagbasabasa. Isu nga idi pagaayatko metten iti agbasa iti magasin, is-isemannakon ni Daddy. Ania kano ti naknakanko?
Ma-guiltyak no maminsan. Siak a nagturpos iti Edukasion, ken Major in English ken Minor in Filipino, dina ammo ti agsurat ti daniw ken sarita! Ammok dagiti paset ken ramen ti daniw, sarita ken salaysay ngem diak man la ammo ti agputar.
Isu nga idi maammuak a mannuratka, nanayonan ti nalimed a panagtamedko kenka. Nakunak iti bagik a maaddaanta la koma iti panawen a makapagsarita. Diak man ammo ngem iti panagriknak, enjoyka a kasarsarita. Nga adu ti maadawko nga adal kenka. A nalaingka a pagayam!
Maysa pay, kasla adda misterio a nangbalkot iti kinataom no kasta a makitkitak ti kinaragsakmo a makisarsarita kadagiti ubbingtayo. Kasla kabsat ti pangibilbilanganda kenka.
Kadaydi a damo a tawenko nga agisuro, isu met ti panagkallaysam. Inatendarak daydi a kaduak dagiti kaduatayo. Naimaldit iti rupam ti napalalo a ragsak.
Nauneg ti lugaryo. Manipud iti kangrunaan a kalsada, simrekkami iti lipit nga agpabaybay. Sa nagpakanawankami a nangitunda kadakami iti purokyo. Ngem awan pay dita ti taengyo. Nagpaabagatankami agingga iti yan dagiti piskaria. Ket dita a naimatangak ti kinamayengmeng ti yanyo. Napalawlawankayo iti kaykayo. Kapades pay idi dagiti ginasgasut a pinuon ti kalamansiyo ti agsabong ket naallopkami iti nagpaiduma nga ayamuom. Anian a nagbanglo dagiti apagukrad a sabong!
Nagdadakkelan pay dagiti lames iti piskariayo!
Kasla paraiso ditoy! maysanmaysa a kinunami.
Iti nakemko, napintas a disso iti maysa a mannurat a kas kenka. Ken isu ngata a kasla dika maawanan iti ideya a sursuratem ta nabaknang ti aglawlawmo kadagiti mabalinmo a suraten. Kas nabasak iti libro ti Literatura, maysa kano met a daniw ti nakaparsuaan. Daytoy ti banag a dinto maatianan iti maipaay iti ania man nga aspeto ti biag.
Idi ngannganin agrikep ti klase, nasdaawak laengen idi makaawatak iti text manipud kenka. Diak ammo no kasano a naalam ti numerok. Ngem naammuak met la idi agangay nga inted gayam kenka ni Ailene, ti PE teacher a kaduatayo. Kabagiam gayam.
Dika idi simrek ket in-textmo ti bilinmo ken ni Ailene. Ngem naglangan met kadayta nga aldaw ni Ailene ket intedna ti numerok kenka tapno maidanonko ti mensahem iti prinsipal.
Ditan ti nangrugian ti regular a panagpinnatulodta iti text. Naibugasak kadagiti mensahem a pilioka met gayam. Naangaw! Pagaayatmo pay ti agipatulod iti jokes!
Diak ammo ta iti panaglabas dagiti panawen, nakaas-asidegen ti riknak kenka. Ngem kunkunak iti bagik a masapul a kitaek ti limitasionko. Narigaten no makadadaelak pay iti maysa a pamilia. Ken maysa, addan nobiok—kaduatayo met laeng iti pagadalan, laeng iti elementary department isuna.
Narikut ti sasaadentayo iti pagadalan. Kasla kakisang ti tudo iti kalgaw ti pannagsueldotayo. Agpannuray ti pagadalan iti scholarship nga ipapaay ti gobierno kadagiti ubbing. Kas kadagiti public schools, makaammon ti gobierno a mangbayad kadagiti estudiantetayo. Ket no kasta nga awan pay ti kuarta, agan-anustayo iti parsiak nga agtaud iti administrasion.
Diak man la nakita nga agalem ti mapaspasamak. Inspiradoka latta nga agisuro. Idinto a dakami nga awanan asawa wenno obligasion, marigatankami payen. Ngem sabagay, kinunkunak, adda pamataudanyo iti inaldaw-aldaw. Nalaingka nga agmula ken adu ti tarakenmo a dinguen.
Kanayonka a naragsak a kasarsarita. Gapu kadayta, nupay kasano ti rigattayo iti pagadalan, kasla maawan a dagus ti kettangko no kasta nga agsinnukatta iti kapanunotan babaen ti text. Nabalitokan dagiti kapanunotan!
“Kaasi met dagiti ubbing no basta panawan latta idan,” kinunam idi iti naminsan. Nasaok ngamin nga apay a dika agsapul ti sabali a panggedan idinto a tituladokan. Addaan iti papel nga ig-iggaman. Maysaka a rehistrado nga inhiniero!
“Commitment ti kasapulan. Saan laeng a kuarta ti makaited iti ragsak iti tao. Matumpongantay’ met daytoy no addaantayo iti pannakapnek iti ania man nga adda kadatayo,” innayonmo pay. “No panawantayo ‘toy pagadalan gapu laeng iti kinakiddit ti suweldo, kasano pay dagiti ubbing a makuna a namnama ti pagilian?”
Kasanotay’ metten? kunak koma ngem diak ammo ta apay a nagbalin a balud ti dilak.
Kaaduan kadagiti nataenganen a kaduatayo ket awan papelna. Saanda a naipasa ti boardda ti kayatko a sawen. Kasta met kaniak. Diak ngamin naigasatan ti eksamen iti umuna ken maikadua a panagboardko. Naimbag ta iti maikatlo a panageksamko, a maikatlo met a tawenko iti dayta a pagadalan, naipasak met laeng. Anian a ragsakko. Sika pay ti immuna a nangablaaw kaniak.
Nakunak idi iti bagik a kapit sa patalim dagiti kakaduatayo ta awan sabali a papananda. Nainget dagiti public schools iti panagalada kadagiti agisuro. Ken maysa pay, imbakbaketdan ti naggian iti nangisuruanta.
“Saan a kabaelan ti public school nga alaen amin dagiti ubbing,” kinunam pay. “Nupay maregmeg laeng, kas kunada, dagiti ubbingtayo ta nagpilpilian, adda latta maarisit a gameng kadakuada…”
Kinapudno ngamin a di malibakan a kaaduan dagiti agenrol iti pagadalantayo ket nagdalanen iti public school. Gapu ta dida malaon amin iti nasao a pagadalan, kapilitan a maipalladawda, dagiti wasay ti gradona, iti eskuelatayo. Dayta ti nakas-ang a panunoten. Sobsobra dagiti ubbingtayo!
Daydayawek dagiti kapanunotam.
Sabagay, sakbay gayam a naginhinieroka, Edukasion ti planom nga alaen. Ngem adda dagiti pasamak a di napakpakadaan a nanglapped iti dayta nga arapaapmo.

ITI daydi maudi a tawenko iti NQHS, nariknak no kasano ti paspasarem a rigat. Naynay nga idanonmo kaniak dagiti parikutmo babaen ti text.
Maip-ipitka iti agtintinnim-og a bato. Buriborennaka la unay ni baketmo gapu iti kinaawan mayawatmo a suweldom iti binulan. Ta pudno met a narigat ti sasaadentayo. Kayatna, dikan agisuro no kasta met laeng. Ngem um-umkis ti kaunggam a dimo kayat ti agsardeng ta ipagpagapum kadagiti ubbing.
“Addan pamiliam... ket masapul nga isu ti ipamaysam!” dayta ti sangkaibaga ni misismo, segun kadagiti textmo. “Ania laengen ti serbi ti inadalmo no itulokmo lattan nga aglumotka iti dayta a pagadalan?”
Nagbalinak nga abaga a nangisadagam kadagiti rikriknaem. Naammuak pay a kanayonnaka gayam a pagsasawan ti asawam. Bassit laeng a banag, ken kaaduan a no dadduma, awan kaes-eskanna dagiti makagapu. Kasla awan pategna dagiti ar-aramidem iti inaldaw. Makabasolka pay no kasta a tugawam ti agsurat. Ania kan’ ti maal-alam kadayta? Nagadu a sao. Agkakasakit a sao!
Ngem no kasta a mangabak iti pasalip, dagiti ikurkurimedmo a sinurat, anian a ragsakna. Ngem apagkanito laeng!
“Nagkapuykan, ‘ya!” kunananto pay laeng. “Kutit la’ng ti kabaelam a gun-oden!”
Nasakit kenka dagita a sasawenna ngem, kas kunam, inawatmo ti amin. Nagtalinaedka a naulimek. Ta no kasta gayam nga ikalukagmo ti bagim, sika pay ti dakes. Ad-adu manen ti masaona.
Nasaom amin dagitoy ta kinunam a siak laeng ti mabalin a pangipeksaam iti an-anek-ekem. Ket kastaak met. No rumsua ti banag a dimi pagkinnaawatan iti nobiok,
sika met ti umuna a pangipakaammuak. Diak man ammo ngem nalablabes payen ngem kabsat ti nangibilbilangak kenka. Ganggannaetak laeng iti iliyo ta ditoy ti nakaipuruakak idi apagturposko ti kursok.
Ammok no kasano kasaem dagiti mapaspasaram. Ta asino met a mannurat ti maragsakan no ti pay mismo a kameng ti pamiliana ti mangumsi kenkuana? Ti di mangipateg kadagiti gapuananna?
Imbatadmo iti text a kalasugam la gayam ti kinaangawmo ken dagiti pagkakatawaan nga ipatpatulodmo tapno lumag-an met ti marikriknam a dagensen a sangpetam no kasta nga aggapuka iti pagadalam. Saan a pudno a naragsakka. A maiduma iti makitkitami a kinaisemmo no kasta idi a sumrekka.
“Friend,” kinunam iti naminsan, “awan siled ti adda sagubanitna iti pagtaengan a binangonko. Adu a sao ti malak-ammo no dika makatrabaho iti aglawlaw. Kunak idi no naragsakakon ta adda payen impatakderko a balay. Ngem saan! Masapul nga agtrabahoka nupay kasano ti panniitmo.”
“Kabaelam ngarud?” inamadko idi.
“Ad-adda nga agsakitak- nga agsakit ti barukongko- no makangngegak kadagiti agkakasakit a sao. Diak ammo ngem naglaka a maapektaran ti barukongko no kasta a makangngegak iti sao. Saan met idi diak pay nangasawa. Diak met ngarud kayat a pabasolen ni baket. Siguro, kastoy ti gasatko. Ti salun-atko a naited…” Nakitak la unay ti panagarimasa dagiti matam.
Addata kadayta a kanito iti suli ti librarytayo. Naimbag ta awan pay dagiti ubbing nga ag-research. Nakitadaka koman!
Inay-ayka. Ngem ania ngarud ti maaramidak? Natdaak laengen a dimngeg kadagiti istoriam ta isu pay a pakalag-anam.
Sakbayna, nasdaawak iti textmo iti maysa nga agsapa. Kunam: “Umas-asuk ti kape, makasinit ti innapuy, agal-alingasaw ti kaldo ditoy lamisaan. Ngem apay a no ramanak ket kasla kalam-ek ti agsapa iti bulan ti Disiembre?”
Ania met ti iteteksnan, kinunkunak iti bagik. Mangrugi manen ti kinamannaniwna!
Ngem iti panaglabas dagiti aldaw, nasirokko met laeng ti kayatmo a sawen. Adda gayamen anay a mangrugin a mangrunot iti pundasion ti binangonmo a pagtaengan.
Malagipko la unay daydi panaglanganmo iti dua a lawas. Katengngaan idi ti bulan ti Hulio. Dida ngamin kayat nga iruar ti nabatbati a suweldom iti napalabas nga school year. Masapulmo la unay ta adda gurigor ti anakyo.
Nagbalaw ti prinsipal ket indanonna iti administrasion ti inaramidmo. Ngem imbes a kapungtotnaka ti administrasion, pinaayabandaka ketdi ket kinasaritadaka. Intedda ti kasapulam. Ngem ti dakesna, parsiak laeng no idilig iti dawdawatem. Ti kayatmo, alaem amin a nabati a suweldom. Ngem ania ngarud ket inrasonda nga awan kuarta ti eskuela.
Kunam, irasonmo koma nga adda metten naawat ti pagadalan a bayad ti gobierno kadagiti ubbing iti napalabas a tawen ngem dika naikkan iti gundaway. Awan intedda a panawenmo nga agsao. Sa idi agnadnad ti ngiwatda, nagpakadada a dagus kenka ta adda pay papananda. Nga adu pay ti rumbeng nga asikasuenda.
Kanayon a kastada!
Ket nupay inkarim a dikan agsubli nga agisuro no dida ited amin nga irengrengrengmo, nagari met laeng ti asim kadagiti ubbing.
Dita manen nga inungtannaka ni baketmo. Dina maawatan ti riknam kadagiti estudiante. Ti kinapategda kenka. Ti sinapataam a pagrebbengan.
Nasakit ti nakemmo gapu itoy.
Nagbalinak manen nga abaga a nagsadagam. Diak ammo iti bagik ta kasla marikriknak met ti sakit a sagsagabem. Ngem asinoak, ‘ya, a makibibiang iti parikutyo nga agassawa?
Adda dagidi rabii a malukagak kadagiti mensahem. Anian, ta uray adalemen ti rabii di pay laeng agsardeng ni baketmo a mangpaspasakit kenka. Ta nagbassitan la a banag ket padakkelenna pay. Dinaka la mariing a dagus a mangpagatas iti anakyo, ta nabannogka ngarud a nagisuro, adda ditan dagiti sao nga ala-bala ti masinggan a rummuar iti ngiwatna.
Diak ammo no rumbeng nga ibagam pay dagidiay a susikyo nga agassawa. Kinunkunak lattan iti bagik a kasapulam ti pangipeksaam iti marikriknam. Ti gayyem a sindadaan a dumngeg kadagiti an-anek-ekem.
Ket iti panaglabas dagiti aldaw, sabalin ti marikriknak kenka. Saanen a basta gayyem lattan. Wen, rimmusing ti ayat ditoy barukongko nga agpaay kenka. Ammok, di rumbeng ngem diak met maisuro ti pusok.
DIAK simrek kadayta a malem ta agsakit ti ulok. Agbasbasaak iti libro idi matugtog ti ridaw. Agmaymaysaak iti kaserak ket diak ammo no asino ti dumteng a bisitak. Adda iti pagadalan ti kakaseraak nga estudiante idinto a napan nagtrabaho ti maysa a kaduami.
Naklaatak laengen idi mailukatko ti ridaw ti kaserami. Sika ti naibaskag. Madlaw ti ulep a nanglangeb kadagiti matam. Diak idi maawatan ti riknak ta kayatka nga arakupen. Nga iparikna ti kinapategmo kaniak. Ta ammok latta idin a dakkel manen ti dagensen nga ibakbaklaymo.
Ngem nagteppelak. Saan a mabalin a siak pay ti mangipakita iti panaggustona kenka. Ti panagayatko, kunak man laengen. Sa maysa pay, addan pamiliam.
Pinastrekka. Apaman a nakatugawka, imbatadmo a dimon kabaelan ti mapaspasamak. Agsakiten ti barukongmo. Ngem ipagpagapum la iti anakyo.
Naluyaannak idi makitak ti panagregreg dagiti luam. Diak napupuotan ti bagik ket inabayka iti nagtugawam. Inilut-ilutko ti bukotmo, ta sangkaaprosmo ti barukongmo, idinto nga iggemko ti maysa a dakulapmo. Naidennes ti bagik kenka. Bimmaraak.
Pinerrengnak; napnuan-siddaaw.
Nagpinnerrengta. In-inuten a mayanud ti riknak. Inarakupka ta kayatko nga iparikna ti kinapategmo kaniak.
Ngem sakbay a nagungtoban ti apuy iti nagbaetanta, rimkuaska a kasla nasibugan iti sangatimba a danum.
“Saan a rumbeng daytoy…” kinunam.
“Joe…” agtigtigerger a timekko.
“Agyamanak iti kaaddam, Friend. Dakkel dagiti naitultulongmo kaniak. Diakto pagbabawyan ti panangitalekko kadagiti parikutko kenka.”
“Sabalika, Joe…” dayta laeng ti nakunak. Ngem iti kaunggak, nanayonan manen ti panagraemko kenka. Nupay lemlemmesennaka ti dagensen, saanka latta a pinailuyos iti riknam. No sabali la a tao, diak la ammon no dinak ginundawayan!
Natibkerka iti sulisog! Wen, aklonek, maysaak a sulisog. Kasla nagbassitan ti panagkitak iti bagik idi makalikudka. Nagsangsangitak.
Natan-okka, Joe, dayta ti sinangkadagullitko. Makasapulak koma met ti kas kenka. Ta kadagidi a kanito, nanglangeb metten ti relasionmi iti nobiok. Adukami iti pusona!
Kabigatanna, kasla awan napasamak iti nagbaetanta. Nagtultuloy ti kinasingedta.

SAKBAY a nagrikep ti klase kadaydi a tawen, napagpungtotmo ti prinsipal. Ta kasano, nairaman iti listaan dagiti agturpos dagiti imbagsakmo. Iti regulasion, di agturpos dagiti nabagsak iti dua a units.
Impettengmo a dimo kayat dayta a mapaspasamak. Ta anianto la ti kunan dagiti kaklaseda. Agturposda, a, ta nagbayadda! Dayta la unay ti kaguram!
Ngem awan ti naaramidam ta iggem ni Ma’am dagiti record. Mabalinna latta nga i-release ti grado ti ubing inton kasapulan daytoy dagiti papelna para iti panagkolehiona. Napaneknekam a nabayag gayamen dayta a kalakaran.
Adu dagiti nakasaritam a nagkuna nga agbayadda gayam kadagiti agpirma kadagiti papelda ken adu pay ti ibaga dagitoy nga idonarda. Kapit sa patalim dagitoy ta dida kayat ti aghaiskul manen.
Dayta ti makagapu a nagikkatka iti pagadalan. Indanonmo iti ngato ti mapaspasamak iti NQHS ngem awan nagbanaganna. Naimpluwensia ti akinkukua ti pagadalan ta maysa a politiko.
“Ammok itan no apay nga agtultuloy ti panagsuek ti kalidad ti edukasion iti daytoy eskuelatayo,” kinunam. “Ngem diak pagbabawyan ti panawen nga impaayko ditoy. Naragsakak ketdi ta uray kaskasano, nagbalinak a paset iti biag dagiti ginasgasuten nga ubbing…Isudanto ti mangibaga no nagbiddutak iti pinilik a panggedan.”
Dayta metten ti naudi a panagisurok iti NQHS. Nagsubliak iti ilimi a nagaplayak. Naawatak met. Sipud idin, awanen ti damagko kenka. Kinontakka babaen ti selpon ngem kanayon nga out of coverageka. Kinunkunak iti bagik a nalabit nagsukatkan iti simcard.

NGEM kadaytoy nga agsapa, naitubong iti lapayagko ti naganmo a linaon ti damag iti maysa a lokal nga istasion ti radio idiay siudad.
Addaka ita iti district hospital iti iliyo ta pinaltogandaka dagiti dimo am-ammo a lallaki bayat ti panagawidmo a naggapu iti balay ti maysa a mannalon a nangyuman iti parikutna kenka. Nasipngetanka ket isu metten ti panangsaedda kenka.
Iti teoria dagiti polis, mabalin a gapuanan dagiti napaspasakitam kadagiti sinursuratmo. Naynay ngamin dagiti salaysay ken saritam a nangtratar kadagiti parikut iti aglawlaw a kas koma iti panagminas, panag-logging, pannakagamgam ti daga dagiti babassit, pannakapessat koman ti illegal a sugal… ken adu pay.
Ngem ti nakakellaatak unay, ti kinaagmaymaysam gayamen nga agbibiag. Pinanawannaka ti asawam!
Anian… Diak napuotan ti panagarimayang dagitoy luak. Ngem ammok, apaman a maimbaganka, ituloymo latta ti narugiam. Malagipko la unay daydi kinunam: No awan ti mangriing kadagiti maseknan, dinto agbalbaliw ‘toy eskuelatayo. Ken uray ti pagilian, no awanto ti mangbukirad iti mulagat dagiti agturay, agtultuloyto latta ti kunniber ken kinadamsak. Ket babaen ti panagsuratko, aramidek ngarud ti rumbeng. Mamatiak nga insagut ti Dios daytoy a talentok tapno madalusan ti gimong… Tapno maisaknap ti ayatna… Patay laeng ti makapagsardeng kaniak!
Iniddepko ti radio. Nagpellesak. Sarungkaranka. No di gapu kenka, Joe, nadadael koman ti masakbayak.
Kayatko nga ibaga kenka: Natalgeden ti panggedak. Agyamanak iti kinasin-aw ti panagpuspusom.
No damagem no manon ti annakko, isungbatko: “Awan pay asawak. Adu pay ti kayatko a gun-oden sakbay a serkek ti biag a naestaduan. Adu pay dagiti ubbing nga ipamaysak nga ayaten…” Ta sika ti nangipamatmat kaniak ti kinapateg ti commitment kadagiti ubbing. Ubingak pay met iti duapulo ket siam a tawenko.
Ngem iti pusok, sika pay laeng ti ay-ayatenna. Addanto ngata panawen a mawayaan dagiti dalanta? Panawen laeng ti makaibaga no ania ti agur-uray a gasat kadatayo iti masanguanan.
Adu pay ti agur-uray a kadaraan iti ayatmo. Adu pay met nga ubbing ti agur-uray iti ayatko. Ket ti riknak a rimmusing para kenka, makauray… Ngem ad-adda a ragsakko no iti masanguanan, dakayto met laeng iti asawam… Narigat iti ubing a tumanor nga awan amana!
Ken wen, ammokon ti agputar iti daniw ken sarita. Isuna laeng ta Filipino. Naipablaak daytoy iti magasin. Ngem itay napan a bulan, pinadaskon iti Iluko. Iti e-mail ti maysa kadagiti editor, kunana: Bassit laengen a panangasa iti plumam, iggemmonton ti lengguahetayo… Padaanam ti saritam…
Wen, pudno daydi kunam nga agtaud koma met iti uneg ti pagadalan ti panangipateg iti nakayanakan a pagsasao. Ta ania ti serbi ti panangsaluyot kadagiti ganggannaet a lengguahe no mapukawtayo met ti kinaasinotayo?
Maragsakanka la ketdi no maammuam a lutlutuekon ti pannakabuangay ti gunglo dagiti estudiante iti pagisursuruak. Kayatda ti tumulong iti pannakapasantak iti literaturatayo.
Kumidserka la ketdi kadagita a maammuam…
Kayatko pay nga idanon ti pangablaawko kenka. Iti damagko, nasuktanen ti prinsipal iti pagadalan a nangisuruanta. Baro metten dagiti mangisursuro. Addaandan iti umisu a papel. Gapu dayta iti dimo panagsardeng a nangibaskag iti kinapudno. Awanen ti naaramidan ti politiko nga akinkukua iti eskuela ta awanen daytoy iti poder. Awanen ti kapetna.
Maipan itan iti pedestal ti eskuelatayo ta awanen dagiti anay!
Umayakon… padaanannak…
Siak daytoy, Joe… ni Villanelle a pagayammo. Siak latta daydi abaga a sidadaan a pagsadagam. (jmp)
































TIMEK TI DARA

Sarita ni JOBERT M. PACNIS






"ANAKKO… Anakko… Anakko…" inyebkasmo bayat ti panangmatmatmatmo iti ladawan ni Rilo idi buniag daytoy. Dumges ta dumges lattan ti barukongmo. Kastoy a kanayon ti riknam tunggal matmatam ti ladawan. Naragsakkayo ken ni Nana Pinang a nakaubba iti maladaga. Naruay dagiti arapaap a binukelyo nga agassawa para iti ubing.
Dimo nasarkedan ti riknam ket nagarubos ti nabuslon a lua kadagiti matam. Agkupit payen ti barukongmo. No dimo la ngata pampanunoten ti kinaagmaymaysam nga agbibiag, nalabit nga impanmon gapu iti liday nga umuk-ukuok kenka tunggal seknannaka ti lagip. Ngem patpatibkerem ti riknam. Adu pay dagiti burburtia iti biagmo a kayatmo a masungbatan sakbay man la nga ipulangmo ti binulodmo a biag.
Apaman a pinanawannaka ti asawam, kabigatan daydi pabuniag, kasla nagtupak ti langit kenka iti panagriknam. Awan ti aldaw a dimo inyik-ikkis ti panagsublida iti intalawna nga anakyo.
Sipud idin, kinaykayatmon ti agmaymaysa. Nagaramidka iti kalkalapawmo iti bangkag nga inted kenka dagiti dadakkelmo.
Indennesmo ti ladawan iti barukongmo. Kailiwmo la unayen a makita dagiti agina. Sadino ti yanyo? impukkaw ti panunotmo.
Nagtugmok ti dalanyo ken ni Nana Pinang idi nagtrabahoka iti Abundance Commercial. Para lako daytoy iti groseria idinto a sika ti drayber ti bagon nga agideliber iti kabangibang a probinsia kas iti Kalinga-Apayao (nagsina itan). Narikut pay la idi ti dalan.
Iti pannakasiraymo ken ni Nana Pinang, saanmon a sinardengan agingga a napasungbatmo iti nasam-it a "wen."
Malagipmo ita daydi a kallaysa. Nupay makuna a nanumo laeng, daydi ngatan ti karagsakan a paset ti biagmo. Timmabuno amin a kabagianyo. Kadakayo nga agkakasinsin, sika la idin ti di naasawaan. Beinte otsom idi indatagmo iti altar ti Iglesia Filipina Independiente iti iliyo ni Nana Pinang.
"Pardasam ti agsukat, Barok," panangdagdag kenka daydi Baket Canuta a kasinsin ni Baket Tokiang a nanangmo. "Dika agginadginad tapno dikanto maunaan iti simbaan!"
"Ta apay, Anti?"
"Ay, madi, a, Barok!" impugtit ti baket ti ammalna a tabako. "Kanayonkanto lattan a maud-udi iti pagtaengan."
"’Du la amin!" impolosopom.
"’Kidiantreka nga ubing!" inkusilap kenka ni Baket Ampay a kabsat ni nanangmo.
"Patpatienyo dagita!" inrasonmo. "Apay ngay ni Kario dita daya? Idi isu ti mangasawa, dua orasna a nagur-uray iti simbaan. Ngem kitaenyo, kanayon a kilkagan ni Loida a baketna! Awan met maaramidanna!"
"Daytanto ket Loida ti kunam!" immirugrog ni Baket Canuta. "Ket no atiwna pay ti agpasikal a baka iti kinasubirbiadana."
"Immala kadaydi Ma’am Castro nga inana," inyipus ni Lakay Piring nga ulitegmo. "Nakaadal nga agpayso ngem awan met sursurona! Nagngato ti timidna no magna dita kalsada. Kasla asino metten a pulana! Di koma nga isu ti pakataktakan ti kararuana, Apo," intangadna.
"Ne, sabalin ti nagturturongan ti saritaan," inyisem ni Lakay Andro nga amam. "Barok," kinitanaka, "dika agpilpilosopo. Awan mapukawmo no surotem dagiti kannawidan a nariingam…"
"Kitaem, a, Barok," insampitaw ni Lakay Igil nga adda a nakatan-aw iti tawa. Isu ti master cook. Nakalengnges iti marka-demonio. Ngem uray no ammona ti uminom, dina ipalubos a mabartekanna ti lutlutuenna. Sana la kayat nga aginom dagiti kaduana no malpasdan ti obrada. "Nakaul-ulep idi malem-kalman. Partaanna nga itinnagna la ketdi ti bayakabak. Ngem aniat’ napasamak?"
"Dina sinibugan ti bisperas, Angkel," kinunam.
"Ket ammom kadi no apay?"
Nagngilangilka laeng.
"Gapu ta inlibasko nga imbandera ti badom iti likud ti balay. No saan, aysus, sigurado a natuduan ti bisperas, Kaanakan!" Intangadna ti iggemna ket uray la nanalduok idi ibabana.
"Addan ti lugan!" naipukkaw.
Sinirigmo pay naminsan ti pakabuklam iti sarming. Idi mapnekkan, rimmuarkan a bayabaymo dagiti dadakkelmo.
Iti paraangan, sinabetnaka ni Baket Luning a kasinsin ni tatangmo. "Berto, Barok," kinunana, "’ton awatenyo ti aras, unaamto ti asawam a tumakder sa ipayatmo ti sakana."
"Ta apay met, Anti?" masmasdaawka a nagdamag.
"Tapno dinakanto pagbalinen a Bonifacio, a!" inrungiitna.
"Bonifacio?" uray la nagkuretret ti mugingmo. Ngem dagus met la nga immisemka idi masirokmo ti kayatna a sawen.
"’Du la amin nga ibagbagayo ken ni kasinsin, Anti," kinuna ni Romeo nga anak ni Baket Ampay. "Patien kad’ met ni Apo Mannurat dagita?"
Mannurat? Wen, adda kinaagpayso daydi a kinuna ti kasinsinmo. Sakbay a nagsawaka, adda dagiti naipablaak a gapuanam iti Bannawag. Napadasam pay ti nangabak iti pasalip. Ngem naisardengmo ti nagsurat idi addan panggedam. Ta awan met ngaminen panawenmo. Kanayon nga addaka iti dalan nga agideliber kadagiti order. Rabiin no makasangpetka iti balayyo. Yuldagmo a dagus gapu iti kettang ken bannogmo. Sa sapaemto manen ti agriing iti kabigatanna.
Indulinmo ti ladawan iti lakasa. Iti itatamdagmo koma iti tawa, naisagud ti imatangmo iti naikadakkel a ladawanyo nga agassawa a nakabitin iti diding. Mailadawan ti ragsak a nangbalkot kadakayo. Ngem asino ti makaibaga nga iti uneg laeng ti nasurok a makatawen ket agsinan ti dalanyo?
Ket dimges manen ti barukongmo.
Nalagipmo ti kariyo nga agassawa iti sango ti altar…
"Sika, Lalaki, ikarim kadi met laeng nga ayatem-ipategmo ti asawam … dumteng man ti rigat wenno nam-ay?"
"Wen, Father…"
"Sika, Babai, ikarim kadi met laeng nga ayatem-ipategmo ti asawam… dumteng man ti rigat wenno nam-ay?"
"Wen, Father…"
Ket idi aglantip dagiti bibigyo, panagriknam, addaka iti kaulpan.
Iti iruruaryo iti simbaan, maysanmaysa ti nangablaaw kadakayo.
Apaman a nakasangpetkayo iti balayyo, sinarabodakayo iti sabsabong ken bagas. Ginandatmo idi a wagwagen dagiti kimpet kenka ngem linapdannaka daydi Baket Biana.
"Dimo gunggunayen. Bay-am latta a matnagda," inkusilapna.
Iti pannakasalas, agur-uray ti ikamen a nakaiplastaran ti dua a pungan. Ilaluandakayo pay nga agssawa sakbay a marugian ti puni. Naisardengmo ti magna idi adda mangawag kenka. Taliawem koma ngem inatipanaka ni Baket Biana a nakaabay la kenka.
"Dika pulos tumaltaliaw!" naturay ti timekna. "Agdiretsokay’ ketdin iti yan dagiti pungan. Dika agsarisarimadeng!" Sa inkissiimna nga unaam ni baketmo nga agparintumeng.
Ngem nangngegan daytoy ni Baket Carling a mangidaulo iti lualo.
"Awan ti innuna," intubngarna. "Aggiddankayo ketdi. ‘Da met la kadakayo nga agassawa no itulokyo nga agari ti di panagkinnaawatan iti ipasdekyo a pamilia!"
Kunam pay, nasiputam la unay, kasla nakukkokan a bisukol ni Baket Biana. Nagkutitem daytoy a nagpasuli.
Iniggamam ngarud ni baketmo ket naggiddankayo a nagparintumeng iti sango ti altar a nakaitugkelan ti dua a kandela. Nagsaggaysaanyo a sinindian sakbay a narugian ti lualo.
Apaman a nalpas ti misa, sinaggaysayo nga agassawa ti nagmano kadagiti nanganak kadakayo nga adda a nakatugaw iti paraangan.
Impatayab met ti Matias Heaven Band ti nasam-it a Dungdungnguenkanto. Inallopmo ni baketmo ket nagsalakayo kas kiddaw ti tallaong.
"Bagayda la unay!" adda nangipukkaw; a naitimkan a ni kasinsinmo a Dexter.
Kalpasanna, nayawag ti umuna a puni a buklenyo nga agassawa, dagiti agaabalayan ken dagiti nanganak.
Indauluan met laeng ni Baket Carling ti maysa a kararag sakbay a sinangoyo ti nabaknang a taraon. Nagsinnubokayo pay nga agassawa sakbay a rinugian dagiti kasangoyo ti nangan.
Naituloy ti ragragsak agingga iti alas dos ti malem. Nawadwad met bassit ti nagalaanyo.
Ni man met laengen Baket Carling ti nangiyawat kadakayo nga agassawa iti nasapulanyo a nabungon ti puraw a panio. Kasla agsapata iti sanguanan ti adu a tao ti inaramidyo idi awatenyon ti nagalaanyo. Imbisikyo nga agassawa ti panagyamanyo kadagiti timmulong ken impanamnamayo nga aramatenyo ti kuarta iti pagimbagan ti bangonenyo a pamilia.
Idi maakas ti sapaw, anian a katawayo ta natinnagan ni Ambang a kasinsinmo iti itlog. Nabtak daytoy iti ulona.
"Agtudo pay iti itlog, yos!" inrungiitna. Impunasna ti gayadan ti badona. "’Sino, ‘ya, ti nangloko a nangipalladaw iti itlog ‘ta sapaw?"
"Saanak a lokoloko, lusngi!" inkusilap kenkuana ni Baket Saling nga ikityo.
"Anti?"
"Wen, a, tapno awanriribuk bayat ti pasken!"
"’Su met la nga awan ti nagrikrikiar ‘di rabii," kinuna dagiti dadduma a nakipagrakrak iti sapaw.
"Ti ket kunayo," imbarusngi Ambang, "nagbutengda iti soldado a kasinsin ni ipag!"
"Pak-olannak, kunam!"
NALAGIPMO ti surat nga imbati ti asawam idi panawannaka. Inruarmo. Binasam:

Bert,
Pakawanennak koma kadaytoy nga aramidek. Naumaakon iti adda a kasasaadtayo. Ammom met no ania ti arapaapko itoy a biag. Kayatko ti makalung-aw iti rigat. Inkarim idi nga akkalennak iti rigat nupay agpada a mintalon ti nagtaudanta a pamilia.
Impatok idi a naraniag ti masakbayak iti dennam ta addaanka iti di magatadan a kinagaget. Ngem nagbiddutak. Saan nga umanay ti bayad dagiti sursuratem a mangsupusop kadagiti kasapulan ti binangonta a pagtaengan. Di pay nga umanay nga igatang iti kape!
Ala, wen, adda met talon a suksukayem. Ngem naumaakon a mapitpitakan. Saan a kastoy ti biag a kayatko.
Alaek ‘toy anakta. Dimo pagdanagan ta kabaelak a biagen ken ipaay kenkuana ti narang-ay a biag. Dinkamin gamden a sapulen.Didanto maipatuldo dagiti kakabagianmi ti papananmi iti anakta.
Dimo dadaelen ‘ta bagim. Panunotem ti masakbayam…
Pinang

Nagpanaas ti barukongmo. Anian a nagulpit ni ayat, kinunkunam idi. Apay a narukop ‘ta ayatmo, Biagko? insangsangitmo pay. Inaldaw a linaonnaka ti lamisaan iti sango ti tiendaan ni Anti Anjang.
Pagpuonanyo koma iti negosio ti nagalaanyo idi ngem nabusbosyo daytoy gapu iti pannakayospitalmo. Imbalakad ti doktor a kasapulam ti naan-anay nga inana. Dimo mabalin ti agtrabaho iti nadagsen.
Nupay kasano ti rigat, inkagumaanyo latta a pinabuniagan ti ubing makabulan kalpasan ti iruruarmo iti ospital. Lima bulan idin ni Rilo.
Inkeddengmo nga apaman a malpas ti pabuniag, ipamaysam ti kinamannuratmo naimbag la a pangalaam iti nayon ti masapsapulan ni baketmo iti panaglablabada wenno pannakisiksikkana.
Ngem sannmon a naituloy dayta a panggep ta isu metten a talawannaka. Nagpukaw a kasla asuk ti gaganaygayam nga agsurat. Panagriknam, kawawen ti isipmo. Agsisimparaten ti sumsumrek iti isipmo no kasta a gay-atem ti agsurat. Naimbag laeng ta di nagkurang dagiti dadakkelmo a nangbagbaga kenka.
Idi nagbayag, naaklonmo met laeng ti napasamak.
Saan a dimo pinadas a sinapul dagiti aginam. Ngem napaayka laeng. Di pulos nga impatuldo dagiti katugangam ti yanda. Kunada a dida ammo ti napanan dagiti aginam ngem dimo patien.
Nadamagmo laengen iti maysa nga aldaw nga addan iti abrod ti asawam. Dimo ammo no nangibatianna iti anakyo a dua a tawenna idin.
Imbukbokmo ti panawenmo iti bangkag nga intalek kenka dagiti dadakkelmo. In-inut a pinabaknangmo daytoy. Adu a libro ken magasin iti agrikultura ti binasbasam. Ditoy ti nagsakduam iti adal nga impakatmo iti panagbangkagmo. Nagangayanna, napadayawanka a kas Most Outstanding Farmer iti regional level.
Iti kagagamulom iti daga, napasublim ti naan-anay a salun-atmo. Panagriknam, kimmidserka pay ketdi. Pannakaehersisiom ti panagmula.
Nagbalin a ragsakmo ti panangidayaw kenka dagiti kalugaram. Ngem dagus a mawaknitan dayta a ragsak no sumallin iti panunotmo dagiti aginam. Saan a dinaka seknan ti iliw ken liday. Nupay kasdiay ti inaramid ti asawam, saan latta a nagbalbaliw ti riknam kenkuana. Ibagadan a maagka, dida laeng kunaen a lipatemon ti asawam!
Duapulo ket liman a tawen ti napalabas. Naan-anayen a baro ti anakmo. Adda pay ket ngatan pamiliana, mapampanunotmo.
No kasta a dumuko ti lagipmo kadakuada nga agina, pamrayam nga iparabaw iti barukongmo ti ladawanyo a tallo. Umanayen daytoy a mangep-ep iti nagpaiduma nga iliwmo.

NAGRUBUATKA kadayta nga agsapa ti Huwebes. Mapanka gumatang iti Bannawag idiay ili. Ita a lawas a maammuam no asino dagiti nangabak iti Palanca awards.
Wen, nagsublin ti essemmo nga agsurat. Lima bulanen ti napalabas. Iti naunday a panawen a dika nagbasa iti Bannawag, kasla adda mariknam a kinakawaw. Nasungbatan dagita a kinakawaw idi rugiam a pidutem ti nailibayen a plumam. Iti pay pananguy-uyot kenka dagiti kalugaram, naaddaanka iti inspirasion tapno ipatulodmo dagitoy iti magasin- saan laeng nga agbuot iti pagipempempenam.
Ket naipablaak ti saritam kalpasan ti nasurok la bassit a tallo bulan. Nariknam manen daydi ragsak nga immapay kenka idi damom ti makaipablaak. Nabayag la nga agpayson daydi a kanito…
Iti dayta a pannakaipablaak ti saritam, saan a dimo nalagip ti asawam ken ti baro itan nga anakyo. Kasla adda agragut a rumkuas a sanaang iti barukongmo. Ngem riningbawan met laeng ti nagpaiduma a ragsakmo ta nasurotam manen ti dalan iti pagesmam la unay.
Nalabit, kinunam, daytoy ti liniak. Ti mangbukel kadagiti balikas tapno mangbalbaliw iti agdama a kasasaad ti gimong. Mamatika la unay a dakkel ti akem ni mannurat iti irarangpaya ti nakayanakanna. Ket dayta ti kayatmo a tun-oyen nupay addan edadmo. Ta saan met a linnakayan ti panagsuratan.
Idi mabasam ti pasalip ti Palanca, adda nariing a nagpaiduma nga essem iti barukongmo. Palanca? Anian a dayaw ti mangabak kadayta a pasalip! Ta, wen, idi agbasbasaka pay laeng iti haiskul, mabasbasamon kadagiti libro dagiti nangab-abak iti dayta a pasalip. Ket iti isipmo, immulam a maysaka koma met kadagiti mangabak! Ngem kasano? kinunam. Diak pay ammo ti agsurat iti limpio nga Iluko!
Ditoy a rimtab ti arapaapmo nga agbalin a mannurat. Nagbasabasaka kadagiti libro ti Literatura. Nakataripnongka kadagiti seminar ti panagsuratan. Ket kalpasan ti dua a tawen, napadasamon ti nakaipablaak. Baroka pay idi.
Kadagitoy laeng nga ammom a naluktan gayamen ti Palanca iti kategoria nga Iluko. Iti dayta a naammuam, dikan nagpabatubat pay. Impennekmo ti nagreserts iti suratem.
Nalagipmo ti biag dagiti agsansana iti lugaryo, ti namulagatam a pagsapulan dagiti dadakkelmo sakbay a nagbangkag ken nagtalonda. Marapukawen daytoy a kita ti panggedan. Dua ti ammom a rason. Umuna, ti maiwarwaragawag a pino nga asin a nasaysayaat nga amang ngem iti dadakkel ken nakersang nga asin. Ken ti kaawan suporta ti lokal a gobierno.
Nalagipmo pay nga adda idi ti makunkuna a Piesta Dagiti Agsansana a pakapilian ti Mr. & Mrs. Sana. Naragsak idi ti piesta. Dauen pay dagiti taga-kabangibang nga ili ken probinsia.
Ngem sadino itan ti yan dagiti tangtangkiran nga agsana? Apay nga ipalubosda nga aglumen daytoy nga industria? Awan kadi man laeng ti makapanunt a mangbiag kadaytoy kadagiti nakaragpat nga annak babaen ti panagsana?
Ket dayta ti insalipmo…
Nailagtom pay ti ragsakmo idi makitam ti ladawan dagiti nangabak. Nagun-odmo ti Maikadua a Gunggona!
Idi agkirpa ti riknam, naipigket ti panagkitam iti ladawan ti nangyalat iti Maikatlo. Ubing pay, duapulo ket limana laeng. Adda nabiag a siding iti kanawan ti agongna.
Kadayta a nakitam, kellaaat a nagtibbayoka. Kas ken ni Rilo! Ken agkaubinganda pay. Kinunam la ket ngarud nga isu ti nayadayo kenka nga anakmo.
Ngem imposible, kinunam met laeng idi agangay. Naglawag ti nagan ti nangabak: Jethro Simon! Maysa a mannalon. Di kano nakaleppas iti adal. Ken mangnamnama kano a babaen ti panagsursuratna, masapulanna ti napukaw a kinataona.
Indulinmo ti Bannawag a ragsak pay laeng ti nangbalud iti riknam.

AGOSTO 31, The Manila Peninsula Hotel, Makati City. Kaduam ti kaanakam nga agtrabaho iti Quezon City. Nagpakuyogka kenkuana ta dimo ammo ti turturongem iti Manila.
Iti nagtugawam, maysa nga agtutubo ti immasideg kenka. Iti nakitam a nabiag a siding iti rupana, ammom lattan nga isu ni Jethro.
Inyam-ammona ti bagina ket saanka a nagkibaltang iti atapmo.
"Congratulations, Barok!" indiayam ti dakulapmo kenkuana.
"Agyamanak, Tata," nadayaw a sungbatna. Inawatna met ti dakulapmo. "Conratulations met!"
Nariknam ti irut ken bara ti dakulapna.
"Agmaymaysakayo, Tata?" Nakiabay kenka.
"Wen. Intulodnak laeng ti kaanakak itay. Umaynakto kan sukonen ‘ton malpas ti awarding."
"Ti ngay pamiliayo?"
Kasla man nasudak ti barukongmo kadayta a saludsod kenka. Nadlaw ni Jethro ti panagbaliw ti reaksionmo. Nabasana ti riknam.
"Sorry, Tata…"
"Kas kaniak, ammok a sapsapulenyo met ti dadduma a paset ti kinataoyo. Nabasayo met ngatan ti ababa a pakasaritaak iti Bannawag…"
Nagtung-edka laeng.
"Ngem mamatikayo kadi, Tata, nga adda pagpatinggaan ti panagsapul. Ti panagbrirok kadagiti napukaw? A masungbatanto met laeng dagiti karkararagtayo?" "Mamatiak unay kadayta. Kas mabasak iti rupam, simmangbayen kenka ti pannakasungbat dagita a kinakawaw iti biagmo. Naisemka ken naragsakka a kasarsarita…"
Inisemannaka laeng. Maysa a surat ti inruarna manipud iti iggemna a planner. Inyawatna kenka.
Masmasdaawka a nangawat. Linuktam ket binasam.

Bert,
Komustakan?
Nalabit masdaawka kadaytoy a suratko kenka. Ngem daytoy laeng ti ammok a pamuspusan tapno maruk-atan ti maysa a kinapudno nga inlimedko iti naunday a panawen.
Wen, siak daytoy… ni Pinang, ti babai a nagbalin a narukop ti panagayatna kenka. Ti babai a nangtungday iti amin nga arapaapmo. Ti babai a nangitalaw iti kakaisuna a sagibsibmo.
Pakawanennak koma iti inaramidko.
Inyadayok ti anakta. Impanko idiay Mindanao— kadagiti kabagianmi. Sangapulo a tawenmi sadiay. Kas iti probinsiatayo, adu met latta dagiti nadanonmi sadiay a Saluyot. Nagabrodak kalpasanna. No namin-anoak a nagsublisubli iti ayatko laeng a nasayaat ti masakbayan ti anakta. Ngem anian ta dina met kayat ti nagadal. Di kan’ a sumrek ti adal iti panunotna. Sangkadamagnaka kaniak. Ngem immulak iti panunotna nga awankan. Nga intalawnaka dagiti taga-bantay idi katibok ti insurhensia iti ilitayo. A pinatangaddakan iti barsanga! Ngem di namati ti anakta. Panagriknana, sibibiagka kano pay laeng.
Nagbalin a bato ti pusok. Nupay kasano ti panangdamag ti anakta iti kinaasinom, diak pulos imbaga. Basta ti ammona, maysaka a soldado a natiliw dagiti kakadua iti bantay.
Nalabit, kunaem a pinasagko ti masakbayan ti anakta. Wen, aklonek dayta. Nagbalinak a managimbubukod.
Iti panagdakkel ti anakta, sika ti sangkadamagna. Adu dagiti pamuspusan nga inaramidna masapulannaka laeng. Ngem napaay. Ta kasano koma a mabirokannaka ket sabali met ti imbuniagko a naganna idi addakamin idiay Mindanao.
Lima tawenmin ditoy Ilocos Sur. Iti kaaddami ditoy, nasursuro ti anakta ti nagsuratsurat. Awan ti libtawna a nagatendar kadagiti seminar nga inang-angay ti GUMIL.
Sinurotna ngarud ti dina ammo a desdesmo. Linapdak kadayta nga arapaapna. Ti makagapu: diak kayat a maipalagip ti banag a nangtallikudak kenka. Ngem napaayak!
Iti naminsan, napaumelak ta kinunana ketdin: "Mannurat kadi met ti amak, ‘Nang?" Ta awan kano met ti ammona a mannurat iti kaamaan a nagtaudak.
Ket idi mabasak ti naganmo a maysa kadagiti nangabak iti nangabakan met ti anakta, diakon nasarkedan ti bagik ket impudnok kenkuana ti kinataom. Dagiti nagkurangak kenka. Dagiti basolko!
Wen, ni Jethro Simon a nangiyawat kenka kadaytoy a surat ket isu ti anakta— ni Rilo!
Ulitek, pakawanennak koma.
Congratulations! Happy anniversary.
Pinang

Idi maalawmo ti riknam, pummpunasem gayamen dagiti luam. Ita gayam pay nga agpayso ti anibersaryo ti kallaysayo nga agassawa. Nalipatam pay ketdin!
Miningmingam ni Rilo. Nanaraigid manen ti luam. Adtoyen ti nabayag a sinapsapulmo nga anakmo: nakaisem; sisasagana dagiti nabisked a takiagna a pagpasagam.
"Huston, ‘Tang," inarakupnaka. "Agsaganaka ketdin ket ngannganin ti naganta a yawagda."
"Anakko… anakko… anakko…" naarakupmo laengen iti nairut. --- (jmp)














TI ARAPAAP NI ANTON

Sarita ni JOBERT MATIAS PACNIS








KASLA samiweng ti panagdengngeg ni Anton iti pannakapatit ti kampana manipud iti nagalusan ti bomba idi Maikadua a Gubat ti sangalubongan a nakabitin iti sikigan ti Gabaldon building a yan ti Industrial roomda. Dinarasna nga indulin ti notebook ken librona idi makapagpakada ni Ma’am Judith, ti maudi a maestrada iti malem. Kasla makitkitana itan ti naragsak a panangpasungad kenkuana ni Inang Pinang iti lalaktawan ti pinan-aw a balayda nga inaldaw nga ar-aramiden daytoy. Kailiw la unay ti inada uray agmalem laeng a di makita daytoy.
Ngem di pay mabalin ni Anton ti agawid. Batang ti grupoda ti agdalus iti siledda. Masapul a nasileng daytoy tapno saanda a mapagungtan ken ni Ma’am Shirley nga adbayserda ‘ton bigat.
Nagiinnunada kada Fred ken Dexter a nagturong iti garden iti likud. Naglip-akda iti sagduduada a bulong-saba. Nagalada pay iti bulong-kariskis a nalabsanda.
Nakasagaden dagiti babbai a kaduada idi makasublida iti kuarto. Rinugianda a dagus ti nagiyablat kadagiti bulong nga innalada. Kalpasanna, nagtitinnulongda a naglampaso. Mabalinen a pagsarmingan ti kinasileng ti kuartoda idi malpasda.
Innalana ti bagna iti suli kalpasanna. Dinarasna ti nakibunggoy kadagiti padana nga ubbing. Intarengtengna ketdi ti nagna. Masapul nga aramidenna ti kastoy di maamitan. Adayo pay met ngarud ti purokda. Nawatiwat ti kataltalonan a daliasatenna. Adda pay waig a ballisiwenna. No apay met ngamin a di man la masukon ni tatangda. Ngem maawatanna met ketdi. Adu ti trabaho daytoy iti talon ken bangkag.
Ngem di pay nakaadayo idi kellaat lattan a napitik ti makanawan a lapayagna. Nakangirsi ni Andres, kaduana dagiti tallo a bulastog a kaklaseda, a nangkallabay kenkuana.
“Adda reklamom?” naala pay laeng daytoy nga insipat kenkuana.
Napangilangil laeng. Wen, amang a dakdakkel ni Andres ngem dina kettatan daytoy iti ania man a klase ti laban. Iti edadna laeng a dose, simmabunganayen dagiti takiagna a naalana iti kababalsig no kasta nga adda wayana. Agarup lima kadapan ti katayagna.
Ngem dina la ngamin kayat a tutopan ni Andres! Napintek iti lagipna ti pammagbaga ni Ina Pinang: Adaywam ti ania man a klase ti riribuk. Saan a kinatakrot ti kumayakay…
Inaldaw lattan a pagaangawan ti grupo ni Andres. No dadduma, alaenda ti balonna a liningta a kamotit sa pagpipinnasaanda a kasla bola ti basketbol. Awanton ti nagmamaayanna inton isublida. Nakadagdga ken napirpirsayton.
Adda pay ‘di aldaw nga inlemmengda ti bagna. Ti la nagsapsapulanna. Adda nakaibaga nga adda iti tuktok ti kaimito iti likud ti kuartoda. Iti yuulina, kinagat dagiti ammimisay. Napaikkis pay iti sakit.
Nupay awan ti makaibaga no akin-aramid kadayta, ammo lattan ni Anton a ti grupo ni Andres. Awanen ti sabali pay a manglokloko kenkuana.
Inanusanna pay idi ti bisinna ta napattog ti balonna. Kairuruarna idi daytoy ket imparabawna iti tugawna. Ti makadakes, simrek ti grupo ni Andres nga agkikinnamatan. Inrantada a dinalapus ti tugawna ket uray la naiburandis ti kanenna koma.
Imbes nga agkiddawda iti pammakawan, inum-umsida ketdi a kinatkatawaan.
“Daing a nakset! Ha-ha-ha!”
Dina pay malipatan dagiti aldaw a paspasimsimanda. Gapu ta ammon da Andres a kanayon a nalingta a kamotit ti balonna, im-imasenen dagitoy ti agtugaw iti sangona no kasta a reses kabayatan a ngusngusaben dagitoy dagiti sandwiches a balonda. Agpaing ngem surotenda met latta.
Adda met ketdi aldaw a kuarta ti balonna. Ngem mano met laengen dayta salapi? Maysa laeng a kornik. Isu a no maminsan, kaykayatna payen ti agbalon ta mabsog pay. Natangekn no kua ti bussogna no makakaan iti liningta a kahoy wenno kamotit.
Uray no kasano a sakit ti nakemna no kasta a pagaangawan ti grupo ni Andres, saan latta a maala ni Anton ti turedna nga agipulong kadagiti maestrada. Mabuteng. Anak ti maestra ni Andres. Awanto met laeng ti mamaay ti amin. Napaneknekanna daytan. Nagaangawan ngamin iti naminsan da Andres ni Itong a kapurokanna. Nagpulong ni Itong ngem isu pay ti nagbalin a dakes.
“Naalam met ti assignmenttayo itay, Perperroka?” pinitik manen ni Andres ti lapayagna. Kasta unay nga ayek-ek da Andoy, Baldo ken ken Eddie a barkadana.
Dayta pay ti kagurgurana. Adda met naganna: Anton – a naipasurot iti patron ti ilida a maselselebraran ti piestana tunggal maikatlo nga aldaw ti Mayo. Dayta met nga aldaw ti kasangayna. Ngem no apay ketdi a birbirngasanda iti Perperroka!
Gapu kadi itipukisna a semi-kalbo? A ti la buok iti sungabanna ti mabati? Ngem awan met mabalinna ta dayta ti kayat ni Ama Kidser. Kasta kano met ti pukis ti amana idi isu ti agbasbasa.
Malagipna ita ti insubli itay ti maestrada nga assignmentda iti Values a nagbalin metten a leksionda. Naalana amin. Maipanggep daytoy iti pamilia. Ania ti pamilia? Ania ti akem daytoy iti kagimongan? Asino dagiti mangbukel iti pamilia?
Isu itay ti inawagan ti maestrada a mangsungbat iti umuna a saludsod. Ti pamilia, Ma’am, ket isu ti kabassitan a paset ti gimong. The basic unit of a community. Ditoy ti umuna a pakatubayan ti maysa nga ubing.
Nagtungtung-ed pay ni Ma’am Visitacion kalpasanna.
Nakitana ketdi ti kinatadem dagiti mata ni Andres a naiturong kenkuana.
Ammona lattan nga umapal daytoy. Kasano, awan ti assignmentna. Agpayso, maestra ti inana ngem di met ibagbaga daytoy nga adda assignmentda. Kasla ketdi aleng-aleng ti panagbasana.
“Nairanrana laeng,” sipapakumbaba a sungbatna. Piniritna ti lapayagna. Nasaniit. Panagriknana, limmabbasit daytoy.
“Lastog!” addayta manen ti sabali pay a pannakapitik ti lapayagna.
Napasul-oy iti sakit.
‘Ton kuan, naingayemngemna. No dina la ngata pampanunoten ti pammagbaga ni Ina Pinang, nabayagen a naparamananna daytoy nga Andres!
Anusam bagi, kinunana lattan, total, ngannganin agrikep ti klase. Agbasakanton idiay ili. Dimonto met ngatan kaadalan daytoy a lastog. Tallo ti hayskul iti ilida.
Nakaanges ti nalukay idi sumina ti dalan da Andres. Isu, adayo pay ti pagnaenna. Agarup sangakilometro pay sakbay a makadanon iti arsadanan ti Bantay Dappat a yan ti purokda. No apay met ngamin a nagadayo laengen ti pagadalan iti purokda. Kasla ketdin nailanglangida iti gimong. Nga isuda a taga-lenglengleng ket taga-sulsulinekto latta iti agnanayon.
Awan ketdi ti pagkunaan ni Anton iti purokda. Nabaknang iti taraon. Adu ti makalapan iti karayan iti laudenda. Namsek met iti agbunga akayo iti arubayanda ken uray pay iti bantay. Ti la um-umana nga agsaramsam no kasta a bakasion.
Iti ubing pay a panunotna, immulanan a kayatna ti umlaut-ot iti nariinganna a panagbiag. Makitaltalon laeng ni Ama Kidser; katulonganna ni Ina Pinang. Nupay dida lumanglangan a mangan, mariknana latta ti kinarigat ti panagbiagda. Nakaro ngamin ti panagbingay ti pakitaltalonan ni tatangna. Arig dawaten daytoy ti nagbannogan ni Ama Kidser!
Ni Anton ti inauna kadakuada a tallo nga agkakabsat a bin-ig a lallaki. Di pay agbasa dagiti adienna ta tallo ken limada laeng. Adayo ti baetda ken ni Genesis a sumaruno kenkuana: pito a tawen!
Adu ketdi ti mula ni Ama Kidser a natnateng iti bangkag iti asideg ti karayan. Mais, karabasa, tarong, paria ken kamotit. Adda pay utong ken tabungaw. Idi sarungkaranna dagitoy idi kalman, nakitana a mangrugin nga agsabong dagiti karabasa. Adun ti agruar a musot, keppet a sabong!
Bukodda ti maapit iti bangkag iti asideg ti karayan. Ketdi, awan ig-iggamanda a kasuratan a mangipaneknek a kukuada ti daga. Nagpanawan la ngamin daytoy ti karayan. An-anusanda a mulaan uray panaraten pay laeng agingga nga agbalin daytoy a naan-anay a daga iti panaglabas ti panawen kabayatan ti yaadayo ti agus ti karayan.
Napigsa met a katulonganda dagiti sabong. Inaldaw a mangted iti kuarta agingga a marsaak ti puon. Inaldaw a mangsabongda no kastan a narugian dagiti karabasa ti agsabong.
Idi napan a tawen, malagipna la unay, awan nagbambanaganna ti mulada a karabasa. Kairut idi dagitoy ti agsabong. Lima a bulos a nuang ti nangludakludak. Kasla naglabasan ti bagyo idi makitana. Timmayab ti nagbannogan ni tatangna.
` Nailingeden ti init iti Bantay Nasirayan iti laud. Madamdama pay, agdalapdapen ti sipnget. Pinardasanna ti nagna. Masapul a makagteng iti balayda sakbay nga agsipnget. Tulonganna pay ni Ina Pinang nga agisagana iti pangrabiida. Ken agpakan pay iti manok sakbay a mapanna sukonen dagiti addina iti yan da apongda.
Impalapalna ti panagkitana iti agsumbangir a sikiganna. Nakainanama ti ikarkari dagiti pagay. Mangrugin a lumabanag dagiti dawa. Nasappuyot ti kaungganna iti panangabrasa kenkuana ti pul-oy nga inlili dagiti pagay.
Nalagipna la ket ngarud ti sangkakuna ti maestrada: Lalaingem ti agbasa, Balong, tapno sikanto ti mangitag-ay iti purokyo. Makitak ket dakkel ti namnamam nga agballigi. Mariknak ti anepmo…
Kadagupan ngamin kadagiti kapurokanna ti di nakapaghaiskul. Dagiti dadduma, apaman a nalpasda ti elementaria, nagtalawdan a napan nagsapul iti narabraber a pagaraban a kas kunada. Kinasulit dagiti kapurokanna ti nagbasa, a pakairamananen dagiti nagannak kadakuada. Adayo kano unay ti eskuela. Nalubo pay, no panagtutudo, ken natapok ti dalan. Di man la makaraman uray graba la koma ti dalanda.
“Wen, ma’am,” kunana met no kua. Panagriknana, laplapunosen ti ragsak ti sibubukel a kinataona. Inakrina a ragpatenna ti adal a mulmulmolan tipanunotna. Ammonan no kasano ti rigat ti awan adalna. Agingga laeng iti daga a makigubgubal tungpal-biagna. Dayta ti dina kayat a mapasamak iti biagna.
Yamanenna la unay ti kinamannakaawat dagiti dadakkelda. Ikagkagumaan dagitoy a pagadalen nupay kumawiwit ti rigat. Ipagpannakkelna la unay da Ama Kidser ken Ina Pinang ta naannayas ti panaglangenda. Saan a kas kadagiti makitkitana a nagannak dagiti padana nga ubbing a kanigid-kanawan ti panagapada. Pagangayanna, dumakkel dagitoy nga adda giwang iti panunotda.
Rimtab pay iti isip ni Anton ti arapaapna inton makaadal ket rumang-ay metten. Pasementona ti dalanda. Ammona la unay a dakkel ti maitulong ti napintas a dalan iti panagdur-as ti maysa a lugar. Dayta man ti mangmangngegna iti agrarek a radio ti amana no kasta a dumngeg daytoy kadagiti damdamag.
Dina laeng masirok ti sangkasao ni Ama Kidser no kasta a pagsaludsodanna no apay a kasta la unayen ti pannakabaybay-a ti kalsada. Agingga nga adda dagiti aso iti kasipngetan, mabutengto dagiti pusa nga agbasakbasak ditoy, Balong…
Aso? Pusa? Ania met ti pakainaiganna dagita iti saaludsodna? Saanna man a maaw-awatan ti amada no maminsan. Ngem saan latta no kuan nga agsaludosd. Basta ti ammona, nalipatanen dagiti agtuturay ti purokda. Nasaksiannan no kasta nga inkari dagiti politiko ti pannakatarimaan ti kalsadada itay napalabas nga eleksion. Ngem ita, masungad manen ti eleksion, awan pay laeng ti natungpal kadagiti inkarida a tulong.
Iti maysa a rabii, malagip ita ni Anton, nga agpalpalpada, bimmaba ni Ama Kidser idi adda mangngegda a kasla uni ti pagaw. Namindua!
“Papanam, ‘Tang?” inamdna. “’Mayak man.”
Ngem linapdan ni Inang Pinang. “Urayem lattan,” kinuna daytoy. “’Panna la kitaen ni Sawak no naigalutna met laeng a nasayaat.”
Iparparnged ni Ama Kidser ti kakaisuna a nuangda iti puon ti mabulo iti likud ti balayda.
Saanen a nagpilit nupay kayatna koma met a kitaen dagiti bituen ta nairana idi a naiburrandis dagitoy iti tangatang. Sakbay ngamin a nangrikepda, nakitana ti kinadalus ti law-ang a pagrimrimatan dagiti riniwriw a bituen.
Ngem sakbay a rimmuar ni Ama Kidser, nakitana a binagkat daytoy ti apagkapat ti sangakaban a bagas a nayabay iti pagbagasanda. Apay ngata? nasaludsodna iti bagina. Ngem saanen a naikkan iti tured a nagdamag pay ken ni Ina Pinang ta inturongen daytoy iti abay dagiti narnekanen a kakabsatna.
“Maturogkan, Balong. Adayo pay ti pagnaem ‘ton bigat…”
Maala-alanan ti turogna idi maitubong manen iti lapayagna ti nagsasaruno nga uni dagiti pagaw. Aguni kad’ dagiti pagaw iti rabii? naisipna. Pamiliar kenkuana ti uni dagiti pagaw ta dagitoy no kua ti palpalsiitanna iti bangkagda.
Isu met a mangngegna ti pannakailukat ti ridawda. Nasaripatpatanna ni Ama Kidser a mangipalpal-id iti payabyabna. Agkalkaling-etan? Ket no naglamiis ti pul-oy!

MASUNGADNAN ti waig. Mangmangngegnan ti panagayus ti danum nga agpasurong iti karayan iti baba. Iti waig ti pagal-alaanda kenni Ina Pinang iti nalukmeg ken di naataat a bennek.
Malagipna la unay daydi damo nag isusurotna ken ni Ina Pinang. Kinaptan idi iti alimatek ti luppona. Ania ketdin nga ikkisna. Impagarupna nga uleg ti nangkinnit kenkuana.
Napnuan tured ketdi nga inikkat ni Ina Pinang ti alimatek. Sakbayna, nangala daytoy iti bulong-uplas iti igid ket isu daytoy ti pinangpurdotna.
Iniseman laeng ni Ina Pinang kalpasanna.
Intugawna nga inilut ti nagkaptan ti laimatek. Agsasaibbek. Adda pammabalawna iti inana ta di man la imbaga daytoy nga adda gayam alimatek iti waig.
Inabay idi ti inana. “Dika kad agsangit, Balong,” inyandingay daytoy. “Adayo dayta iti bagis…” sapay nayangaw.
Nagulimek laeng.
“Ammok, Balong, adda pammabasolmo kaniak. Maitugotak kadagita matam,” immanges iti nauneg ni Ina Pinang. “Ngem no imbagak ti kaadda dagiti alinta, simmurotka kadi pay? Tinulongannak kadi pay a nagala. Pinadasmo pay ngata ti nagkurimes?”
Adda punto ni Ina Pinang. No nagtalinaed lattan ti panagbutbutengna iti alimatek a dina met pay napadasan ti nakagat, kasano koma a mariknana ti ragsak nga umapay iti asino man nga adu ti maalana a bennek? Kasano koma pay a maikkat dayta a panagbuteng?
Manipud idin, dinan kabuteng ti alimatek. Pagaayatna pay ketdin a bennabennaten no kasta nga adda maikkatna a kumpet kenkuana.
Iti met naminsan, intugot ni Ama Kidser iti ipapan daytoy iti bantay tapno sangatenda dagiti siloda. Anian a ragsakna idi makaala iti banias ti maysa a silo. Nagpartak man ti panangpungo ti amana iti ayup.
Nakakita iti puon ti bayyabas a maluluoman iti bunga. Nakarikna la ket ngarud iti bisin. Tinarayna ti impagarupna a sukdal iti asideg.
Pidutenna koman idi pengdan ti amana. Anian a kigtotna idi aguyas daytoy. Beklat gayam!
“Sadino man ti yanmo, Balong, masapul ti naan-anay a panagannad,” kinuna ni Ama Kidser. “No mabisin daydiay, nalabit a sinikbabnakan. Agyamanka ta nabsogen…”
Naarakupna ni Ama Kidser iti yamanna.
Inyulian ni Ama Kidser iti bayyabas.
Idi met damona ti makigapas, kasta unay a ragsakna ta kinuna ni Ama Kidser a bagina amin a magapasna. Nabukel iti isipna nga ipakilonanto ti pannakabagina sana igatang iti kawes. Daanen dagiti pagan-anayna. Igatangannanto met dagiti addina. Uray ramayramay dita no isunto ti pakaanayan ti mabati a kuartana.
Nupay managsaggaysa ti panaggapasna, maragragsakan latta ta pampanunotenna ti sangaparis a bado ken kankanen a para kadagiti kabsatna. Arakupendanto la ketdi.
Ngem di pay nakaadu idi makumpayna ti ramayna. Napaikkis pay iti sakit.
“Annaykooo!!!”
Inarayat da Ama Kidser ken Ina Pinang. Kalpasan a nadalusan ti inana ti sugatna, dagus a tinapalan ni Ama Kidser iti nginalngalna nga uggot ti bayyabas a kinettelna iti takdang. Nakayaman iti dakkel idi agnadnad ti marikriknana nga ut-ot.
“Ammomton no maminsan…” nabagas ti panangisem kenkuana ni Ama Kidser sakbay nga intuloyna ti pangtedna a gapasen.
Saanen a naggapas. Nagbunag lattan kadagiti ginaps da Ina Pinang ken Ama Kidser.
Ngem iti pannaalus-os ti naibedbed iti sugatna, nakarikna manen iti saem iti pannakailagid daytoy iti bulong ti pagay. Nalagipna la ket ngarud ti sangaparis a bado ken dagiti kankanen a gatangennanto koma.
Ngem anian a ragsakna ta iti kabigatanna dayta nga aldaw, ginatangan dagiti dadakkelda iti usarenna a bado nga ageskuela. Inggatangan pay dagitoy dagiti addina iti adu a makan.

ADDAN iti sungaban ti purok. Makitanan dagiti balbalay a nailinged kadagiti dadakkel a pinuon ti kayo. Isuna laeng ta mangrugin nga agdalapdap ti sipnget. Ngem masdaaw ta naulimek ti purok. Kadagitoy nga oras, makumikom koma pay laeng dagiti kalugaranda nsagsagana iti pangrabiida.
Pinardasanna ti nagna. Saannan nga inkaskaso dagiti mabaddekanna a libsong. Agkebbakebban. Ita laeng a makarikna iti kastoy.
Awan ni Ina Pinang iti lalaktawan ti balayda a kas ubrana no kasta a mumalem. Naulimek met ti balay. Nagdiretso iti uneg. Anian a pannakakigtotna ta adda dagiti dadakkelda iti suli nga agpada a napungo dagiti imada.
Awan dagiti addina. No kasta, addada pay laeng iti yan da apongda.
“An-annuenyo da tatang ken nanang?” inkusilapna kadagiti armado a bantay dagitoy.
Nagpaggaak ti katayagan kadakuada nga uppat. “Dika aginlalaing no dimo kayat ti mapagulimek!”
Uray la nagtigerger iti butengna.
“Diyo ‘ramraman ‘ta ubing. Awan basolna,” agkakapsut a timek ni Ama Kidser.
“Pangngaasiyo,” inyanug-og ni Ina Pinang, “maasiankayo kadakami.”
“Didakay’ met ket gargarawawen,” kinuna ti nakaammal iti sigarilio a dumna iti tawa iti laud, “basta umannugotkayo iti kayatmi a mapasamak!”
“Tallo dagiti ubbingmi, Kakabsat, ket awan ti mangtarabay kadakuada,” arig di payen sumngaw a timek ni Ama Kidser. “Didak la koman iramraman…”
“Di mabalin!” nagubsang a timek ti nakakaladay a kuarta idinto a nagkutikuti ti sangina. Isu ti pannakapanguloda iti panagkita ni Anton.
“Kasapulan ti grupo,” naituloy, “dagiti baro a kameng. Maysaka kadagiti napagasatan a napilimi, Kidser!”
“Ngem…”
“Awanen ti adu a sao!” naturay latta ti timek. “’Maykan!”
Inulod dagiti dua nga armado ni Ama Kidser tapno iruarda daytoy.
Nagsangit ni Anton. Pangipananda ken ni tatangda?
Tinarayna nga inarakup ti amada. “Papananyo, Tatang?”
“Agsingsingpetka, Balong,” adayo a sungbat ti amada. “Kitaem dagiti addim… tulongam ti inayo…”
“Husto daytan!” addayta manen ti naturay ken makapungtot a timek. “’Tayon!”
Awanen ti naaramidanda nga agina ta pinaturonganda ida ti paltog.
Napalalo nga anug-og ni Ina Pinang.
Ngem naala pay laeng ni Anton ti simmirip iti regkang ti tawa apaman a nakalikud dagiti aramado. Nagsaknapen ti sipnget. Ngem nakitana latta ti adu nga anniniwan nga inyula dagti kayo iti aglawlaw kalpasan ti tallo a nagsasaruno nga uni ti pagaw.
Tatang! inyikkis ti panunotna.
Idi kitaenna manen dagiti anniniwan a pakairamanan ni Ama Kidser, inalun-onen dagitoy ti sipnget.
Sinublianna metten ti nakadalupisak nga inada. Naluyaan iti panagan-anug-og daytoy. Inarakupna iti nairut.
Naggilap iti panunotna ti pannakaludakludak idi dagidi agsabsabong a karabasada… dagiti addina… ti arapaapna… ken ti assignmentda itay agsapa: Pamilia… pamilia… pamilia…
Ngem dagus a nagpukaw dagitoy iti alintataona idi masirayanna iti nakalukat pay laeng a tawada iti bandana ti daya dagiti naiburrais a bituen iti tangatang. Inirutanna pay ti arakupna iti inada. (-jmp)

(Bannawag, Pebrero 4, 2008) (Tawid Nes Magasin Oktubre 2007)

GURIGOR
Sarita ni JOBERT MATIAS PACNIS





PANGALDAW. Aggagao ni baket idi madlawko a nabara ti dakulap ni Jeth, ti agduat’ tawenna ken kakaisuna pay laeng a bungami. Impaubba ni baket itay makalutoakon tapno isaganana ti lamisaan.
“Addan sa met gurigor ni Balong, Baket?” kinunak.
“Apay, nabara?” intaliawna apaman a naidissona iti lamisaan ti dinengdeng a nasagpawan iti tinuno a paltat a sidami. Riniknana ti ulo ni Balong. “Saan met unay. Gapu la siguro iti panagay-ayamna.”
“Dinigosmo kad’ itay?”
“Linabarak laeng.”
“Ket awan nadlawmo kenkuana?”
“Awan met.”
Kinitak ti anakmi. “Aniat’ mariknam, Balong?” dinamagko. Immisem laeng. “Nasakit daytoy?” dinapadapko ti mugingna. “Wen, saan?”
“Saan,” nagtinggaw a sungbatna. Iti edadna, nakabalbalikasen ti panangisawangna iti “wen”, “saan”, ”asus”, “madik”, “yanna”, “papa”, ken “mama”.
Bunga siguro iti kanayonmi a pannakipatang kenkuana. Mamatiak ngamin a nalaklaka met la a makasursuro ti ubing nga agbalikas wenno agsao no kasta a naynay a kapatpatang. Ngem masapul a saan nga antatelen. Ta di ket isunto ti idakdakkelna a panagsao!
“Pa-pa, pa-pa, ney?” intudona dagiti naidasar.
“ Ala , umaykan, Balong, ta mangantayon,” innala ni baket ket intugawnan ti nangubba iti anakmi.
Simmangoak metten. Siniitak ti sida ni Balong sako inramas iti karabasa a labayna. Pagaayatna ti karabasa, bagas ti kamotit ken bagas ti tugi. Kasta metten ti digo ti dinengdeng.
Adu ti kinnan ni Balong. Naibusna ti labayna. Nagubbakami manen kalpasan a nakapangaldawkami. Naginnaw ni baket.
Nabara latta ti dakulapna iti panagriknak. “Pinainommo kad’ iti sopdrink, Baket?” inamadko. Umapal ngamin no makitana nga uminom ni baket. Isangitna no di mapagustuan. Imbagak ken ni baket a dina ruamen ti ubing iti sopdrink wenno tsitsiria tapno saan a nalaka a kapten ti sakit.
“Simmimsim bassit, a!”
Immulo ti darak. “Di kad’ sangkakunak a dimo papainomen iti sopdrink?” naingatok ti timekko.
“Ket no agmangit met no diak paramanan,” inkalintegan ni baket. “Ammom met no kasano nga agsangit no di mapagustuan.”
Ibirakak no kua ni Balong ti sangitna no mapabainan. Ti pay madi, nagbayag a di sumngaw ti timekna no kasta a malabsanna.
“Impaaywanmo koma pay laeng, a, kada Sesang ken Majoy itay uminomka,” dagiti agtawen iti innem ken uppat a kakaanakak ti kayatko a sawen. Kantina ni mamangda ti kakaisuna a paggatangan ditoy purokmi nga Amianan.
“Awanda ngarud itay. Aglilinnemenganda iti yan da Manang Rosie,” ti kasinsinko ti kayat a sawen ni baket nga adda laeng iti dayaenmi ti balayda.
“Naipasabat ngatan ti nalamiis nga impainommo iti bara ti bagi ni Balong isu a kastan,” makasuronak.
“Nairanrana la a ngata,” inkalintegan latta ni baket.
“Susapoka met, Baket.”
Innala ni baket ni Balong idi makainnaw.
“Gapu iti tiempo dayta marikriknam kenkuana,” kinunana. “Nagpudot.”
Nabara nga agpayso ti panawen. Kasta unay a ling-etko uray kasano ti panagpaypayko iti pinigisko a karton.
Diakon a nagtagtagari. Awanto met la ti banagna. Naidawatko laengen a saan koma a kumaro ti sasaaden ni Balong. Awan pay met ngarud ti kuartami. Nakastrekak nga agpayso nga agisuro ditoy ilimi ngem iti met pribado a pagadalan. Agpannuray ti sueldomi iti tulong-pinansial ti gobierno kadagiti ubbingmi. Libre ti pagenrol dagiti ubbing a kas met la kadagiti adda iti public high school. Kadawyan a sa la maawat ti pagadalanmi ti kuarta no kasta a ngannganin agggibus ti klase. Ngem ania ketdin a panagirut iti barikes ti ar-aramidenmi nga empleado. Bin-ig a bale ti magna. Ngem mano met laengen ti it-ited ti administrasion!
Ngem pagyamanan laengen ngem iti awan a pulos. Naimbag ketdi ta adda dagiti sangkabassit a mulami ken ni baket a nateng iti arubayan. Dakkel ti maitultulod dagitoy kadagiti inaldaw a kasapulanmi.
Nagturongak manen iti bangkag iti laud ti balay apaman a nakapalpaak. Dalusak dagiti agbungbungan a kalamansi. Diak pay naam-ammo ni baket idi imulak dagitoy. Ita, narnuoyandan iti bunga. Limapulo amin a puon.
MALEM. Dagus a dinapadapko ti muging ni Balong idi umay yeg da Idong, anak da Manang Rosie. Impaaywan biit kadakuada ni baket ta nagakas kadagiti linabaanna. Adda latta paniit ni Balong. Ngem di met a nakaro. Nupay kasta, madanaganak latta.
Ti laeng pagsayaatanna, awan ti mikmikki ni Balong. Naisem latta ken makaay-ayo a kapatpatang. Nakatartarabit.
“’Ka koma ipasantiguar ken ni Anti Luning,” kinunak ken ni baket, a ti kasinsin da tatang ti kayatko a sawen. Adda laeng iti abagatan a daya da Manang Rosie ti balayda.
“Madamdamanton,” kinunana. “Agkupinak pay.”
Nangisaangak idi makalikud ni baket nga ubbana ni Balong. Napanda iti yan da Anti Luning.
“Ania ti kuna ni Anti?” inamadko idi sumangpetda nga agina.
“Sinarapada kano iti nakaitiklebanna,” kinuna ni baket.
“Apay, naitikleb, ‘ya?”
“Wen kano, kas kuna da Uyan,” ti kabsat ni Idong ti kayatna a sawen. “Naitikleb kan’ iti ruangan da Manang. Dinak itan a pabasolen,” immisugsog ni baket.
Nakatumpongka laeng iti kaduam, kunak koma ngem diakon nagun-uni. Sa maysa, sigurado kadi a ti pannakadalapus ni Balong ti nagkastaanna?
“Ta ibagakto ngarud ken ni tatang ta mangwaristo bassit,” kinunak. Adda met ketdi panamatik iti santiguar. Idi, no agsakitak, santiguar ti umuna a pagdalanak. Kalpasanna, matapalanak kadagiti nadumaduma a bulbulong. No awan latta ti pagnaan dagitoy, ipakitadakon iti mangngagas.
Idi lumabas ni tatang a mapan iti kantina ni ading, imbagak a mangwaris. Isu ngamin ti aglako no sumip-ngeten ta asikasuen ti kabsatko dagiti kaanakak. Awan ni kayong ta adda idiay abrod. Iti yan da tatang ti umiananda iti rabii. Iti laeng abagatanmi ti yan da tatang.
“Agpampanniit met ni Jeth, ‘Tang,” kinunak.
“Nasobraanna ngata ti nagay-ayam iti kapudotan.”
“Wen ket ngata, ‘Tang.” Diakon imbaga ti panangpainom ni baket iti sopdrink kenkuana. “Ipayapayyo kano, ‘Tang.”
“Mangtedka ngarud iti bado a nagsukatanna.”
Aggagaon ni baket idi umay ni tatang. Dagus a pinekpekkelanna ni Balong sa inkaratayna ti pagan-anay daytoy nga innalana itay. “Ne, panawanyon ni Balong,” kinunana. “Kaasi met.”
Agbaaw koman ni Balong, naidawatko met. Ngem apagiddami, agpakaririn ni Balong. Ad-addan a bimmara iti panagriknak. Dina payen kayat ti aggatas. Sigsigud a pangalana iti turogna ti panagdedena iti bote.
Adda da Anti Saling, kabsat ni tatang, ken Nanang. Saanda a makaidna.
Nangitunoak iti lasona. Inlabomi iti bagi ni Balong. Kalpasan ti sumagmamano a minuto, nagling-eten daytoy. Aguanta punas ti pamay-ak.
Saan met a makakuti ni baket ta makaturturog kano. Nabannog kan’ a naglaba. Isu ti nakaigapuan ti panaggurigor ni Balong, isu pay ti adda ganasna a maturog, innga-yemngemko. Ngem diak lattan impadpadlaw ti suronko.
Bimmaaw ni Balong iti panagriknak idi agnadnad ti ling-etna. Nagawid metten ni Nanang. Nagbati ni Anti. Nagyuplag iti salas. May-maysa ngamin ti kuarto ti balay.
Maikadua pay laeng ita nga aggurigor ni Balong. Damo idi agmakatawenna pay laeng. Impayegpegna idi ti gurigorna. Napalaus a danagmi ta rabii idi mangrugi nga aggurigor. Nagsayaatan pay laeng met a nagmalem. Ngem idi ketdin agalas-otson isu metten ti panagpamniitna. No mano a lasona ti naitunok nga inala-bomi kenkuana. Nagpatnag a dikami nakaturog ken ni baket. Agbaaw-agbara ni Balong. Ti ket puyatmi a nangbantay kenkuana! Denguen sa metten, Apo, nakunak pay idi malagipko a maysa a seniales ti dengue ti gurigor. Bininsirko no adda aglabbalabbasit iti bagbagi ni Balong. Napayamanak ta awan.
Di latta nagbaaw ni Balong iti kabigatanna. Kapilitan nga intaraymi idi iti ospital ta madanagankami ngaminen. Ti laeng konsuelomi, ammo latta ni Balong ti aggaratigit uray kasano a barana. Kasla ketdin awan marikriknana.
Iti ospital, anian a suronko iti nakatoka a doktor. “Ney, Domingo ita ket,” kinunana. “Awan ti out-patient,” inkitana kadakami.
Ngannganik la sungbatan. Ngem nagulimekak lattan ta innalan ti nars ti temperatura ni Balong.
“’Ton maminsan, ammoyonton, a,” kinuna manen ti doktor idi resetaannan ti anakmi. Nagtung-edak lattan. Ngem agkubkubbuar iti unegko. Apay, ammo ngarud no out-patient ti pasiente no di ipakita kenka, inngayemngemko. Agpupungtotak idi makaawidkami.
“Baybay-amon,” kinuna ni baket. “Ti napateg, kinitana ni Balong.”
“Ngem nakaro met unay,” inngarietko. “Gapu ta doktoren, kasta lattan ti panagsasaona. No saan nga ipakita ‘ta ubing, ammo ngarud no out-patient wenno saan?”
Pagsayaatanna, simmayaat met laeng ni Balong kalpasan ti maysa aldaw a panagtomarna iti naireseta kenkuana. Ngem ti ketdin ngina dagiti agas! Inrantan sa met ti doktor a dagiti nangina nga agas ti inresetana, kinunkunak!
Manipud idin, agingga’t mabalin, dimi kayaten nga agsakit ni Balong. Narigat ti agaywan iti masakit. Kasla malpay amin a bagi a makakita iti ubing a masakit.
Ngem adtoy manen ni Balong nga aggurigor - a patiek a basol ni baket. Pinainomnanto met iti nalamiis!
Bimmara manen ni Balong. Naibusen ti ilablabok kenkuana a lasona. Riniingko ni baket.
“Apay?” linidlidna dagiti matana.
Imbagak a nabara manen ti anakmi.
“Tapalam kadagita bulbulong.”
Innalak ti uggot ti saba. Nangisangpet itay ni Anti kadagiti bulong ti atsuwete ken uggot ti saba. Dagitoy met laeng ti itaptapalda iti barukong, muging ken bukotko idi no aggurigorak. Denggen met ti bagik. Mabilbilang iti maysa a dakulapko ti pannakaipadoktorko gapu laeng iti gurigor.
Nangpirgisak iti intapalko iti bagi ni Balong. Inikkak pay iti mugingna. Nagling-et manen iti kasta unay. Aguanta punas ti inaramidko. Nagbaaw kalpasanna.
Inridepko. Alas tresen iti parbangon idi makapuotak. Agbara manen ni Balong. Madanaganakon. Apay a di met laengen agsardeng ti panagbarana? Naibusen ti uggot ti saba.
Insarunok ti bulong ti atsuwete nga intapal ken ni Balong.
“Basolmo,” inridisko ken ni baket idi makapuot.
“Nagayatak, ‘ya, ngarud,” inkalinteganna.
“Dikanto met maisursuro ita! No ania ti maal-alam ngamin iti pangin-inommo iti sopdrink. Nagadu a kalamansi nga aramidem a lemonada. Wenno nagpasukdalka iti kalog, ‘ya!”
“Husto kadin, ‘ya, Lakay. Dinakon pabasolen. Ikarik, saanton a maulit.”
“Talaga a dinto maulit!” mamedmedmedan ti pung-totko.
Nagling-et manen ni Balong. Inagawaak a pinunasan. Nagbaaw. Diak napuotan a nairidepko manen.
NAKALUTON ni baket idi malukagak.
“Umayka manganen,” siisem a nagkuna. Addan ni Balong iti cribna. Kasta unay ti panagay-ayamna.
“Mustakan, Balong?” kinusok ti buok ni Balong. Dinapadapko ti mugingna. Awanen ti gurigorna.
“Pa-pa, Pa-pa,” kimmarayo. Inubbak nga inlili.
“Binannogmo ni Papa, a, Balong,” kinunak a kasta unay ti panangbisongko kenkuana.
“Mangankan ket, ne, maladawkan iti eskuela,” kinuna ni baket.
Miningmingak. “Sorry, Baket, ha,” binisitok.
“’Toy ketdin ‘ta ubing,” nagsam-it man ti isem ni baket. (-jmp)

(Tawid News Magasin, 24 December 2006 – January 2, 2007)
LILONG IDRO
Sarita ni JOBERT MATIAS PACNIS





NAKAULDAGAK iti indayon iti sirok dagiti tallo a santol iti sikigan ti kantina ni Manang Carmie idi mapasungadak ni Lilong Idro. Pasado alas nuebe pay laeng iti agsapa. Gapgapuk iti piskaria iti batog ta napanko ginaikan dagiti mangrugin nga agsabong nga utongko. Immayak biit naginana sakbay nga ituloyko ti ar-aramidek. Kaliklikud ni manang ta napan nagsakada iti tagilakona isu a siak ti pinagbantayna.
Ammok lattan nga umay mangdies ni Lilong Idro. Mangdies kunami ditoy barangaymi nga Ammubuan ti sumukmon iti arak. Di ugali ti lakay ti umay ditoy kantina no di arak ti gagarana. Pannakadanumna ti lambanog. Diak la koma kayat a lakuan ta ugalina ti agnunog iti kantina. No naulawen, sangkadagullitna ti makasisileg payen iti lapayag: “Piling, o, asawak, ‘ya! Napnapanamon?” Sa inton mauma, isarunona: “Ay, tao, ‘ya, pagturongam?”
Sitentay sieten ni Lilong Idro. Kulay-ongan ti rupana. Apaglabes laeng a lima kadapan ti katayagna. Kinesset ti init ti kudilna. No palausen ti manarita, ti laengen kudilna ti kimpet iti tulangna. Agkubbo payen. Mabilbilang metten ti addangna. Nalennek dagiti matana. Maitugotan ketdi pay laeng ti kinatarikana idi kabambannuaganna.
Agmaymaysan nga agbibiag ni Lilong Idro. Agarup dua gasut a metro iti dayaenmi ti balayna. Iti agdama, innalana ni Doming, ti agtawen iti katorse nga anak ti kasinsinko, a mangkadkadua kenkuana.
Di parikut ni Lilong Idro ti pagbiagna ta nalawa bassit ti napundarna a talon. Napalawlawan pay ti balayna kadagiti gulimba a niog. Sabali laeng dagiti pinuon ti kaimito, sua, tsiko, mangga ken guayabao. Iti abagatan ti balayna, apagkapat ti ektaria ti pinupokanna ti tilapia.
Ni Doming ti para buras kadagiti bunga ti mulana. Ipanna ditoy balay tapno ilako ni nanang nga adda puestona iti plasa. Agpasigay no kasta a makasidsida iti lames. No adu ti maala ni Doming, ipailakoda ken ni nanang.
“Apooo!” inyawag ni Lilong Idro idi addan iti ruangan. Tataulan da Labang ken Blacky. “Gumatangak man!”
Napaisemak. Mangdiesak man, dina pay la kuna.
Bimmangonak. “Agtuloyka, Lilong,” kinunak. Binugawko dagiti asomi.
“’Daka gayam dita, Barok,” kinunana. “’Sukatannak man iti lugar ti singko.” Nagdiretsuanna ti nagtugaw iti bangko iti yan ti lamisaan a nayabay iti puon ti santol.
Simrekak iti kantina. Iggemkon ti baso a naglaon iti arak idi rummuarak. Inyawatko kenkuana. “Ania ti ipaanudyo, Lilong?” Ti pulotanna ti kayatko a sawen.
“Saanen, Barok,” inyisemna. “Diakto met la mangalngal dagiti sitsiria!” Nagparang dagiti dua laengen a ngipenna iti sango.
Inyiddak met laeng iti indayon; nakasangoak kenkuana.
“Nabannogkan sa ketdi, ‘ya, Barok?” inamad ni Lilong Idro. “Kasla met laengen masissisi ‘ta tabamon!”
“Napanko man dinalusan ‘diay pagmulaakto iti paria ‘ton agtudo, Lilong,” kinunak. “Awan met la ti trabahok ta bakasion.” Addaakon iti maudi a tukad ti haiskul iti Ballesteros National High School iti umay a panagseserrek.
“Nasayaat dayta, Barok. Ala, yagawam ngarud. Dimo tultuladen dagiti dadduma dita a ti la agbalbaliodong ti sangsanguenda. Ipasnekmo ti agadal. Narigat ti awan ammona. Kitaennak,” intangadna ti arak. Bassit ti naksay iti napno a basona.
Kastana nga uminom ni Lilong Idro. Arig simsimanna laeng. Pagangayanna, abotenna iti siamsiam sakbay a maatiananna ti baso. Nalaka ngaminen a maulaw.
“’Da, ‘ya, maal-alak, Lilong, no aglokolokoak,” pinuyotak ti barukongko ngem isu met nga umaplaw ti angin. Inay-ayam ti pul-oy dagiti nakaberberde a bulong dagiti santol. Nagpallayog pay dagiti kasla tangan-saka a bungada. Naimuttalat iti imatangko ti naluom a bulong iti maysa kadagiti sanga.
“Hustoka, Barok,” uray la nagraed ni Lilong Idro a nagkuna. Maanninawan a kasla adda agbukar a liday kadagiti agkurkuridemdemen a matana. Nagsennaay. Uray la napauyek idi simsimanna manen ti arak.
“Ídi siak ti kas kenka, Barok,” kinunana idi agkalma ti riknana, “adun ti nakaipasungalngalak. Siak idi ti ari-ari. Mapagbutbutngan! Ta disinuebek pay la idi, badigardnakon ti maysa a politiko.” Simmimsim manen. “Bay-annak koma latta nga agistoria, Barok. Kayatko la nga adda kapatpatangko.”
“Okey, laeng, Lilong,” kinunak. Ita laeng a makapatpatangko a kastoy. Kaaduan a ni manang ti makapatpatangna. No saan, ni Kayong Rilo.
“Kas nakunak, pagbutbutngandak idi. Adu ti pinatpateltelak a diak magustuan ti tabtabasda iti piestaan uray awan masnop a nagbasolanda. Dida makareklamo, Barok, ta pasurotnak ngarud ti politiko!”
Nagtungtung-edak.
“Malagipko la unay daydi a piesta, Barok. Nagiinomkami nga agbabarkada iti maysa a kantina. No mano a case ti beer ti tinumbami nga agbabarkada. Bukodmi ti kantina ta awan mayat a makilanglang kadakami. Mabutengda!
“Bassiten ti tao iti piestaan idi sumilud ti nainommi. Umarikiak ti grupomi. Kuna ti balasang a serbidora, husto kanon ta mangrikepda. Agalas dos ngaminen iti parbangon.
“Nagpaggaakkami laeng. ‘Ibusenmi ti lakoyo! Madikayo pay?’ inkilgak iti balasang. ‘Ibagam iti bossmo, Ading,’ pinidilko ti timidna, ‘a di agdanag. Siak ti makaammo!’
“Ngem sabali ti adda iti panunotko dagiti kaduak. ‘No agpayso a naturedka, Isidro, arakupem ken agkam man ni Ading!’ indurogda.
“Gapu ta mangrugin a mapukaw ti limbong ti panunotko, Barok, sinakayak ida. Ket apaman nga immasideg ti balasang, rinakepkon. Naggulagol! Ngem ania pay, naimalditkon ti agekko kenkuana.
“Nagikkis. Ngem awan ti naaramidanna. Kayat a tulongan dagiti amona ngem naalada ti nagbuteng idi makitada ti nakaisalikad nga armasmi.
“Nagsangsangit ti balasang, Barok. Nagtartaray a pimmanaw. ‘Awan nakitayo, ha?’ imbugtakko kadagiti agassawa. Nagtungtung-edda.
“Sinangok dagiti kaduak. ‘Ayoska, a, Idro!’ intams-apda pay.” Immanges iti nauneg.
Naipannurok ti panagkitak kenkuana. Adda gayam kasta a naglabasan ni Lilong Idro, kinunkuna ti panunotko.
“Daydi a pasamak, Barok,” intuloyna, “ket mangmangted ita kaniak ti aliaw. Kunkunak a no ngata anakko ti nakapasamakan ti kasdiay, mapakawanko ngata ti simmairo ti kararuana? Ammok, nasakit unay ti nakem ‘di a balasang. Inlunlunoddak ket ngata a sangapamilia…” inay-ayamna ti basona.
“Nabara ti eleksion idi,” pananglagipna kalpasanna. “Ket kas pagsasao, Barok, saan nga amin a kanito ket kukuam ti garakgak. Iti di panangipiprpirit ti amok kadagiti babassit, adu ti gimmura kenkuana. Inayon ditan ti kinaranggasmi a pasurotna. Nagangayanna, kimmapsut ti karismana kadagiti umili.
“Ket idi bisperas ti eleksion, pinagtignaynakami ti amomi. Kinaradapmi amin a kumonkontra kenkuana. Sinullatanmi iti pirak dagiti botante. Awan nakastrek a kalaban iti baluarte ti amok.
“Kadayta a panagbantaymi, maysa nga addan edadna a lalaki ti nasagangmi iti dalan. Saan a pamiliar kaniak isu nga inatapmi lattan a kaduada iti bangir. Inulodmi ket pinakpakaasimi. Dimi impangag dagiti saona. Kasla naderder a nateng idi ibbatanmi. Kabigatanna, naammuanmi a kasinsin gayam ni Lakay Angkuan a naggapu iti Kalinga-Apayao.” Ti kalakayan ditoy bariomi ti kayatna a sawen. Mabigbigbig a lakay ta nabalitokan dagiti pammagbagana nupay nababa laeng ti nagtengna nga adal.
“Nupay kasano ti inget ti panagbantaymi, Barok, nalusotandakami latta dagiti kalaban,” intuloyna. “Naabak ti amok kadayta a basingkawel. Naawan ti pagpangpangasko. Ketdi, adda naidulinko nga armas- a di nairaman kadagiti sinamsamda ‘diay balay. Shotgun!”
Simmimsim manen. Napakirem pay. Nagtangadtangad. Agkita siguro no addan mabalin kadagiti bunga ti santol.
“Nagbalin a nabara kaniak ti simmublat iti trono ta ammona a siak ti pannakakanawan ti sinukatanna,” intuloyna met laeng. “Sa maysa, kabagianna ti kaaduan kadagiti napaspasakitak. Ket kunak no diak idi malasat ‘di a rabii, Barok,” nanglangit. “Rinautdak ti agtallopulo a lallaki. Pinagtudoda iti bala ti balay a naaramid laeng iti kayo.
“Naimbag laeng ta agmaymaysaak idi. Adda da tatang ken nanang iti maysa a kabsatko a naikamang iti Ilokos.
“Nagkaradapak a nagkamang iti kosina iti likud. Iti pempen dagiti pagtungo iti sirok ti dalikan, inkagumaak ti nangaramid iti lumsotak. Agarup maysa metro laeng ti kaadayo ti piskaria iti kosina. Apaman a nakaruarak, inin-iniyadko ti timmaneb. Ulok laeng ti pinagpaparangko. Naimbag ta adda dagiti water lily a naglingedak.
“Nagdinamag ti napasamakko iti kabigatanna. Sinarungkarannak ti ama-ti-ili. Impaigidnak. ‘Nagasatka pay laeng, Idro!’ inridisna. ‘Ngem siguraduek, iti sumaruno, dikan makalisi. Agkararagkan iti santo a kanagnaganmo!’
“Naglamiis ti sibubukel a bagik, Barok. Timmayab a naminpinsan ti kinamalalakik.
“Diak sinayang ti kanito. Timmakiasak kadayta met laeng nga aldaw. Napanak iti yan ni Uliteg Kario ‘diay Magat nga agdama idi a director ti maipatpatakder a dam.
“Nagtrabahoak kenkuana. Siak ti agluto iti sidaen dagiti trabahador. Kadayta a panagpa-Isabelak, imetko ti armas a naipuslitko!” Imparabawna dagiti sakana iti bangko ket nagduaanna nga inarakup.
“Tawen 1962 idi. Dita, nagsubli ti kinadangkesko. Diak ipirpirit dagiti innem nga inheniero iti babaen ‘di Uliteg. Aglalo la ngaruden dagiti trabahador. Siak ti pannakaamoda no kasta a bumakasion ni Uliteg iti pamiliana iti Ilokos.
“Awan makaitured a mangsagid kaniak ta ammoda ti kinataok. Binallaagak ida a didak kalkalabanen no dida kayat ti agunnat a dina oras. Mamin-ano met laengen ngay a sabidongak ti kanenda!
“Agtamed pay kaniak dagiti uppat a consultant engineer a Hapon. Nauyongda kadagiti trabahador ngem kuidawda no siak ti ikastada. Iti ngamin naminsan, pinagungtannak ‘diay maysa ta agat-sinuob kan’ ti linutok nga innapuy. Kasta unay a saona. Diak nakapagteppel ket inkakokko kenkuana ti kalub ti kaldero. Diak pay napnek. Impamamelko kenkuana ti sangapinggan nga innapuy. Kalpasanna, indeppelko ti imuko a pinaggerretko iti sidaenmi iti tengngedna. Naimbag ta inanawanak ni Uliteg. No saan…
“Sipud daydi a pagteng, didakon a bibiangan dagiti ‘nimal a Singkit.” Intangguapna ti nabatbati iti basona. Nagpasukat pay.
“Kuatro pisos ti inaldawko idi, Barok,” intuloyna manen kalpasan a nayawatko kenkuana ti inumenna. “Dakkel idi daytan. Nasumokko manen ti aginom. Iti ngamin pagserkan a mapan iti bantay a yan ti paksolmi, adda kantina. Nagatiddog ti listaak, iti arak laeng; a bayadak no kasta a panagsusueldo.
“Gapu ta adda met langak, Barok, adu nga annak ni Eba ti naglasat kaniak. A bin-ig a nangsangsangit iti gasatda.
“Kadagidiay a babbai, maysa laeng ti naputotak. Ngem diak latta imbanag. Napalaus a sakit ti nakemna. Ta kadagidi a panawen, awan iti bokubulariok ti sao a ‘kasar’ wenno ‘kallaysa.’
“Iti panagnaedmi iti bantay, ngangani inaldaw a de-lata ti sidaenmi. Isangsangpet dagitoy dagiti Hapon. Agduduma. Isagsagpawko iti repolio dagiti sardinas. ‘Giti kisal-it a Sakang ta kayatanda ketdin!
“Maysa nga aldaw nga awan maaramidko, nagpagnapagnaak iti kabakiran. Dita a nadiskubrek ti pagalaan iti naimas a masida. Kadagiti batbato a salsalapasap ti danumna, nakaad-adu ti udang. Kasla takiag ti kadakkelda!
“Iti pay naminsan, Barok, natukkol ti bunengko gapu iti panangtagbatko iti kasla gurong nga igat a naggapu kadagiti kirkirat. Naladawen idi mapanunotko a bato ti pakaitagaan ti buneng. Ngem pagsayaatanna, naalak ‘diay igat. Ania ket a nanam ken tabana daydi!
“Dita a nagbilib dagiti trabahador. Pati dagiti Kusipet! Rawetda gayam iti igat, Barok! Ti la unay karne ti ugsa ti pagaayatda. ‘Diay man shotgunko ti paganupko!
“Rabii no agalaak iti udang. Nakaguantesak. Agsasarunoda nga umasideg no plaslaitak ti danum. Iduronko no nagammatakon ti uloda. No ngamin guyodem, narigatda a maala ta ikabbengda dagiti sakada iti bato.
“Gapu itoy, kanayondak nga ikkan it yen dagiti Hapon. Ginayyemdak iti husto. Didan kayat ti sardinas!” Timmmakder; inunnatna ti siketna. Uray la nanartuok.
Kinitak ti pungupunguak. Pasado als diesen.
Intugaw met laeng ni Lilong Idro. Bumarbara ti aglawlaw. Ngem pumigpigsa met ti palayupoy ti angin; ay-ayaemnna dagiti bulong iti sanga.
“Ammom kadi, Barok,” inkitana kaniak ni Lilong Idro, “nga agdagup iti sitenta ti inserrekko iti trabaho a taga-Magat? Maasianak ngamin kadakuada. Nagrigat ti biagda. Naimbag ta pinatgannak ni Uliteg. Dita ti nanipudan ti panaggagayyemmi kadagiti tao sadiay. Sinuruandak no kasano ti aganup a diak aramaten ti armasko. Banias, ugasa, alingo dagiti naanupak. Insuroda pay kaniak ti disso a yan ti dadakkel a lames malaksid iti natakuatak a lugar.
“Pensionadoak koma itan, Barok,” insennaayna, “no lineppasko ti panagtrabahok ‘diay Magat. Ngem kinaririk dagiti Sakang. Intugotdak iti naminsan ‘diay siudad. Iti panagiinommi, naginnalakami iti sao iti maysa kadakuada. Agingga a nagmaymaysaandakon. Naglidem ti panagkitak. Linipokko ida. Intarayko dagiti kuartada. Nagawidak ditoy lugartayo.
“Naimbag man, Lilong, ta didaka sinapul?”
“’Nia a saan ket no agpilitda idi a mangtunton kaniak. Ngem binallaagan ida ni Uliteg. Imbutbutengna a kabaelak kano ti mangipatli iti biag! A diak met pay napadasan. Ngem siguraduek idi a maaramidko no malipitak.
“Mano tawenyo ngarud ‘diay Magat, Lilong?”
“Agpito. Idi agsubliak ditoy, mayor manen ti dati a bossko. Innalanak a dagus idi agpakitaak kenkuana.” Pinaatiananna ti basona. Kinelkel iti uyek.
Nagpasukat manen kalpasan a nagkalma ti riknana.
“Iti panagsublik, naam-ammok ti immuna nga asawak, ‘di Nanam a Remegia. Ngem nagbalinak nga iresponsable nga asawa ken ama. Agsangit ti aldaw a diak nabartek a sumangpet iti balay. Agriribukak no awan ti naimas a maidasar no kasta nga agawidak. Ngem ania koma ti ipasango ti asawak a naimas no diak met pappapetpetan iti sueldok?
“Ah,” adda pait iti timekna, “saan a nakaanus ‘di Remegia. Nagtalaw; intugotna dagiti tallo nga annakmi.”
“Dimo sinurot, Lilong?”
“Saan, Barok. Kinunkunak a no ammona ti dalanna a pimmanaw, ammona met ngarud ti dalanna nga agsubli. Ngem diakon nauray pay. Linipatnak a naminpinsan.” Nakitak ti panagtaraigid dagiti luana.
Nangitangguap. Naparupanget manen.
Intuloyna. “Apagbiit la nga inliwliwagko ti sakit ti nakemko. Kinunkunak: saan a kas ken ni Remegia laeng ti mangidagel kaniak! Naturedka, Isidro! Pagbutbutngandaka! impatibkerko iti bagik. Ngem no kasta nga agmaymaysaakon, saan a di dumges ti iliwko kadagiti agiinak.
“Nagsubliak iti kinabaro. Tumaruptop a bisio ti inaramidko. Nalabit, kunaem, Barok, a diak bagay ti naganko. Dinadaelko ti nagan ti maysa a santo! Pinatayabko amin a nasapulak.”
Binay-ak lattan nga agistoria.
“Naabak manen ti bossko. Nagpa-Mindanaoak, iti yan ti kabsatko, ni Carding. Nagtalonak ‘diay Valencia, Bukidnon. Mamitlo iti makatawen. Nagpipintas dagiti pagay sadiay. Kumpleto ngamin ti padanum. Saan a kas ditoy a kaaduan dagiti taltalonentayo ti mangnamnama laeng iti danum a yeg ti tudo. Ta ania koma pay ti ubbog a pangawidan no rinaatanmi met idi dagiti kabambantayan?” Inwagisna iti abagatan.
Iti yanmi, nalawag a masiraratan ti lulonan ti Bantay Ammu a kasla gumaygayebgeb. Kas iti barukong ni Lilong Idro a gumaygayebgeb iti lagip? Kas kuna ni tatang, dita kano ti namunganayan ti pagtangtangsit a bileg dagiti teddek ti politika ditoy ilimi.
“Salsaludsodek ita iti bagik, Barok, no pagturongan ti sumaruno a kaputotan? Ket ammom kadi a mapespespes ti barukongko no malagipko a pasetak met ti pannakadadael ti nakaparsuaan? Siak ti nangimaton iti logging concession ti amok. Adu a natibo wenno dagiti Agta ti pinapanawko kadagiti bukatda a daga. Salinda laeng kadagiti panggepmi!” Inay-ayamna ti basona sa simmimsim.
“’Diay Mindanao,” kinunana, “napaneknekak a kasla met kaniak ti kabsatko. Bisiona amin. Dina pinanunot ti masakbayan. Gapu ta nakaasawan iti adda mabalinna, dinan impirpirit dagiti tao. Naimbag ta dida impatli.” Nagsennaay. “Ngem nasirib ti Dios. Ti aramid ti kabsatko ti nangsingir kenkuana. Nagsakit iti nakaro. Natay kalpasan laeng ti dua a bulan.
“Nagsubliak ngarud met laeng ditoy ilitayo. Ti naurnongko a kuarta ti inggatangko iti piskaria nga isu ita ti adda iti sango ti balay. Daytoy met laeng ‘di piskariami nga inlako dagiti dadakkelmi gapu kadagiti adu a riribuk a nakaipasungalngalak.”
“Ti asawayo, Lilong?” sinaludsodko.
“Natayen. Naammuak dayta iti inaunaanmi nga immay nangsarungkar kaniak siam a tawenen ti napalabas. Kinapet ti hayblad!”
“Naimbag ta dinakayo inlunod, Lilong?”
“’Su met ti dakkel a pagyamanak, Barok. Inggunamgunam kano daydi Remegia kadagiti annakmi a didak laksiden nga amada. Nga uray kasano ti kinadakesko kadakuada, siak pay laeng ti amada… a nagbalin a krusda.” Nasiputak ti panagtaraigid ti lua kadagiti agkurkuridemdemen a matana. Nariknak pay ti babawi iti timekna.
“Kalpasan ti makatawen sipud panaggapuk ‘diay Mindanao, nangasawaak manen. Naaddaankami iti dua nga annak ken ni Lilangmo a Piling. Dita a nagsubli ti kinaer-erko. Ngem saanen a kas idi nga agkariarak. No naulawakon, agdiretsoakon nga agidda. Nautobko dagiti biddutko idi addaak ‘diay Mindanao. Saksiak iti pannakaparparigat dagiti kaanakak iti ima daydi kabsatko. Ngem no apay ketdi a diak maikkat ti aginom. Siguro, naitulangkon, kinunkunak. Ket inkeddengko laengen a diakon agkabil no mabartekak.”
“Ngem apay nga’d a pinanawannakayo ‘di Lilang Piling, Lilong?”
“Nauma iti kinamangnginomko. Impakadana nga agabrod tapno kan makategged iti pagadal dagiti annakmi. Sumrek idin iti kolehio ni Arnold idinto nga agturpos metten iti haiskul ni Aurelia.” Dagiti dua nga annakda ti kayatna a sawen. “Ti dakesna, idi addan ‘diay ballasiw-taaw ti asawak, dinakon malagip. Agdiretso kadagiti annakmi ti paw-itna agingga a nagturpos dagitoy iti kursoda. Nurse ni Arnold; Commerce ni Aurelia. No agbakasion, apagbiit laeng. Kasla dinak pay am-ammo. Karugitnak pay…” nagraed. Sinarapana pay ti barukongna.
“Agan-anokayo, Lilong?”
“Awan daytoy, Barok,” kinunana. “Madamdama laeng, ayosen!”
“Dikay’ koma ngaminen agin-inom iti nasanger, Lilong. Makapadakes kadakayo…”
“Ad-adda nga agkapsutak no diak makainom. Ti laengen arak ti nabatbati a gayyemko,” nagraed manen. “Nasarakak ti talinaay kenkuana.”
Anian, nakunak iti nakemko.
“Apaman a nakalpas dagiti ubbing,” intuloyna, “nagabrodda metten. Immayda la nagkasar ditoy. Sipud idin, awanen ti damagko kadakuada. Didak payen malagip a suratan la koma. Nga amuen no sibibiagak pay…”
“Makumikomda siguro iti trabahoda, a, Lilong,” inyandingayko.
“Agpapan pay. Didak laengen malagip?”
Sabagay met ketdi.
“Ngem naaklonkon ti amin, Barok. Wen, sabalin ti lubongda. Ket lappedak laeng iti arapaapda nga umalimpatok.” Dinan naleplepan ti simngay a leddaangna. Nagayus ti nabuslon a lua kadagiti pingpingna a kinebbeten ti arak.
Naasianak. “Huston, Lilong, ket no makadakes kadakayo ti agleddaaang la unay. Nabartekkayo pay ketdin, ney…”
“Bay-annak, Barok. Kayatko a yanud ti arak dagiti dagensen ti barukongko. Amok ti sasawek. Saanak pay a nabartek.”
Naawatak ti rikriknaenna. Ti ammok idi, naragsak ta adda iti abrod ti pamiliana. Kasta unay ti apalko. Rimtab la ket ngarud iti barukong ti ambision nga iti masungad nga aldaw ket mapanak met iti ballasiw-taaw. Antagayam…
“Nalaus ti iliwko kadakuada, Barok. No adda koma pannakabalinna, tayabek ti tangatang ket mapanak iti yanda tapno ipapasko ti nalaus nga iliwko. Ngem anian…”
Naluyaanak.
“Umanay koman a pakaragsakak uray sangkapirgis laeng a suratda. Ngem kas nakunakon…” napasennaay, “linipatdakon. Wen, adu ti nagkamtudak kadakuada. Ittaak iti gimong. Dida pulos a maipagpannakkel. Dida pulos nakariknaan iti ayat. Ngem nagbabawyakon amin nga aramidko.” Minatmatannak. “Sawem man, Barok, no awanen ti karbengak nga agragsak nga uray sangkabassit laeng ita ta ngannganin agtabon ti initko?”
Napaumelak.
“Awanen ti gutgutigotek itoy a biag no di ti pannakasirayko kadakuada sakbay man laeng nga ipulangko ti binulodko a biag…”
“Ti la sasawenyo, Lilong…”
“Ditay’ iggem ti biagtayo, Barok. No apay a kadagitoy laeng a naan-anay a simmingising ti init iti panunotko.”
Napatamedak. Nauneg met gayam ti adda a kapampanunotan ni Lilong Idro!
“Dimo kadi ammo ti adresda, Lilong?”
“Samman. Ngem namin-anon a nagsuratak ngem kaskasdi nga awan subalitda. Ginabsuonanen ti doliar dagiti suratko kadakuada,” naliday a timekna. “Piling,” insaninglotna, “sumangpetkayon, a!”
Narugianna manen ti agmangit. Dakesen. Dublidublienna manen dayta agingga a makaturog.
Intangadna ti nabatbati iti basona. Apagdissona ti baso, kinelkelen iti uyek. Kammetenna payen ti barukongna.
“Pilingko… agsublikan, ala!” inrungaabnan. “Tao, papanam? Ay, Pilingko… yanmon? Tao, papanam?”
“Huston, Lilong…”
Kinamatna ti angesna. Naarakattotak. Bimmangonak iti indayon. Isu a met a dumuros ti angin. Sakbay a nasarapak iti panagtungbana, natnagen ti naluom a bulong iti saklotna. (-jmp)

(Tawid News Magasin, May 2007)












ITI RIGAT KEN NAM-AY…

Sarita ni JOBERT M.ATIAS PACNIS









DAYTOY ayat, patiek unay a namsek kadagiti di namnamaen a pasamak a no awan ti natibker a pundasion ti binangon nga ayat, marippuog ti lubong dagiti maseknan. Ngem ti ayat a natenneb iti kari a nagramut iti pammati ti Dios, sumam-it pay dayta nga ayat.
Dua tawenmin nga agdendenna a kas agassawa ken ni baket idi agpasiarkami idiay Baguio. Mayo 1993 daydi; kapudot ti panawen. Napagnumuanmi ken baket ti umanges met bassit kalpasan ti awan ressatna a panagtrabaho.
Agpadakami a mannursuro ken ni baket iti ilimi a San Gregorio. Haiskul ti isurok idinto nga elementaria kenkuana. Makuna ngarud nga awan parikutmi iti panagbiag. Malaksid itoy, nalaingak pay nga agmulamula iti bangkag ken adda bassit a talon a suksukayek. Ti kayongko a kasinsin ni baket ti mangtultulong kaniak.
Ti laeng rigatna, awan pay anakmi a pannakaliwliwami koma no kasta nga aggapukami iti trabaho. Pamrayanmi latta ti makirinrinnay-aw kadagiti kaanakak, annak ni ading, a maay-ayatan nga agay-ayam iti paraanganmi gapu iti kinaadu ti bunga dagiti kayo iti aglawlawmi.
Nagkaadalanmi ken ni Maria Gina, ni baket, iti haiskul. Iti damok a pannakakita kenkuana, awan man la ti simgar a dutdotko. Saan a pananguyaw, ngem medio adda pugpugotna. Gapu siguro ta tultulonganna dagiti dadakkelda iti talon.
Black is beauty? Diak ammo.
Numero uno idi ni Maria Gina iti seksionda. Siak? Toppuak iti section one a yanko. Ngem saan met ketdi a siak ti kadambelan. Kinapudnona, maikasiamak idi agturposak iti elementaria. Makuna a napabutnganak laeng. Kasano, nagtitipon dagiti balediktorian idi elementariada iti seksionmi. Agpipinnangatoda iti isbo! Ti ket suronkon! Mapeluanak man idi.
Idi ag-third yearkamin, nayalis ni Maria Gina iti seksionmi. Diak ammo no nairanrana laeng wenno sutil ni gasat. Idi urnosennakami ni Ma’am Shirley, nagabaykami ketdin!
Nupay adda pannakasuronko, diak lattan nagtagtagari. Saan met a panangbagkat iti bukod a bangko ngem adda met kupikopko a langa. Kunkuna ngarud dagiti maestrami a kabisbisngayko ni Rizal, ti Nailian a Bannuar. Ala-del Pilar kan’ pay ti rupak. Ania ketdin a tangar dagiti lapayagko!
Adda met ketdi ebidensia. Agsasallupang dagiti annak ni Eba nga umas-asideg kaniak. Saan laeng a dagiti kaadalanmi no di ket uray dagiti adda iti lower years. Pasaray mangngegko nga agpipinnallilit dagiti labsak a grupo dagiti babbai.
Nalaing met ketdi a makibagay ni Maria Gina. Uray no diak idi a pagpagunian, ta masuronak ngarud, isu ti umuna a makipatang kaniak. Adda dita nga agpadawat iti papel. No saan, awisennak nga agkuyogkami nga agmerienda. A kanayon met a paayek. Amkek a kumayakay dagiti babbai no makitada a kakuyogko!
Ti ketdi nadlawak, awan ti pannakagurana. Nalaing latta kaniak.
Nadlawko ketdi nga immadayo ti rikna dagiti kaadalak a babbai. Didakon padawatan iti papel a kas idi second yearkami pay laeng. Agselosda, dayta ti amok.
Idi makatngan ti klase, diakon maawatan ti riknak. Kayatko, kanayon a makitak ni Maria Gina. Ania daytoyen a marikriknak? kinunkunak iti bagik. Ayat kadi?
Malaksid iti dina panagpaatiw iti klase, agminar payen ti kinapintasna. Saanen a kas idi damok a makita a nakataytayengteng ti kudilna. Nagluposen. Idi laeng met a madlawak ti kimmampuso a rupana, ti narungpi a bibig, ken ti tinubtubay a bagina. Saan gayam a paatiw kadagiti babbai iti pagadalan! Aglalo ket ngatan no adda pangistimarna iti bagina.
Nagbalinak a naasideg ken ni Maria Gina. Naisursurotak kenkuana iti library a diak man la pulos a nastrek idi dikam pay nagkaadalan. Mangnamnamaak latta idin kadagiti kopiak (wenno ad-adda a makuna a kinopia dagiti kaadalak a babbai para kaniak). Dita a nariknak a duma ti agbasabasa kadagiti libro.
Bigbigek, iti dayta nga inaramid ni Maria Gina ti ngimmatoan dagiti gradok. Nagangayanna, nakagam-udak iti top fifteen idi agrikep ti klase idinto a maikalima isuna.
Iti kadayta a bakasion, saan a diak napan sinarungkaran ni Maria Gina iti balayda. Nasayaat met ti impakpakitana kaniak. Kasta metten dagiti nagannak kadakuada.
Iti maudi a tukadmi iti haiskul, isun ti panangipudnok iti riknak kenkuana. Diak la koma pay idi nga ipeksa ngem isu siguro ti kiniddaw ti panawen.
Addakami idi iti bahay-kubo iti likudan ti JICA building a yan ti kuartomi. Reprepasuenmi ti assignmentmi iti Math. Naklaatak laengen idi damagenna no ania a talaga ti riknak kenkuana. Kanayonda kano ngaminen a sutilen ‘daiy lugarda. Gapu dayta kadagiti mangangngeganda a daniwko iti radio a maisagut laeng kenkuana.
Impudnok ti riknak. Nga ay-ayatek. Nga isu ti amin iti biagko. Ti bugas dagiti daniwko.
Kunak no makagura. Ngem nasam-it ketdi nga isem ti insubadna. Agtatapawak idi iti ulep iti panagriknak. Kastoy gayam, kinunkunak iti bagik. Diakon masdaaw no apay nga adu ti agbaligtad ti lubongna gapu ken ni ayat.
Nagbalin a naragsak ti relasionmi ken ni Maria Gina. Ngem nagsina ti dalanmi idi agkolehiokamin. Naagbasa ‘diay Laoag idinto nga iti Tuguegaraoak.
Mayat met pay laeng ti sinnukatmi iti surat idi damo (ta di pay idi nga uso ti selpon). Ngem idi agbaybayag, manmanon nga adda maawatko a subalitna.
Nagbalin a naliday dagiti simmaruno nga aldawko.
Ngem saan met ketdi a naapektaran ti panagbasak.
Iti kolehio, adu a babbai ti nagbalin nga asideg kaniak. Ngem awan ti nangidatonak iti ayatko ta ni laeng Maria Gina ti linaon ti pusok. Adu a kantiaw dagiti barkadak ta awan kano met laengen ti yam-ammok kadakuada a siotak.
“Nagadu nga upa nga umas-asideg kenka, dimo pay la sarigsigen ida!” sangkakunada.
“Agbasaak pay,” dayta met ti sangkarasonko.
Ngem kinaagpaysona, kayatko laeng a tungpalen ti karik ken ni Maria Gina idi agturposkami iti haiskul— nga isu laeng ti pangisagutak iti ayatko.
Nalpas ti kursok a BSE nga awanen ti komunikasionmi ken ni Maria Gina. Diak met masarungkaran iti balayda bayat ti panagadalmi ta manmano nga agawid. Nadamagko laengen a nagpa-Manila daytoy idi agbakasionakon. Mapan kano agisuro sadiay. Isu met a naawatak iti maysa a pribado a pagadalan iti ilimi.
Sabagay maawatak ti nobiak. BEEd ti inleppasna ket marigatan a sumrek iti ilimi. Atiddog ti pila dagiti aplikante. Nayonan pay ti kinapudno a no awan ti am-ammom, narigatka a makastrek.
Kunak no dikamin agkita pay ken ni Maria Gina. Ngem kalpasan ti tallo a tawen a panagnaedna ‘diay Manila, nagawid met laeng. Ngem adda metten kinakuyogna a simmangpet. Nobiona kano kuna dagiti nangidanon kaniak iti kaaddana.
Panagriknak, kasla mabriat idi ti barukongko. Insukatnakon nga awan pay ti pormal a panagsinami? Kasta kadi lattan ti kalakana?
Inkeddengko a sarungkaran apaman a nakaawid ti nasao a nobiona. Nasdaaw idi makitanak.
Saanakon a nagpalpalikaw pay. Diniretsak a dagus no adda pay laeng pategko kenkuana. Kayatko a maammuan a dagus tapno ammok ti pagluglugarak.
Ngem siak met ti naklaat iti impalgakna. Dina gayam a nobio ti lalaki. Kasinsinna kano a nakipagnaedanna ‘diay Manila.
Inriingko ti relasionmi. Napalalo a ragsakko idi patalgedanna nga ay-ayatennak pay laeng. Isu kano ta nagawiden tapno makapaglinnawagkami ta adun dagiti nagkamtudanna iti relasionmi. Ken maysa pay, amangan kano no maunaanda kaniak. Ta di met limed ti reprep nga agkursonada kaniak.
Natinong ngarud a dagus ti kallaysami. Daydi ngatan ti karagsakan a paset ti biagko.
“Iti rigat ken nam-ay, Father, ikarik nga ayatekto ti asawak nga awan panaginkukuna…”

SUMANG-ATEN ti bus a naglugananmi ken ni baket iti Baguio idi maysa a delivery truck iti masanguananmi ti nakapegpegges ken agiwas-iwas pay ti tarayna. Ti kanabraang ti naudi a napuotak.
Idi agmulagatak, addaakon iti uneg ti ospital. Riniknak ti bagik. Naut-ot. Adu ti garumiadko ken kasla nabulbulo ti bagbagik gapu iti pannakaipitko.
Napakaruan ni baket. Comatose ti kasasaadna a nariingak.
Nupay marigatanak, nagpilitak a makakita ken ni baket. Nakaay-ay-ay langana. Kasla natay daytoy iti katrena. Nagarubos dagiti nabuslon a lua kadagiti matak. Dimo baybay-an, Apo, naitanamitimko.
Nupay comatose ni baket, kabalinanna ketdi ti umanges iti bukodna. Saan a kas kadagiti dadduma a kasapulanda ti oxygen.
Inyalisda ni baket iti Manila. Kalpasan ti agarup dua lawas, nakapuot met laeng. Addaak idin iti abayna ta nalainganakon.
Pinagdalanda ni baket iti theraphy. Kayatda kano a kitaen no di met laeng naapektaran ti panunotna iti nakaro a pannakakutogna.
“Saan ba lulubog ang araw?” sinaludsod ti therapist.
Minulenglengan laeng ni baket. Sumungbatka, baket, please…
“Timog,” napnuan pannakkel nga insungbatna.
“Sino ang Presidente?”
“FVR.”
“Saan ka nakatira?”
“Pammoboan.”
Pammoboan, ti yan da katugangak. Wen, Baket, agawidtanto iti yan da nanang…
“Asino ti asawam?” inamadko.
“Awan pay asawak.”
Nagkinnitakami iti therapist.
Rimmuarak iti kuarto a kasla mabsang nga iket ti barukongko. Tulongam ti asawak, Lord…

NAPARDAS ti panagimbag ni baket. Ngem napukawnan ti lagipna. Kasla naunas nga ulep ti lagipna kadagiti naragsak a kanito a panagdennami. Dinak payen mailasin. Nagbalinak a ganggannaet iti imatangna!
Diakon mapagsusurot dagiti aramidko. Adda payen dagiti aldaw a kasla maaw-awananak. Patpatibkerek laeng ti bagik. Dimo inted daytoy a pannubok, Diosko, no diak kabaelan…
Impakitak dagiti ladawanmi idi nagkallaysakami bareng kunak no agsubli ti lagipna. Anus, anus, anus… idinto nga inyandingayko iti bagik. Mamatiak ngamin nga agsublinto met laeng ti naan-anay a panunotna.
“Siak dayta lalaki,” kinunak. “Sika met dayta babai, Maria Gina.”
Ngem awan ti reaksionna. Dimmegdeg ti dagensen iti barukongko.
Inaldaw latta ti pannaka-therapy (physical ken speech) ni baket. Nasursuruan pay a nagna. Kasla mapespespes ti barukongko iti makitkitak a kasasaadna. Mayaddangna met ketdi ti makanawan a sakana ngem pulos a dina maingato ti makanigid. Ulodenna. Kinuna ti doktor a naapektaran ti frontal lobe, ti mangtengtengngel iti personalidad, emosion ken pangngeddeng ti tao, ti utekna. Kasta kano metten ti parietal lobe a makaammo iti panangawatna iti lengguahe ken matematika.
Ngem diak latta nauma a nangtartarabay ken ni baket nupay ganggannaetak kenkuana. Mangnamnamaak nga agsubli met laeng ti naan-anay a panunotna. Masapul laeng ti panangtaripato kenkuana.
Ti nasakit, namin-ano a pinagawidnak. A pinagsasawannak. Dinak kano am-ammo. Gunggundawayak kano laeng ti kasasaadna.
“Rapistka ket ngata, ‘nia?” kinunkunana pay.
Urayak la naalimpayeng. Naimbag ta adda idi da katugangak ket isuda ti nangatipa iti nakarkaro pay nga isawangna koma.
“Gapu ta ay-ayatenka,” kinunak, “dikanto kabalinan a panawan, Baket.”
Naglibbi. Sa nagkusilap.
Ngem diak naupay. Tunggal pasiarek, ipariknak kenkuana dagiti naglabasanmi. Kanayonko nga igatangan iti prutas, kadagiti paboritona la unay. Pagyamanak met ketdi ta awatennan uray adda panagduadua iti riknana.
Nagsubli ti naan-anay a salun-at ni baket. Inyawidmi a dagus kada katugangak. Ngem dina pulos kinayat ti nagdiretso iti balay. Da katugangak ti sinurotanna.
Gapu ta masemsem iti kaaddak iti balay da katugangak, inkeddengko a sarungkarak lattan nga inaldaw total tallopulo minuto met laeng a biahe manipud iti balaymi.
Agduduma a sagut ti imetko tunggal sarungkarak. Prutas, magasin ken diario a pagaayatna idi dikam’ pay nagasawa. Irantak pay nga ipakita kenkuana dagiti lesson planko bareng adda aggilap iti panunotna ket agsublin ti naan-anay a lagipna.
Ngem awan latta.
Naammuak kadagiti katugangak nga ibagbaga kan’ ni baket a kailiwnak a makita no kastan a makalikudak a nangsarungkar kenkuana.
“Asawam ngarud,” kunkuna kano ti katugangak a babai.
A libbian kan’ laeng ni baket sana isaruno: “Nagsingpet, ‘nia, Nanang?”
“Napudno laeng kadagiti karina kenka idi nagkallaysakayo, Anak,” ti met katugangak a lalaki.
“Ti dakesna, ‘Tang, diak ammo nga asawak. Uray ania a suli ti panunotko ti pangsukimatak, awan uray bassit a matandaanak a nagassawakami.”
Ngem no met sarungkarak, kasla kasuronna unay ti kaaddak. Diak maawatan!

MAKATAWENEN ti napalabas ngem awan met laengen ti namnama nga agsubli ti panunot ni baket.
“Isinamon ti asawam ket mangkitakan iti sabali,” indurog ni tatang iti maysa nga aldaw.
Diak ninamnama dayta a sinaona.
“Total, dimo met ngata pakabasolanen dayta. Ganggannaetkan iti asawam. Naundayen a panawen a dikay’ agdendenna,” innayon ni nanang. “Dimo pagbuoten ti ayatmo kenkuana. Mailiwkamin a maaddaan iti apoko.”
Nariribukanak kadagita a sinao da Tatang ken Nanang. Ania ngata, tungpalek ida? Akuek met ketdi a kasla maib-ibusen ti anusko. Dinak met laengen am-ammo ni baket. Ania ngarud pay laeng ti makagapu tapno diak mangkita iti sabali?
Ngem no met gamdek ti mangsirpat iti sabali, kasla ketdin makonsensiaak. Ania, ita kadi pay ta kasta ti kasasaad ni baketmo a panawam? Di ket sika koma ti ad-adda a mangkita kenkuana!
Iti met naminsan nga isasarungkarko, kinasaritadak iti nalapat dagiti katugangak. Awan idi ni baket ta kimmuyog kadagiti kasinsinna. Nagkakalogda kano idiay bangkag.
“Maasiankami kenkan, Barok,” kinuna ti katugangak a lalaki. “Dakkelen ti sakripisio nga ar-aramidem. Sakripisio a ditay’ ammo no masubadanto pay.”
“Asawak ni Maria Gina, Tatang, ket madadaanak nga agtuok agsubli laeng ti naan-anay a panunotna.”
“Addakami ditan, Barok,” ti met katugangak a babai. “Ngem saanen nga asawa ti pangibilbilanganna kenka. Awanen a pulos ti ammona maipapan kadakayo. Naunasen a naminpinsan.”
“Gapu itoy,” immanges iti nauneg ti katugangak a lalaki, “inkeddengmi ken ni nanangmo nga itedmin ti wayawayam.”
“Tatang?”
“Wen, Barok. Awan pagkunaanmi ken ni nanangmo iti kinapudnom iti anakmi. Ngem dimi met maibturan ti pannakakitkitami kenka nga agsagsagaba. Ditayo ammo no agsublinto pay ti lagipna kenka…”
“Isu a nasakit man daytoy a sawenmi kenka, Barok,” nanaraigid ti lua ti katugangak a babai, “masapul a sumapulka metten iti makatukad iti napudno nga ayatmo. Wen, itedmi kenkan ti wayawayam. Didakanto pulos sidiren.”
Bimmantot ti barukongko kadayta a sinaoda. Diak pay pulos nakauni.
Nagpakadaak nga awan simngaw a timekko.
Iti balay, dagus nga inyumanko kada tatang ti nasao dagiti katugangak.
“Met la gayam! Ania pay laeng koma ita ti pakarikutam?” nakalawlawa nga isem ni tatang. “Agragsakka ketdi, Barok!”
“Ngem ay-ayatek pay laeng ti asawak, ‘Tang,” kinunak.
“Ti ayat, Barok,” ni nanang, “saan a nasayaat no awan ti katukadna met laeng nga ayat. Kayatko a sawen, no siksika laeng ti agay-ayat. Nga awan met ti rikna kenka ti ay-ayatem!”
Dimmegdeg la ket ngarud ti pannakaburiborko.
Lord, tulongannak…
Inyumanko iti abogado ti kasasaadko. Kas kinunana, nawayaak kanon a mangasawa iti sabali yantangay saan metten a maak-akem ni baket dagiti annongenna a kas asawa.
Ti dakes, ni latta baket ti yik-ikkis ti puso ken isip. Kasla kurang ti biagko no diak maimatangan.
Agingga a simmiplot iti panunotko ti maysa a panggep.
Inaremko manen ni baket. Katkatawaannak dagiti kalugarak, uray payen da tatang ken nanang, kadayta nga inaramidko. Asawak, armek? Ania kan’ ti naknakanko?
Ngem uray aniat’ sasawenda, desididoakon kadayta a napanunotko. No talaga nga awanen ti namnama nga agsubli pay ti panunot ni baket, saan met ngata a dakes no ipariknak latta ti ayatko kenkuana iti maikadua a kinataona.
Makakatkatawa met ni baket kadayta nga inaramidko.
“Agpayso ‘di kunak,” kinunana idi ipudnok ti riknak kenkuana. “Nagbalinka laeng a nasayaat ta adda sabali a panggepmo kaniak.”
“Saan, Gie. Ay-ayatenka. Dayta ti agpayso…”
Iti panaglabas dagiti aldaw, in-inut met laeng nga immasideg ti rikna ni Maria Gina kaniak. Naadalna kanon ti kinataok. Saanak kano a mananggundaway. Ta iti ngamin panagpaspasiarmi, diak man la sinagsagid nupay nawayaak koma.
Naurayko met laeng ti nabayagen nga im-impek. Inaklonna ti panagayatko.
“No diak man nasulnitan ti akemko a kas asawam idi, sapay la koma ta iti daytoy a kanito, maipariknak kenka ti ayat a nagrusing iti maikadua a kinataok,” kinunana.
“Agyamanak, Gie,” kinunak. “Namnamaem… dinto agbaliw ti panagayatko kenka.”
Iti simbaan, iti naminsan pay, pinatalgedanmi manen ti ayan-ayatmi ken ni baket iti rigat ken nam-ay… (-jmp)






















Sagad
Sarita ni JOBERT M. PACNIS










“BAROK, inka man alaen ‘tay kalangkang dita likud ti ridaw ta ipanko ‘toy nakayasak nga iit.”
“Apay dagita iit, Tatang?”
“Aramidek a sagad naimbag la a pagkaykay iti paraangan. Nagadu man ngaminen nga agtinnag a bulong.”
“Naglap-it ken nagbabattit dagita iit, ‘Tang. Kabaelanna ngarud ita nga iduron dagiti basura?”
“Natibker dagitoy, Barok, no mapagtitiponda…”
Nariingan ti ubing dayta nga aramid ti amana. Dagiti sobra da a sagad, isu ti ilaklako ti inana idiay poblasion. No saan, isukatna iti tagapulot wenno balikutsa kadagiti agbibiahe a taga-Ilokos.

NAANGEP iti dayta nga agsapa ti Disiembre 8, 1941. Kumutukot ti lam-ek a kabuyog ti apagdillaw a pul-oy ti angina-amian. Iti panangmatmatmat ni Ignacio iti sinilong ti pinagayanna, nariknana nga immet-et ti aligagaw a nagapon iti isipna. Nupay nakainanama ti ikarkari dagiti pagay, bumangon ta bumangon latta dayta nga aligagaw.
Rumbeng koma nga adda ita iti simbaan a kaduana ti pamiliana. Kasangay ti Napateg Nga Ina. Manipud nagasawa, dina pay naliwayan ti nakipaset iti aktibidad ti simbaan aglalo iti kastoy nga okasion. Mamati la unay nga iti panangibabaet ti Ina, mapatgan dagiti karkararagda… dagiti kiddawda.
Imbakalna ti imatangna iti daya, iti kaniogan a sakup ti barangayda a Pammoboan. Nupay dina masirayan dagiti niog, ammona, adda dita dagiti pinuon a narnuoyan iti bunga. Mabalindan nga apiten nga ibiahe iti Ilokos.
Ngem mapasamak pay ngata dayta?
Aglawa iti sangaektaria ti kaniogan a tawidna kadaydi Tata Pidong nga amana. Sabali laeng ti piskaria iti abagatanen ti balayda ken dagiti bangkag iti amianan, a dumna iti baybay.
Makuna ni Ignacio nga insaganaan ti amana iti pagbiagan.
Nagaget daydi Tata Pidong. Inrubuatna ti panagmulamula iti purokda nga Amianan. Sinubuanna dagiti kalugaranda iti impormasion a kadagidi a panawen ket narigat a masakdo wenno matukod dagiti taga-away. Pinagpangalan daytoy dagiti kapurokanda tapno agarapaapda met. A saan lattan a patagtagabo iti pitak ken kadagiti matangtangad iti gimong.
Napatak pay laeng iti lagip ni Ignacio ti maysa a paset ti surat ‘di amana a nasarakanna iti baul. Adu dagita a surat a nakasentro iti biag ni Tata Pidong.
Daytoy nga daga, insagot ti Apo . Ado nga dara quen ling-et ti pinagayosco tapno mapabaknangco laeng daytoy nga isagotco met kadaguiti capototac. Sapay la coma iti Namarsua nga addanto met saringitco ti addaan panangilala cadaguitoy a nagbambannogac…
Narikna ni Ignacio ti yaarakup ti aligagaw iti isipna. Binalkoten ti buteng ti sibubukel nga ili. Awanen ti di makaammo ti idadarup dagiti kalaban. Nasakupen dagitoy ti Baguio ken Tuguegarao. Agwarwaras ita ti damag nga isarunoda a rebbeken dagiti Puraw a nagumok iti Aparri. Maapektaran la ketdi ti ilida no mapasamak ti kasta. Kaparangetda laeng ti nasao nga ili.
Pagkamanganda no agbettak ti dangadang? Ania manen ti agur-uray a gasatda iti ima dagiti sumaruno a mangsakup kadakuada no agballigi dagitoy a mangagaw iti pagilian. No ar-arigen, kaar-arakupda pay laeng ti bileg dagiti nangwayawaya kadakuada manipud iti ima dagiti Kastila.
Napasennaay ni Ignacio. Kaanonto nga agngudo ti gubat? Kaanonto nga agtalna ti pagilian? Kaanonto a mananamda ti agbiag a siwawayawaya?
No mabalin la koma a gapasenen dagiti pagay, naisip ni Ignacio. No mapasamak ti pagam-amkanda a lumugar, anianto pay ti pagbambanaganda no malusdak amin a
nagbannoganda?
Napasennaay manen. Ngannganin maibus ti apitda iti napalabas a panaggagapas.
Simmeksek iti panunotna dagiti ubbing pay a bungada ken ni Sofia. Pito ti inaunaan idinto ta uppat laeng ti adienna. Kasano a maipaayanda dagitoy iti naraniag a masakbayan no di met agtalna ti aglawlaw? Agtalinaedda kadi lattan a maikuskuspil?
Simmangbay a kasla batibat ti damag kadayta a malem. Natnagen ti Batanes iti ima dagiti kabusor. Napaksiat ti bileg dagiti Ivatan a nangirupir iti kalinteganda.
Iti dayta met laeng a rabii, masagsaginnit laeng ti turog ni Ignacio. Sumallisallin iti panunotna ti mabalin nga ibebettak ti gubat iti sibubukel a pagilian iti ania man a kanito. Ammodan a lumugar no pagkamanganda no kas pangarigan laeng. Dida met ngata agbisin no agkamangda kadagiti kabambantayan ti Baran ken Caiingat Cayo. Adu ti maanup nga ayup dita. Naruay pay dagiti kayo nga agbunga. Ken nabiag ti ubbog nga adda iti puseg ti bantay nga agay-ayus nga agturong kadagiti kataltalonan.
Namrayan ni Ignacio ti nangidadang iti pagkapeda idi agalas tresen iti parbangon a pangiliwliwaganna metten iti danag a pinarnuay ti napasamak iti Basco, Batanes. Masapul a madengngep ti tianna sakbay a sumalog iti talon. No mabalin, guyodennan ti panawen tapno magapasen dagiti pagay. Ngem mapan pay a dua lawas sakbay nga agbalin dagiti dawa.
Sumirsiripen ti init idi agturong ni Ignacio iti talon. Napanna pay ngamin kinita dagiti mulada iti bangkag. Makaduayya man iti barukong ti panagrikna ni Ignacio iti langa dagiti pagayna. Mayat ti takder ken bun-asda. Ad-addan ti pannakaipallayog ti riknana idi tuparen ti gumilang a raya ti init dagiti linnaaw a nagapon kadagiti bulong. Nagpintasen a buya, nakunana.
Ngem nabugtak ti agap-apon a duayya iti barukongna idi maysa a makadayyeg a kanalbuong ti nangpisang iti aglawlaw. A sinaruno ti panagampayag dagiti agsasaruno nga eroplano iti tangatang. Makatitileng ti ungorda.
Mapasamaken, naitanamitim laengen ni Ignacio.
“Gubaten!” ikkis dagiti kabaddungalanna nga adda met kadagiti pinagayanda.
Nagdardaras a nagawid. Innalana ti pamiliana. Nagluganda iti pasagad nga agturong iti bantay. Adu a kalugaranda ti nakagiddanda.
Maas-asian ni Ignacio kadagiti ubbing. Agsasangitda. Atiwda pay ti naagawan iti kankanen. Ngem inay-ayna laengen ti bagina tapno di mapukaw ti simbeng ti panunotna. Ni Sofia, kankantaanna dagiti ubbingda iti Agay-ayos ti Ayat ti Dios a kanta iti simbaan.
Napitak ti dalan. Lutlot pay. Nasurok a tallo oras sakbay a nakadanonda iti arsadanan ti bantay. Naariangga dagiti billit a nadanonda kadagiti sanga.
Agtultuloy latta ti kanalbuong. Nupay kasta, inkeddeng ni Ignacio a sublien dagiti nabatida a gamigam kalpasan a naipuestona dagiti agiinana iti uneg ti gukayab iti tengnga ti kabakiran.
Iti panagsublina, adu latta dagiti masabat ni Ignacio a kailianda nga agbakuit. Maymaysa ti karirikna a maanninawanna kadakuada: panagbuteng!
Agsubli koman iti bantay idi madamagna a sinerreken dagiti kabusor ti ilida. Diniretsoda ti balay-ti-ili ket awan naaramidan dagiti agturay. Ketdi, awan pinatayda kadagitoy.
Napardas dagiti pasamak. Nagwaras dagiti Hapon. Sinerrekda dagiti pagtagilakuan ket dayta la nagala iti makan ti inaramidda. Dagiti dadduma, tinurongda dagiti balbalay nga adda imetda a surat .
Nasiiman ni Ignacio dagiti soldado nga agturong iti purokda. Naglemmeng iti kakawayanan iti lauden ti balayda. Maysa kadagiti soldado ti nakitana a nangserrek iti balayda. Ngem agpupungtot daytoy ta awan ti naalana a mapagnumaran iti uneg. Nairuar aminen ni Ignacio.
Nakita ni Ignacio a maysa a surat ti insaluket ti soldado iti ridawda a naaramid iti pan-aw ken kawayan. Innalana ti surat apaman a nakalikud ti soldado.
Viva Japan !
We are here to free you from cruelty. We are not enemies! We love you Filipinos. Let’s fight for the welfare of our nations.
Cooperate to the Japanese government. Anyone who will not be with us will be our enemies and will be sentenced to death.
Gen. Tomisho Umukiki
Dimmegdeg ti buteng a narikna ni Ignacio. Asino ita ti surotenda? Dagiti Puraw wenno dagiti Hapon?
Nangliklik iti dalan iti panagsublina iti bantay tapno dina masagang dagiti soldado.

ADU a rigat ti pinasar da Ignacio iti bantay. Adu kadakuada ti innala ni Patay gapu iti kagat ti lamok. Gapu itoy, inkeddengda ti agsublin iti patad idi agnadnaden ti gubat. Sa maysa, mismon a dagiti agturayda ti mangpaspasubli kadakuada.
Iti dayta a panagsubli da Ignacio, rigat ti pinasarda. Naulpit dagiti Hapon. No dida mapagustuan iti kayatda, agdusada a dagus. Ti nakaam-ames, agramesda kadagiti babbai. Kasda la nabisinan nga ayup!
Ditoy a rimtab ti Free Cagayan Movement a mangwayawaya iti sibubukel a probinsia. Inrubuat daytoy ni Capt. Marcelino Adduru wenno Apong Seling nga agdama nga ama-ti-pobinsia.
Ditoy a napanunot ni Ignacio ti mangbangon iti grupo a makibadang iti Nailian a Panggep ni Apong Seling. Ngem limed laeng ti Tignay ta agkamtud iti bileg a makirupak kadagiti narungsot kalaban. Inaldaw ti pannakarekrut dagiti kameng.
Gapu ta adda met ammo ni Ignacio iti manomano, daytoy ti insurona kadagiti kaduada. Sabali laeng ti agisuro iti pinnaltogan ken pana. Adu dagiti Agta a nakipagkameng kadakuada. Dagitoy ti ad-adda a mangsansanay kadakuada iti pinnanaan. Adu pay ti ammoda nga usok kadagiti bambantay a kaaduan a dida pay ammo a taga-patad.
Nakayaman ni Ignacio iti kaadda dagiti Agta. Uray kasano gayam ti pannakailanglangida iti gimong, saan a naikkat ti panangipategda iti nakaisadsadanda a disso. Nakaisadsadan a makuna ta saanen a mabilang dagiti disso a nagalisanda gapu laeng iti panagsapsapulda iti daga a makaited kadakuada iti pagbiagan.

NASAPA a nakariing ni Ignacio kadayta nga agsapa. Nupay nabambannogda manen a nagsanay idi rabii, kasla dina marikna ti kettang. Kadakuada iti Tignay, napateg daytoy nga aldaw. Sumarungkar ni Apong Seling. Adda napateg nga idanonna kadakuada a paset ti nailian a Tignay.
Natibker ti taktakder ni Apong Seling a simmango kadakuada. Rupa daytoy ti maysa a malalaki. Iti aruatna a nalidem a tisirt, lalo a nagminar ti nabayog ti barukongna. Iti tawenna nga apagsagpat a sisenta, awan pay laeng ti maanninawam a karenken iti rupana. Bunga siguro ti nasayaat a panangtaripatona iti bagina— iti taraon ken ehersisio.
Madlaw ketdi a runotenen dagiti kaibaan, kas pagsasao, ti buok iti sangona. Nabukel ketdi ti rupana. Kalalainganna laeng ti katundiris ti agongna. Kayumanggi ti marisna nupay adda darana a Kastila.
Immalimukeng dagiti matana. Nasiputda. Kasla pay agbalbalikas dagitoy.
Iti panagsarita ni Apong Seling, dinakamatna ti pannakaibusen ti kuarta nga agtaud sadiay Manila . Ammo lattan ni Ignacio a taktika daytoy dagiti kabusor tapno agrigatda nga umili ket nalaklaka ti yaagepda kadakuada.
Nupay kasta, impasigurado ni Apong Seling a yaramidanna iti solusion ti nasao a parikut. No kasapulan nga agimalditda iti kuarta tapno agtaray laeng ti gobierno, aramidenda. Di rumbeng a paadipenda lattan kadagiti ganggannaet.
Karaip pay ti mensahe ni Apong Seling ti panamatibkerna iti Tignay. Ti pannakaaddada koma iti naan-anay a determinasion a sumaranget kadagiti kalaban iti nagan ti wayawaya.

Rinugian da Ignacio ti nagtignay idi didan masbaalan ti kinadangkok dagiti soldado. Agramaramen ti kinapanglaw. Adu payen ti basta lattan agpukaw a kadaraan a maatap a kameng ti Tignay. Masarakanto lattan ti bangkayda a naipalnaaw iti igid ti waig wenno kadagiti langlangalang. Sabali laeng dagiti babbai a marames. Aglabas amin dagitoy iti ima ni Sgt. Gosieng a pannakapangulo dagiti soldado itoy a paset ti Tanap.
Lib-at ti panaggunay da Ignacio. Ammoda a dida pay kabaelan dagiti kabusor iti sangonsango. Binagon a soldado ti saadenda iti dalan. Nupay manmano laeng dagiti mapasag, naragsaken ti Tignay gapu ta maipariknada ti nalaus a gurada kadagiti kalaban. Saksi ti Bantay Naugingan iti tunggal balligida.
Gapu kadagitoy a pasamak, ad-adda la ketdi a rimmungsot dagiti kabusor. Basta lattan yulogda dagiti maatap a gerilia. Ti nasakit kada Ignacio, mismo pay a kadaraanda ti agbalbalin a pannakamata ken pannakalapayag dagiti Hapon.
Dayta ti dida mapalabes. Inanup da Ignacio dagiti traidor. Kangitingitan ti rabii no kautenda dagitoy a ‘mata’ ken ‘lapayag’ dagiti kabusor. Awan ti rumtab a kaasi kada Ignacio no kasta a yetnagda ti ‘linteg ti bantay.’
Ngem nagbiddut da Ignacio iti ninamnama. Adu latta dagiti alimatek, dagiti simngay a pannakalapayag ken pannakamata dagiti kabusor.
ITI maysa nga agsapa, nakigtot laengen ni Ignacio idi maipadamag kenkuana nga innala dagiti soldado ti pamiliana. Tapno mawayawayaan dagitoy, masapul a sakaenna ida babaen ti panagpakitana iti plasa ken ni Sgt. Gosieng.
Ammo ni Ignacio a napeggad ti panagpakitana ngem awan ti nabalinanna. Rasonnanna laengen ti bagina. Dina kayat a maisagmak dagiti agiinana. Samsam-itenna pay nga isu ti maidaton ngem ti sibubukel a pamiliana. Ikararagna laengen nga awan ti dakes a mapagtengna.
Ngem dakkel met ketdi ti pammatina nga ammon dagiti kabusor a kameng wenno ammoda pay ketdin nga isu ti dadaulo ti Tignay itoy a deppaar. Ta apay koma nga innala dagitoy ti pamiliana? A, dina mapakawan dagiti hudas a kadaraan!
Linapdan dagiti adda iti babaenna idi ibatadna ti planona nga agpakita ken ni Sgt. Gosieng. Ngem nalpasen a nakapagdesision. Sakaenna ti pamiliana!
Naarakup ni Ignacio dagiti agiinana idi agkikitada. Nagayus ti nabuslon a lua. Ngem saan a kinabaelan dagiti lua a winaknitan ti nanglangeb nga ulep kadagiti mata ni Sofia. Nagwerret a dagus ti panunot ni Ignacio.
“Aniat’ inaramidda kenka, Inada?” sinaludsodna iti asawana. Addada iti sango ti pagbaludan. Nakabantay kadakuada ti uppat a soldado a nakaisakbat iti pusil. Natadem ti ikikita dagitoy.
Nupay anug-og laeng ti naisungbat, ammo lattan ni Ignacio nga adda dakes a napagteng ti asawana iti ima dagiti kabusor. Napangariet. Immulo ti pungtotna.
Ngem sakbay a naduklos ken naagawna ti igam ti maysa kadagiti mangbambantay kadakuada, naarakupen ti asawana.
“Saan, Lakay… agparbengka…” inyanug-og daytoy iti barukongna. “Panunotem dagiti annakta.”
Naalay-ayan ti riknana iti pannakakitana kadagitoy a nakapimpiman iti suli.
Nabati ni Ignacio. Inkari ni Sofia nga aramidenna ti pagrebbenganna a kas ina.

ITI uneg ti pagbaludan, naam-ammo ni Ignacio ni Martin a maysa met laeng a kameng ti Tignay iti ili ti Sanchez Mira. Taga-Brgy. Macabungao daytoy.
Segun iti pannarita ni Martin, biktima met daytoy ti kinadangkok dagiti ganggannaet. Pinuoran dagiti soldado a Hapon ti kamaligda a nakaipempenan dagiti sinako nga irik ta inatap dagitoy a paglemlemmengan dagiti soldado nga Amerikano.
Idi pinanggep da Martin a sebseban ti kamalig, ta addada idi kabambantayan nga aglemlemmeng, dayta laengen nagpaltog ti inaramid kadakuada dagiti kusipet. Innalada ketdi dagiti babbai sada rinames iti sanguananda.
Saan a napuntaan ni Martin. Nakapaglemmeng iti asideg. Naimatanganna no kasano a narabngis ti dayaw dagiti kakabsatna a babai ken dagiti kaarrubada.
Idi dinan maibturan ti makitkitana, pinanggepna ti pumanawen tapno mapan agipulong iti Tignay ngem isu metten ti pannakasiputda kenkuana. Ti ammo ni Martin ket patayenda metten. Ngem innalada ket isu ti pinagbunagda kadagiti sinamsamda a pagbiag.
Pinagbalinda a balud. Pinalutpotda pay no adda ammona kadagiti taga-ruar. Ngem impettengna nga awan. Imbagana nga adda laeng iti asideg ta nairana nga agal-ala idi iti bunga ti palali a pakbetanda a sidada koma kadayta a malem.
Iti panagbalinna a balud, adu a tuok ken rigat ti nalak-amna. Adda dita a di mapakan iti husto. Kugtaranda pay no adda dida magustuan a trabahona. No mano a kammuol ti tinartarakenna.
Nakarkaron ti rigat a linak-amna idi adda kadaraan a nangibaga kadagiti Hapon a maysa a kameng ti Tignay. Kurangna laengen a lalatenda iti panangpapudnoda kenkuana. Ngem di pulos a nagakanta.
Innalada iti diplomasia. Inkarianda iti napintas a biag ipudnona laeng ti paglemlemmengan dagiti kakaduana. Ngem nagtalinaed a napudno iti sinapataanna. Di naghudas iti grupo!
Gapu itoy, inkeddeng dagiti Hapon a maysa kadagiti maibiahe iti Aparri babaen ti bangka nga agrubuat iti sanja iti Pammoboan. Ngem sakbayna, maibalud pay laeng iti yan da Ignacio ta kakuyognanto dagiti kaduana nga agbalin a tagabo iti sentro ti bileg dagiti kalaban.
Naginnassideg ti rikna da Ignacio ken Martin. Napagsasaritaanda a balud no ania ti nasayaat nga aramidenda tapno makaruk-atda iti ima dagiti kabusor.

SAAN a pulos a dinengngeg ni Sgt. Gosieng ti pannakisarita ti asawa ni Ignacio tapno palubosanda koman. Di pinati daytoy a di a kameng ti Tignay ni Ignacio. Ti nasakit, di man la pulos a napalubosan ni Sofia tapno makipatang wenno mangsirip la koma kenkuana.
Komusta ngatan dagiti kakadua? naisip ni Ignacio kadayta a sardam. Awan ngata ti aramidenda nga addang tapno rabsutenda iti ima dagiti kalaban? Maibiahen ‘ton bigat. Kadayta a nalagipna, kasla bimmassit ti lubong iti panagriknana. Narigrigattton ti panaglibasna wenno pannakailibasna no addan idiay Aparri. Narungrungsot kano nga amang dagiti Hapon kadayta a deppaar ti Tanap. Dita ti yan ni Gen. Umukiki.
Naatap ti ridep kenkuana. Waloda a maibiahe ‘ton bigat a pakairamanan ni Martin. Agduduma nga ili ti nagtaudanda. Kasanonto laengen ti pamiliana? Nagbabassit pay met ngarud dagiti ubbing! Diosko, sika la koman ti makaammo kadakuada… naitanamitimna.
Nakayaman ketdi ta dida pinatay a dagus idi natiliwda. Saan a kas kadagiti kaduana a naduktalan lattan a naiwalang iti kataltalonan wenno iti igid ti baybay.
Dina ngarud pukawen ti namnamana. Agingga nga umang-anges ti tao, adda latta namnamana. Dayta ti nangpatibker kenkuana agingga a nairidep met laeng.
Nasapa a nailuganda iti trak iti kabigatanna. Saggagaysada a soldado ti bantay. Sadiaydanto Pammoboan nga agrubuat, iti Sitio Dappat. Ditoy ti yan dagiti barangay a mangitulod kadakuada idiay Aparri.
Apagbiit laeng ti pannakagtengda iti Pammoboan ta agarup nasurok a tallo kilometro iti lauden ti sentro ti tinaray ti naglugananda. Dikami koma agkibaltang, Diosko, naidawatna manen idi aglugandan iti barangay. Kanibusananmi la ketdi no dikami agballigi.
Lima laengen kadagiti soldado ti kimmuyog kadakuada idi agtarayen ti barangay. Da Ignacio ti naggaud nupay sipupungo dagiti imada. Ti pagsayaatanna, naikat dagiti pungoda iti saka. Marigatan ngem pakpakiredanna ti nakemna.
Addadan iti kapuskolan ti tata. Ditoyen nga ipatungpalda ti planoda.
Kasla kimat kapardas ti simmaruno a pagteng. Intag-ayda a walo dagiti gaud. Pinalekda dagiti soldado. Tallo ti napuruan. Nagsuek dagitoy iti naapres nga agus ti sanja.
Nakiranget dagiti dua nupay madlaw a kasla maulawda. Ngem sakbay a makalbitda ti gatilio dagiti igamda, natengngelen dagiti kadua ni Ignacio. Linuloda dagitoy sada intapuak iti danum.
Nagpaigidda kalpasanna. Napia ta akikid laeng ti sanja, mapan nga innem a metro. Dita pay laeng a nagtitinnulonganda nga inikkat dagiti pungoda. Innalada dagiti igam dagiti kabusor. Sa nagdardarasda a naglibas. Dinagas ketdi ni Ignacio ti pamiliana. Nagdiretsoda iti gukayab iti puseg ti bantay.
Napalalo a ragsak dagiti kadua ni Ignacio a nakakita kadakuada. Nagrambakda kadayta a rabii. Dua nga ugsa ken maysa nga atap a baboy ti naparti. Nagayus ti arak-nipa.

1944. Nakatengngan ti tawen. Mano laengen a bulan, marambakan manen ti Paskua. Ngem manon, aya, a Paskua ti limmabas a di man narikna ti pagilian ti anagna dayta nga aldaw? Awanen ti makapanunot nga agrambak gapu iti aligagaw ken buteng nga agar-ari iti tunggal umili. Kailiw metten ni Ignacio a mangngegan dagiti ayug-Pamaskua. Kasta metten a kailiwna a makita dagiti ubbing nga agkaroling. Kaanonto manen a makaraman iti tinubong a pagpampannakkel ti ilida?
Rimmubrob ti gagem ti Tignay a mangruk-at iti pagilian. Kailiwda la unayen ti wayawaya!
Bayat ti panagur-urayda iti umisu a panawen, kumellaat met latta da Ignacio no maikkanda iti gundaway. Isu pay a nayon a bilegda ti maagawda nga armas dagiti kabusor. Saanto laengen a pana ken buneng ti isangoda kadagiti kalaban.
Ngem rimmubrob met ti pungtot dagiti kabusor iti pannakaipakni dagiti kaduada. Tunggal maipatli, masuktan iti mamindua a daras. Pagsayaatanna, ammon dagiti umili ti ar-aramidenda no madamagda a natambang dagiti kabusor. Aglemmengda a dagus iti kueba wenno iti kabakiran. Adda payen nagaramid kadagiti nalimed a paglemmengan kadagiti kakawayanan.
Naragsakan da Ignacio idi dumanon kadakuada ti damag a ngannganin sumangpet ti tulong nga aggapu iti Amerika. Kinapudnona, mapappapigsa kanon dagiti nabati a puersa dagitoy iti Kamaynilaan. Rugrugianda kano payen ti agdadael kadagiti instolasion ti militaria dagiti Hapon.
Ngem naala da Ignacio ti nagbuteng idi nadamagda a dimtengen ti Tigre , ni Hen. Tomoyuki Yamashita, tapno salaknibanna ti Filipinas para iti pagilianda. Pagbutbutngan ni Yamashita ta awan kano ti umasping iti kinarungsotna. Adun ti madamdamag da Ignacio maipanggep kenkuana. Nasiglat pay iti tay-ak ti pagbabakalan. No idauluanna dagiti soldado a Hapon, agayus la ketdi ti dara!
Naunas dayta a panagdandanag da Ignacio idi simmangladen ni Hen Douglas McArthur iti Leyte . Innalada daytoy a gundaway tapno isaganada aminen a puersada gapu iti di masasaan a nadara a dangadang a mapasamak. Kayatna, uray sangkapuling laeng, makatulongda met iti pannakawayawaya ti pagilian.
Plinanoda a nasayaat ti addangda. Kasta met ti aramiden dagiti padana a lider kadagiti kabangibangda. Pinanaganan ni Ignacio iti Sagad dayta a panagkutidanto.

DIMTENG ti aldaw a tinagtagiuray da Ignacio. In-inuten ti pannakaipasuli ti puersa dagiti kabusor. Adun kadagitoy ti nagatras a nagpaamianan.
Kadayta a parbangon ti Hulio 28, 1945, sinindianen da Ignacio ti pabelo ti gubat iti ilida. Pinagkatloda ti Tignay a mangraut iti balay-ti-ili a pinagbalin dagiti ganggannaet nga umok ti kinadakes. Maysa ti dumarup iti laud, maysa iti abagatan ket ti maikatlo, agurayda laeng iti daya. Awan ti agturong iti amianan ta baybayen dita. Awan met ngarud ti madadaan a pagluganan a mangitulnog kadakuada iti papananda.
Ti grupo ni Ignacio ti mangserek iti munisipio. Nupay adda amak iti barukongna, saan a nagbalin daytoy nga upay kenkuana. Takderanna ti kinaliderna. Samsam-itenna ti matay iti nagan ti panagserbi iti pagilian.
Napisang ti ulimek kadayta a parbangon gapu iti naglabbet nga ikkis ken uni dagiti igam dagiti mannakigubat. Naklaat dagiti kabusor. Kasda la bunar a nakiwar. Didan ammo ti pagturturonganda. Madalebda lattan no kasta matiruanda iti pana ken bala. Adda sabidong ti sima ti pana nga impan dagiti Agta.
Ngem naala met laeng dagiti kabusor ti bimmales. Adu a kadaraan ti inarado ti bala a nagtaud iti igamda. Ngem iti tunggal mapasag a kaduada, kumirkired ti pakinakem da Ignacio. Masapul nga agballigida. Sobran ti kinadakes dagiti kabusor. Kayatdan a nanamen ti sam-it ti balligi.
Iti naglabbet a pungtot ken rungsot ti grupo da Ignacio, inkeddeng dagiti kabusor ti aglibas nga agpadaya. Madlawda a kasla awan ti kalaban iti dayta a paset.
Nagpadayada ngarud tapno dita nga agluganda kadagiti barangay a nakapundo iti Pammoboan. Dagiti met dadduma, nagdiretsoda iti pantok a mangitunda kadakuada iti Linao. Napuskol dagiti bayyabas ken pandan ditoy. Napintas a paglingedan.
Ngem nakigtot dagiti kabusor idi agtudo ti pana ken bala manipud iti kapuskolan dagiti bayyabas ken pandan. Kasta met laeng ti napasamak kadagiti nagturong iti Sitio Dappat. Agsasarutsot dagiti maibiat a pana manipud iti kapuskolan dagiti tata.
Dagiti nakalibas, nagkamangda kadagiti balbalay. Pagbalinda a kalasag dagiti umili. Ngem nakigtotda. Awan matatao kadagiti balbalay. Nariknada ti yiilet ti lubong kadakuada. Pagkamanganda?
Ti di ammo dagiti kabusor, nabagaanen da Ignacio dagiti umili sakbay ti irarautda tapno awanto ti panunotenda a mairaman inton iwayatda ti panagsagad kadagiti rugit!
“Agbiag ti Filipinas!” inyikkis da Ignacio bayat ti panangsunsonda kadagiti Hapon. Awan ti ibatida kadagitoy. Masapul nga agngudon ti kinadangkokda!
Indatag dagiti kadua ni Ignacio ni Sgt. Gosieng kenkuana. Nasarakanda daytoy nga aglemlemmeng iti puon ti barakbak iti amianan ti simbaan iti asideg laeng ti munisipio.
Intag-ay ni Ignacio ti bunengna ket impennekna ti amin a pungtot a rinubroban ti napagteng ti asawana iti daytoy a kusipet!
Uray la napaksuyan kalpasanna. Isu pay la ti pannakaimatangna ti sagad a naipasanggir iti bakrang ti kombento-- sagad nga us-usaren ti sakristan no kasta a dalusanna ti aglawlaw ti simbaan.
“Natibker dagitoy, Barok, no mapagtitiponda…” immaweng iti lapayag ni Ignacio dayta a litania ti amana.
Napaisem. Idi tangadenna ti simbaan, nakapatpatak ti panagkitana iti krus iti tuktok ti ridaw ti simbaan a tuptuparenen ti raya ti kalleggak nga init.

DISIEMBRE 18, 2007. Reprep dagiti umili iti plasa, iti sango ti munisipio a yan ti monumento a pukol ti makanigid nga imana a nakatag-ay iti leleggakan ti init idinto a nakaigpil iti libro ti makanawanna. Iti amiananen daytoy, nakawagaywayen ti bandera ti pagilian. Maysanmaysa kadagiti umili ti nangisagut iti sabong iti sakaanan ti batonlagip— a kas panglagip kadaydi Ignacio a naputed dagiti imana ta nagpakpakillo idi mapaltogan kabayatan ti pannakirangetna kadagiti kalaban.
Duapulon a tawen manipud idi pimmusay ni Ignacio. Duapulo metten a tawen a ramrambakan ti ili ti Iit Festival a pakaitamtampokan dagiti aliakamen iti uneg ti balay a naaramid iti iit. Nadur-asen daytoy a negosio.
Sakbay a nagpakada iti ipatpategna nga ili, sinurat ni Ignacio ti pakasaritaan daytoy. Pinauluanna iti Sagad. Ita, mamati unay dagiti kailianna, babaen ti anakna a lalaki a mannurat, ni Rilo, a mailibronto dayta a sinurat a mangtaginayon iti lagip dagiti tumanor pay a kaputotan kadagiti nadara a ranget a napasamak iti pannakasubbot ti ili; ken kadagiti bannuar nga annak ti Ballesteros, ti ili iti lauden ti Aparri! (gibusna)

TI MEKANIKO
Sarita ni JOBERT M. PACNIS











“APAY a dinak immay innala?” imbullad ni nanang ken ni tatang kadayta a pangngaldaw ti Biernes. “Pumuraw payen dagiti mata iti kauuray kenka!” imbattalna lattan ti bay-on ken basket iti suli ti kosina.
“Nadadael ‘diay lugan, Baket,” kinuna ni tatang. “Imbatik ngarud dita talier ni Pari Celso,” ti mekaniko iti Celso’s Motorcycle Shop nga adda iti laudenmi a barangay ti kayat a sawen ni tatang.
Inanak iti buniag ni tatang ti kaanakan ni Lakay Celso. Daytoy ti nangawis kenkuana ta nagklasmeytda kan’ idi iti Northern Cagayan Academy.
“’Nia?’ uray la nagkuretret ti muging ni nanang, “kuarta man ngaruden, a?” Nagsanamtek pay.
“Kasta a talaga ti lugan, Baket. Uray kasano ti panangasikasom, dumteng ta dumteng latta met ti panagdadaelna. Makitam met ngata no kasano ti panangipategko iti motortayo…”
“An’a kan’ ti dadaelna?” nangtako lattan ni nanang iti inumenna iti sareb. Namintallon sa la a linidokna ti gudua ti kalteks.
“Na-primary coil kano, Baket,” inkudkod ni tatang. “Isu met la a saanen a nagandar itay agiddep kalpasan a naitulodka.”
Inaldaw ni nanang iti tiendaan. Itulod-sukonen ni tatang babaen ti motorsiklo. Bay-on ken basket la ti kargana a paggianan dagiti tagilakona a nateng a kaaduan a bunga dagiti mulami iti bangkag ken iti tambak dagiti piskaria no kasta a tikag. Naglalangto dagiti uggot ti kamotit ken utong a maimula iti tambak. Saan a problema ti pagsibog ta nadam-eg ti daga. Saankami ngaminen a makamula iti bangkag no kastoy a kalgaw ta narigat ti danum. Nalaka a manglaylay dagiti mula ta panaraten ti daga iti asideg ti baybay ditoy ilimi a Ballesteros.
No kasta nga aldaw ti dapon, Huebes ken Domingo, nasapa nga agpaili ni nanang. Agangkat ngamin iti tagilakona kadagiti biahero nga agsangpet iti parbangon manipud iti Ilokos.
“Mano nga’d ti magastos?” Nagturong ni nanang iti kuartoda ken ni tatang. Nakasukaten idi rummuar.
Naidasarko metten ti pangngaldawmi. Kasangsangpetko a naggapu iti pagadalan. Addaakon iti maudi a tukad ti haiskul iti Ballesteros National High School. Inyayabko ti pannanganmi. Sumrekak pay ngamin iti eskuela. Gudua oras pay sakbay nga agalauna.
“Sumangoka lattan,” kinuna ni nanang. “Isaganak pay ti pakpako a sidaek.” Kinautna ti bay-on ket nangiruar iti sangareppet a pakpako. Ninatengna.
Nagsangokami ken ni tatang.
“Dimo pay sinungbatan ti saludsodko, sika a laklakayan!” pagammuan ta inkiraud ni nanang. “Mano ti magastos?”
“Aganay kano a sangaribu, Baket,” inkabukab ni tatang. Kasta unay a sul-oyna ta naikaaduna ti impis-itna a sili iti dinanumanna a naituno nga ar-aro.
“Pordios!” insanamtek ni nanang. Innalana ti termos ket insuyatna lattan ti linaonna iti sidaenna a pakpako. Pinekkelna sana pinettakan iti tallo bukel a kamatis kalpasa a napattoganna iti kallamo a bugguong. “Nagdakkelen!”
“Ania ngarud ngay, Baket,” inyalumamay ni tatang.
“Awan man ngaruden, a, ti kankanserak a puonan!” Simmango ni nanang.
“Masukatanto, Baket.”
Ti misuot ni nanang!
Nagpakadaak metten apaman a nalpasak. Adda pay exammi iti Physics. Diak kayat ti maladaw ta saanko no kuan a mayulo ti ag-solve no kasta nga under pressureak. Naimbag ta naanus ni Sir Matias. Saan a kas kadagiti dadduma a dida idaddadaneng dagiti estudianteda. Nakaan-anus a mangilawlawag kadagiti banag a dimi maawatan aglalo no mapan ti topicmi iti problem solving.
Alas singkon iti malem idi makasangpetak iti balay. Naperfectko koma ti exam no diak nalipatan a naikkan iti unit ti maysa kadagiti sungbatko. Naminusannak la ket ngarud iti dua a puntos. Agpayso met ketdi ti kuna ni sir. Ania ‘diay 25 a sungbatko? 25 nga aso? 25 a kalding wenno 25 a doliar? Diak met la ketdin impan ti cm a unit ti height of the image. Basolko met ketdi, a. Sangkaunay-unay ni sir a dimi liplipatan ti unit kadagiti amin a sungbatmi. Ngem no apay a nalipatak itay.
Maragsakanak iti inkissiim itay ti maestromi. No diak kano agbaliw, mabalin a siak ti pakaitedan ti Proficiency in Physics. Atiwek pay ngamin dagiti adda iti top five no panagsolve ti pagsasaritaan. Ngem no mapanen iti sabali a subject, dita metten a panabtuogendak.
Nasangpetak da tatang ken nanang nga agdindinniskutir.
“Pangalaam ngarud ita iti kasta a gated?” immisugsog ni nanang. Daldalusanna ti dalag a naliwliwan ni tatang idi rabii.
“’Pay kadi nanang?” inamadko. Insab-itko ti bagko iti diding.
“’Diay lugan, a!” insanamtekna. “Di met la a napraymari koyl. Nasidi-ay kano pay. No ania ket dayta, a!”
“Ti CDI, ‘Nang,” kinunak, “isu ti mangallawat iti koriente a maparnuay iti primary coil tapno di napigsa ti koriente nga agturong iti spark plug. Daytoy ti mangsagat tapno di nalaka a maperdi ti spark plug,” intirak ti insuro kadakami ni Sir Johmar a TLE titsermi. Sakbay a nagmaestro ni sir, inleppasna ti kinamekaniko iti babaen ti TESDA. “Dakkel a talaga ti mabusbos, ‘Nang, no na-CDI.”
“Dayta nga’d ita ti parikut. Pangalaan iti gastuen?”
Iti iduldulinyo, a, ‘Nang, kunak koma ngem napengdak ti bagiki. Ibagananto manen a pagbalbalinek nga alkansia nga adda madadaan a makaut no kasapulan. Ngem ammok met ketdi nga adda iduldulinna ta nagkirmet a gumatang iti sidaen.
Dayawek met ketdi dayta nga ugali ni nanang. Para iti masakbayam, Anak, sangkakunana kaniak.

NASUROK bassit a tallo ribu ti nagasto ni tatang. No kasano ti ayatna ta nagbalinen ti lugan ngem kasta met ti siudot ni nanang. Timmayab kano a namimpinsan dagiti urnongna.
“Masukatanto, Baket,” kuna met ni tatang. “Agyamanka ketdi ta natarimaanen ket addan aramatenta.”
Dua aldaw a di intulod-sinukon ni tatang ni nanang.
Apagsangpet ni tatang ti lugan idi umallatiw ni Manong Raul, ti traysikel drayber a kaarrubami. Ken kasinsinko.
“Mano ti nagastoyo ngay, Angkel?” inamadna a ti pinagpatarimaan ni tatang ti kayatna a sawen.
Imbaga ni tatang.
“Apounayen!” napakusipet pay dagiti matana. “Nagdakkelen!”
“Plinetiak pay ngamin ni Pari Celso a napan gimatang iti inkabitna,” kinuna ni tatang. “’Su la ngamin ti rinantana ‘diay Tuguegarao. Awan met ngamin magatang ditoy ilitayo!”
“Plinetianyo, Angkel?” napanganga pay ni Manong Raul. “Ket no libre ti pamasahena iti CBL,” ti Cenal Bus Line, ti kakaisuna a bus ditoy ilimi nga agpakabisera, ti kayatna a sawen. “Ngem uray pay no kasta… kinaratenakayo latta, Angkel!”
“Pagkunaam met ket kuntodo resibo met ‘diay ginatangna. Adtoyda man, ne,” kinaut ni tatang ti bolsana ket impakitana dagiti resibo.
“Ayyapo, Angkel, mamatikayo ditoy?” inlibbi ni Manong Raul. “Kumparena ‘toy naggatanganna. Nakagiddanko idi a gimmatang kadaytoy a puesto ket nalawag a nangngegko ti saritaanda. Agkumpareda gayam! ‘Min-ano met laengen nga oberpraysandaka!”
Nakudkod ni tatang ti ulona.
“Yanna nga’d ita ‘diay sinuktan ni Lakay Celso a CDImo, Angkel?” “Ne, ket dina met inteden,” ad-addan ti panangkudkod ni tatang iti ulona. “’Gur’ka man ta ‘panko alaen.” Sinakayanna ti motor. Pinagandarna. Ngem nagpalia.
“Pagan-anom koma pay, aber?” inkusilap kenkuana ni nanang. “Perdi la ngaruden!”
“’Bag la a pakalaglagipan, a, Baket,” inyisem ni tatang.
“Pakalaglagipan? Durgi!” immisugsog ni nanang.
“Wen, Baket,” inkidmat ni tatang. “Agasem, pito tawenen ‘toy lugan ngem ita laeng nga agdadael. Kasta ti panangasikasok, Baket. Kas kenka…”
“Tse!”
“Ken kua, Anti,” imballaet ni Manong Raul, “kitaentayo bareng agbalin pay. Naimbag la a reserba…”
“No agbalin, tinarimaan koman ‘diay mekaniko!” imbultak ni nanang. “’Su nga’d a gimmatang iti sabali ta awanen remediona!”
“Anti,” inyalumamay ni Manong Raul, “kas met la doktor ti mekaniko. Saan nga amin nga ibagana ket agpayso. No agpakitaka iti mangngagas, aglalo no nakana ti kunana a nasakitmo, masapulmo ti makunkuna a sekon adbays.”
Saan a nakauni ni nanang.
Nagandaren ti lugan idi kugtaran manen ni tatang ti starterna.
Awan pay sangapulo minuto, addan. Iggemna ti CDI. Bininsir ni Manong Raul.
“Daytoy kad’ ti CDImo, Angkel?” sinaludsodna.
“Kasla ngarud saan,” kinuna ni tatang. Intugawna iti papag iti sirok ti santol. “Nalanit ti ammok ta no kasta a dalusak idi ti makina, mairamanko a magrasaan. Ngem dayta… nakamagmaga!”
“Kitaek man ti insukatna, Angkel.”
Inruar ni tatang dagiti ramitna. Binay-anna ni Manong Raul a nangikkat iti tangke ti gasolina. Inuksotna ti CDI.
“Kitaem daytoy naisukat, Angkel,” kinuna ni Manong Raul kalpasanna. “Adda naipigket a numero. Saan nga asi-asi a maikkat daytoy uray kudkodem. Daytoy nasuktan, awan ti numerona. Dayta ita ti di agbalin. Orihinal ti CDImo ta di pay ngarud nasuksuktan. Kasano nga’d ita nga awan numerona?”
“Wen, ‘ya?” inkatek ni tatang. “Malagipkon… Idi daldalusak, adda agpayso naipigket a numerona.”
“Ayyy, awanmon a laklakayan!” ni nanang ti naibaskag iti ridaw ti kosina. “Dimo la kinitan no ‘su met la ta naisubli kenka.”
“Ibagakto man ken ni Pari Celso ‘ton bigat apaman a maitulodka, Baket.”
“Ken, Angkel,” ni manen Manong Raul, “saan a kas karina a madadael ‘ta CDI. Sa pay la aggiddanda iti praymari koyl!”
“Ania ti kayatmo a sawen?”
“Nakayo ti luganmo, Angkel!”
“Ngata? Ket no agkumparekami ken ni Celso. Maiturednak ketdin a lokuen?”
“No kuarta ti pagsasaritaan, awan ti kumpakumpare, Angkel…”
Nagtungtung-ed laeng ni tatang. Simreken ni nanang iti kosina.
“Adun ti madamdamagko nga aramid ni Lakay Celso, Angkel,” intuloy ni Manong Raul. “Diyo kad’ madmadlaw a bimmassit ti parokianona? Nadlaw ngamin dagitoy nga agpatpatarimaan a kasla nasuktan dagiti dadduma a partes ti luganda. Awan la ngamin ti natibker nga ebidensiada isu a dida makapagreklamo. Diyo koma imbatbati ti luganyo, Angkel.”
“Nagtalekak ngamin kenkuana. Sa maysa, iti asidegda ti nakadadaelak.”
“Ireklamom, Angkel!”
“Bay-amon. No agpayso ti atapmo, bagina met laeng ti linokona.”
“La ketdin, Angkel, tapno adda pakapagganganna. Di pay original ‘toy insukatna a CDI, ne,” pinulingling ni Manong Raul ti CDI. “Tu pipti la ti kastoy. Permi met ‘ta dua ribu a nairesibo. Segun iti gayyemko a mekaniko, tri-paib ti orihinal!”
“Ania pay ngarud ngay,” insennaay ni tatang. “Nalpasen…”
“Ayyy, kastam lattan a laklakayan!” Rimmuar manen ni nanang. “Baybay-am lattan a maysaandaka!”
“Ulitek, Baket, saan a siak ti naloko no bilang agpayso man ti atap ni kaanakan.”
Segun iti istoria ni tatang, narigat la idi ti adda a panagbiag da Lakay Celso. Sangkasapulan, sangkaapuyan a kunada. Iti talon ken baybay laeng ti ayuyangda nga agssawa. Makidaklis ken makitalonda. Napadasan kano pay ni Baket Mila nga asawana ti naglakolako ti ikan iti kalkalsada.
Bugbugtong ti anak da Lakay Celso, ni Manang Loida. Mangal-ala daytoy iti BS in Psychology ‘diay Tuguegarao. Manmano a bumakasion. Addan iti maudi a tukad ti kursona
Awan pay idi ti shop da Lakay Celso. Simmangpet ti kayongna a naggapu ‘diay Hawaii. Innala daytoy a katulonganna iti impatakderna a talier. Ditoy a nakasursuro. Idi makaurnong, nangipatakder metten iti kabukbukodanna. Inyapiringna iti balayda. Napintas ti puestona ta abay ti haywey.
Nagbaliw a naminpinsan ti biag da Lakay Celso makatawen kalpasan a naipatakderna ti bukodna a shop. Napabatodan ti nipa a balayda. Ket iti panaglabas dagiti tawen, nakompletodan ti aplayansda.
“Kitaem laeng ti biag,” inyapal dagiti kaarrubada.
“Kasla pilid ti biag kunada ngarud!”
Ngem ti di magustuan dagiti kaarrubada idi agbayag, isu ti kinauyaw ken kinapalangguad ni Baket Mila. Isursursorna nga iparammag ti kaadda ti baro nga aplayansda. Mauyawna pay amin a di mangan-ano.
“Kasla di naglasat iti rigat,” inliblibbida la ket ngarud iti liklikudanna.
“Kastan sa a talaga dagiti nakaraman bassit ti nam-ay. Kunam la no asinodan!”
“Wen ngarud. Pagsadutenna pay ti tao. Kitaem, a, ket kunso katulong payen.”
“Husto ‘ta kunam, Mari. Dina payen nga ammo nga iggaman ti sagad.”
“Ta ti la madiong ti obranan, kunam!”
“Napigsa ngamin ti pamastrekan ni lakayna.”
Kuna met ni Anti Emma, kabsat ni tatang, a kaarruba da Lakay Celso, numero uno kano nga imut ni Baket Mila. No kasta nga adda agsolisit kenkuana wenno maki-Paskua, nakamulagat a piso ti yawatna.
“Mapidpidut, ‘ya, ti kuarta!” ikusilapna kano pay.
Saan latta met a matimtimek ni Lakay Celso. Pakkok ti asawana. No ania ti sawen ni Baket Mila, isu ti matungpal uray agdadata a biddut.
Ti pay kano laing ni Baket Mila nga aggasto. Bin-ig nga original dagiti aruatenna. New model pay ti selponna. Ti ketdi gastarna iti load! Sangkatawagna ti anakda. Iti met sugalan no kasta a maibus ti balonna, tawaganna ni lakayna a mangipan iti kuarta. Dina ammo ti agtext.
“Nagadu ket ngatan nga urnongyo iti banko, Manang,” kinuna kano ni Anti Emma iti naminsan.
“Apay ‘ta urno-urnong?” inlibbina kano. “Dakes dayta. Kasla ur-urnongam ti panagsakitmonto. Ti ketdi napateg, maramanam pay ti nagbannogam. Sa maysa, inaldaw la ngarud ti sapul ni lakay! Ken agturposto metten ‘diay ubing!”
“Kayatmo a sawen, awan ti bankoyo?”
“Ay, taktak la dayta! Mano met laengen ngay ti kitaen ti kuarta no ibankom? Dim’ pay la mapan itugaw iti madiongan ta no mangabak ket gulpi!”

INAYABANNAK ni Anti Emma iti balayda kadayta nga agsapa ti Sabado. Tulongak kano nga agburas kadagiti bunga ti utongda iti tambak dagiti piskaria. Ken no adda panawenko, ikanayonko metten ti agkurimes iti leddeg naimbag la a nayon ti allowanceko iti umay a Lunes.
Agrepreppetkamin kada anti ken angkel idi sumungad ni Baket Mila. Nakangatngato ti timidna.
“Nakaumayka man, Manang,” kinua ni Anti idi makadap-aw iti paraangan. Addakami iti sirok dagiti tsiko. Ditoy, nalawag a makitami ni lakayna nga adda iti talier. Adda kotse nga as-asikasuenna.
“Umayak man mangibaga kadayta binurasyo,” kinunana. “Mano ti sangareppet?”
Indiayaan ni angkel iti tugawna ngem linibbianna laeng. Tagirugitenna siguro ti bangko.
Imbaga ni anti ti presiona.
Nangkaut met a dagus iti bolsana. “Ne, adtoy ti bayadko. Darsem a suplian ket aggangganatak!”
Uraykami la napamulagat. Sangaribu ketdin ti yaw-awatna!
“Ne, ket awan, a, ti pangburakko kadayta, Manang…”
“Umaymonto la ngaruden alaen dita balay,” insippaw a dagus ti baket. “Bareng adda sensilio a sobra ti tangdan ni lakay. Sigurado manen ket ti tangdanna ita.” Ket timmallikuden.
Napangilangil laengen angkel.
“Pangas!” kinunak met.
“Nabubuisit manen ti negosio!” insanamtek met ni anti. “Utang-kalimutan manen.”
SAANEN nga iti shop ni Lakay Celso nga agpatarimaan ni tatang no kasta nga agaberia ti lugan. Dina magustuan ti panagpungtot idi ni Lakay Celso idi mapanna isukat ti CDI nga awan numerona. Impilit kano ti kumparena nga awan sabali a tinartarimaanna ket husto ti insublina a CDI.
Immallatiw ni Manong Raul kadayta a malem a panaggapuna nagpasada.
“Ayna, Angkel, idarumda kano ni Lakay Celso,” kinunana. Dinanonna ni tatang iti sirok ti santol nga agbambamban. Pakpakanek met dagiti manokmi iti poltri iti laudenna idinto nga aglutluto iti pangrabiimi ni nanang.
“Ta apay?” sinaludsod ni tatang. Insardengna ti ar-aramidenna.
“Nangayo manen iti lugan, Angkel.” Ket inistoria ni Manong Raul ti napasamak.
Maysa kano a motorsiklo ti inyeg ti dua nga estudiante iti shop ni Lakay Celso. Ti nasakit kano ti lugan: kas iti daydi napagteng ni tatang.
Imbatin kano dagiti estudiante ti luganda ta adda pay klaseda. Imbagada a sublienda laengen iti malem. Kadayta a panagsubli dagiti ubbing, isu metten ti panangibaga ni Lakay Celso a na-CDI ken na-primary coil.
Gapu ta adda mabalin dagitoy nga estudiante, intedda a dagus ti gatad nga imbaga ti lakay.
Kas iti naaramid ken ni tatang, di kano a ti nasukatan a CDI ti insubli ni Lakay Celso. Ti dadael ketdi a koleksionna a CDI!
Sumagmamano laeng a minuto ti napalabas kalpasan a nakapanaw dagiti ubbing, adda dimteng a kostumer ni Lakay Celso. Naka-vanda. Di makita ti adda iti uneg ta tinted ti sarming.
Dua ti dimsaag iti van. Kalalainganna ti pammagi ti maysa. Agarup uppat a pulo kano ti edadna. Saan met nga isu ti natayag. Kayumanggi ken apsay ti buokna. Aglanglanga a ni Bong Revilla!
Ti met maikadua, kulay-ongan ti rupana a nalabit bunga ti kinalaingna nga agsigarilio. Pinakuttong pay ti tayagna nga agarup innem a kadapan. Idi laeng a makita ida ni Lakay Celso.
Tsektsek-apen kano ni Lakay Celso ti makina idi abayen ti ala-Bong.
“Mabayag ngata, Pari?” inamadna kano ken ni Lakay Celso.
“Mabiit la daytoy, Sir!” insungbat kano ni Lakay Celso.
“Nasayaat ngarud no kasta. Adda ngamin ket kamkamakamenmi a komperensia. Kellaat met lattan nga agsaisaiddek itay. Napno met iti gasolina. Siguro ‘ta bateria ti yanna.”
“Diak pay maibaga, Sir…”
“Ay, malagipko, Pari, awan la ti lakom a CDI dita? Nadadael ngamin ti CDI ‘diay motorsiklo ti anakko.”
“Ay, adda, a!” mangigis kano pay ti isem ni Lakay Celso. “Orihinal pay, a!”
“Gatangek la ngaruden, Pari, ket no malipatak iti panaggapumi iti komperensia. Mabalin?”
“Ket, wen, a, Pari!” Saan kanon a mailadawan ti ragsak ti lakay.
“’Ka ngaruden alaen, Pari, ta gatangek…”
Naparpartak kano pay ngem iti alas kuatro nga immuneg ni Lakay Celso iti shopna. Idi rummuar, iggemnan ti CDI. Bininsir ti kostumer.
“Tres latta daytan, Pari!” inrungiit kano pay ni Lakay Celso. “Tri-paib ti kasta ‘diay kabisera! Dimo pay masigurado, Pari, no orihinal ti itedda kenka. Adu ti manglokloko ita.”
“Kasta kadi, Pari?” makais-isem kano ti kostumer a mangpulpulingling iti CDI. “Usadon sa metten daytoy?”
“Usado nga agpayso, Pari, ngem in gud kondision pay la a makuna. Kas makitayo met, adda pay la dayta numerona. Di pay nabayag a nausar dayta.”
“Kasanon no di agbayag?”
“Nawayakayo latta a mangisubli, Pari.”
Ngem imbes kano a sumungbat ti kostumer, tinogtog kano ketdi ti lugan. Kellaat a naglukat ti van. Maysa kano kadagiti polis ditoy ilimi ti dimsaag.
“Addakayo gayam dita, Sir?” naklaat kano pay ni Lakay Celso. Uray kan’ la pimmuraw.
“Wen, Tata. Itedko la koma daytoy…” kuna kano ti polis; adda yaw-awatna a papel.
Napabullad kano pay ni Lakay Celso idi mabasana ti surat. Warrant of arrest!
“Ania ti kayat a sawen daytoy?” naarakattot.
Inlawlawag kano ti polis. Ti gayam nakapatpatang ni Lakay Celso ket maysa met laeng a polis. Anakna ti maysa kadagiti estudiante. Pinagbalinda laeng nga appan dagitoy tapno mapaneknekan ti aramid ti lakay. Naglemmengda laeng iti kanto iti dayaen ti shop ni Lakay Celso.
Inlistada kano ti numero ti CDI ti motorsiklo sakbay a napan naginpapatarimaan dagiti ubbing. Ti laeng spark plug ti dadael a talaga ti lugan. Ngem sabali ti imbagbaga ti lakay. Sinukatanna pay ti kabarbaro a CDI iti lokal.
Ti sinukatan ni Lakay Celso a CDI ket isu metten ti ilaklakona kadagiti nanglimlimo a kostumerna. Ket ditan a napaneknekan ti aramidna.
“Agpullo itan, Angkel!” kinuna ni Manong Raul.
Napangilangil laengen ni tatang.
Di pay nakapanaw ni Manong Raul idi makangngegkami iti sirena ti bombero. Idi tumaliawkami iti laud, naipasabat kadakami ti nakapuspuskol nga asuk.
“Adda maur-uraman!” kinuna ni tatang.
Kasla maur-uraman ni Anti Emma nga immay iti balay kalpasan laeng ti agarup kinse minutos kalpasan a nagpukaw ti napuskol nga asuk.
“Adda pay, ‘ya, ‘bagis,” inyangsabna, “ket dimmapon ti shop ni ken balay da Manong Celso. Pimmutok ti fuse ta overload! Ti pay nasakit, simmangpet ‘diay anakda a masikog!”
“Ti aramid nga agpayso no agsingir…” nakuna laengen ni tatang. ----(jmp)

















APAS
Sarita ni JOBERT MATIAS PACNIS








ITI nagtakderanna a pantok, kinuyepan ni Tata Eugenio, 55, ti nalinak a baybay a dagiti laeng arasaas dagiti agbangon nga allon ti mangmangngeg. Kas iti nakairuamanna no kastoy nga agsapa, adawenna ti pigsana iti imbilangnan a paraiso. Kasla adda makulding a kuerdas iti barukongna tunggal matmatanna dagiti naumbi ken babassit nga allon nga in-inut nga agbangon ken agbettak a mangdilpat iti pamurawen a kadaratan.
Pinunno ni Tata Inong iti angin ti barukongna sana in-in-inot nga imbulos. Nabang-aran. Napno ti kaungganna iti samiweng.
Naipasabat kenkuana ti sumingsingisingen nga init idi ibakalna ti panagkitana iti daya. Nagpintas man iti panagkitana kadagiti gumilang a raya ti init a mairusod iti barukong ti taaw. No mannaniw la koma, iduayyana ti nangbalkot kenkuana a rikna. Wenno no pintor koma, iladawanna iti kambas ti nangayed a buya a dinanto isukat iti naariwawa a siudad a pagdudupudopan ita dagiti agsapsapul iti panggedan.
Immaplaw ti apagdillaw a puyupoy. Nupay naruam, nariknana a simmuknor daytoy iti tulang. Kas man la nakulding ti sibubukel a kinataona.
Inay-ayam ti pul-oy dagiti pandan ken bayyabas a naipattopattok iti aglawlaw. Naipasngay ti karasakas a nanglukag kadagiti tumatayab a naglemmeng dita. Nagsasaruno ti panagpadlawda: krutukooottt! twiit-twiiittt! tsakukkk!
Nalagip ni Tata Inong ti kinapateg dagiti pinuon ti bayyabas. Aramaten dagiti agsansana dagiti naganus a bungada a pangrukod iti apgad ti danum a mataya iti takuli a nakaipempenan dagiti kimmersang a darat. No lumned ti nakagat a karissabong a bunga iti nataya a danum-baybay, kayatna a sawen, awanen ti apgad ti danum. Masukatan metten dagiti darat.
Maiparit kadakuada nga agindeg ti agpukan iti pinuon ti bayyabas!
Nakaisem ni Tata Inong a nakalagip iti sabali pay a pangus-usaranda kadagiti bayyabas. Asino nga Adan iti Pandan ti di naglasat iti subokan ni Lakay Anton a naaramid iti bayyabas ken asino ti di nagngalngal iti bulong-bayyabas iti pannakabuniagna?
Dagiti met pinuon ti pandan, napategda iti pakasaritaan ti pagilian. Nagbalin dagitoy a kalasag dagiti guerilia idi panawen ti gubat.
Simmalog iti madildilpatan ti danum. Nariknana ti lamiis ngem kasla awanen kenkuana. Naruamen. Ditoyen a nagubing ken dimmakkel. Nariknana ketdi ti karkarna a kinaulimek ti baybay. Kadagiti naglabas, di pay nagbettak ti bannawag, kumunolkunolen dagiti kalugaranna nga agisagana kadagiti masapsapulda nga agkalap ken agsana.
Immanges manen iti nauneg. Uray la bimmayog ti barukongna. Nupay lima kadapan ken innem a pulgada laeng ti tayagna, adu ti atiwenna iti tursi ken gabbo. Naritur iti trabaho iti baybay. Tinenneb ti gaud dagiti piskel ken maselna. Kadagitoy laeng a de-makina ti usarda nga agkalap. Ngem no kasta nga arig awan payen ti agbangon a dalluyon, kaykayatna ti sumalog a gaud laeng ti usarenna.
Maay-ayatan a mangbuybuya kadagiti agkikinnamat a tarukoy. No kua, mangkammet iti darat nga ibansagna iti makursonadaanna.
Kamatenna met dagiti dadduma nga iturong iti danum. Agkutkot met dagitoy iti nagpanawan ti dalluyon. Dagiti dadduma, agsapulda iti abut a paglemmenganda.
Simmang-at idi agangay. Mapan agsukat ta adda pay napateg a papananna.
Ita nga aldaw, Sabado, ti inyiskediulna a mitingda nga Annak ti Baybay, ti grupoda nga agsansana ken mangngalap. Pagsasaritaanda dagiti addang a mangpasayaat pay iti biagda ken mangpatibker iti langenlangenda a bumarangay.
“Nasayaat ta addaka ditoy, Inong!” naklaat iti gubsang ti timek idi addan iti pantok.
Ni Tata Leoncio ti timpuar iti kabayyabasan iti laudenna. Adayo a nataytayag daytoy ngem isu. Laeng, nabutbutiog. Naalana iti kaiinum iti nasanger.
“Sika gayam, Kabsat,” kinuna ni Tata Inong iti kaedadna a lakay. “’Pay kadi?”
“Dinak man awagan iti kabsat ta adayo met a kabsatka,” inkiraid ni Tata Leon . “Daytoy ti makunak kenka, saankanto nga agballigi kadagiti panggepmo ditoy barangaytayo. Addaak a siit iti dalanmo!” Ket timmallikuden.
Napangilangil laengen ni Tata Inong a nangisurot iti panagkitana iti likudan ni Tata Leon a nagturongen iti laud a paset ti purok.
Nadagsen latta ti papangresan kaniak ni Leon, naisip ni Tata Inong.
Nangrugi ti amin idi abaken ni Tata Inong ni Tata Leon iti kina-presidente ti gungloda. Di maaklon ti naud-udi ti pannakaabakna. Sinaur kano ni Tata Inong!
Ni Tata Inong ti pangulo ti Annak nga Agsansana ti Pandan idinto a ni Tata Leon iti Mangngalap nga Annak ti Pandan. Ngem napagtitinonganda a pagkaykaysaen laengen ti grupoda tapno nasaysayud ti pannakaipagna ti panagdur-asda. Immanamong ti kaaduan.
Naangay ti eleksion. Ngem sakbayna, kasta unay ti panagpainom ni Tata Leon.
Pangalana iti butos, kinunkuna ni Tata Inong. Nupay kasta, nagpannuray daytoy iti inalatna a kas umili. Umanayen dagiti aramidko a pakakedngak, kinunkunana. No didaka kayat, uray an-annuem, didaka latta ibutos!
Ket inabak ni Tata Inong ni Tata Leon!
Dua bulanen sipud daydi nga eleksion. Dua bulan metten a pinugsat ni Tata Leon ti nasinged idi panaggayyemda ken ni Tata Inong.
Malagip ita ni Tata Inong ti naynay idi a panagkuykuyogda ken ni Tata Leon. Mapanda agbanniit ‘diay sangka, agpalseb ‘diay buyon, manarukoy, agbayyabas wenno aglawwalawwa. Ti kalaban ti maysa, kalabanda a dua!
Idi tumarektekdan, maymaysa a sabong ti nagdu-yosanda. Nangabak ni Tata Inong. Nadlawna idi a nasakit ti nakem ni Tata Leon.
Saan a dita ti nakapugsatan ti panagpagayamda ngem narikna ni Tata Inong a limmab-ay ti pannakilangen kenkuana ni Tata Leon.
Ti adatna, saan a naasawa ni Tata Inong daydi imnas a nagribalanda nga aggayyem.
No kasdiay idi a makalidokda bassit iti tianggi iti tengnga ti purok, sangkasao ni Tata Leon a naragsak koma no naasawana ni Anita, ti sabong a nagpatpatayanda a dua. Agkaraapada ngamin ken ni Nana Caridad nga asawana.
Sakbay a timmallikud ni Tata Inong, impasirna pay naminsan ti aglawlaw.
Naulimek iti barangayan kasta metten iti pagsanaan. Ngem mangrugi metten nga umungor dagiti agbangon a dalluyon.

AWAN sa a talagan, Pari, ti namnama nga agsubli pay ti panagpagayam dagiti annakta.
Malidayanak met ngarud, Pari, iti taray dagiti pasamak.
Ti pagdanagak, Pari, no di makapanunot ti maysa kadakuada ket adda maipatli a biag!
Saan koma met, a, Apo.
Dayta met ketdi ti idawdawatko, Pari. Sapay la koma ta masurotanda manen ti dalan nga inusatanta para kadakuada.”
Dayta met ti ikarkararagko, Pari.
Intan, Pari, ket, ne, nalpasen ti naituding nga orasta. Agsublitanto manen.
Aginniggemta ngaruden, Pari.

NAPALABAS 1
“KABLAAWANKA, Gayyem. Naglungpo a lalaki ti putotmo. Nakainanama ti langana!”
“Agyamanak, Gayyem! Yuraynak la biit ta mapanko ikali ‘toy kadkadua ‘ta sagumaymay.”
“Dinak pakadanagan, Gayyem, ta ituloyko a dalusan ‘toy netib a manok.”
“’Puonay ket a tangkennan ti daga, Gayyem. Sinibugak pay sakbay a kinalik!”
“Kalgaw ngaminen, Gayyem. Binungonmon sa met iti papel.”
“Daan a magasin, Gayyem.”
“Arapaapmon sa met nga agbalin a mannurat ‘ta ubing, ‘ya, Gayyem?”
“Kasta ngarud, Gayyem. Bareng addanto met, a, tumaud a mannurat ditoy lugartayo ket imalditna dagiti naglabasantayo.”
“Nagsayaaten no pumayso ti arapaapmo, Gayyem. Ngem ania, ‘ya, ti ipanaganmo ‘ta ubing?”
“Eugenio, Gayyem!”
“Napintas a nagan.’
“Kasta met ti anakmo, Gayyem. Leoncio, nagan ti natibker a lalaki!”
“No ania ti kunam, Gayyem, ket aggiddantanton nga agpabuniag ‘tangay di pay nabautisaran ti aglimabulanen nga ubingmi!”
“’La ket, wen, a, Gayyem, ta kumparenton ti innawagta!”

INWARAS ni Tata Inong ti panagkitana. Naragsakan ta namsek ti sango ti dap-ayan. Kimmablaaw. Nataliawna ni Tata Leon nga adda iti sango iti makannigidna. Nakangirsi.
“Kakabsat,” inrugina, “umuna unay, agyamanak iti idadar-ayyo. Naangay daytoy a miting tapno ipakaammomi ti plano ti gunglotayo. Kas napagtutulaganmi kadagiti padak nga opisiales ‘toy maymaysan a gunglotayo a napanaganan iti Annak ti Baybay wenno AB, maipatakder ti konkreto a dap-ayan ken fishport!”
“Napintas dayta, Tata!” adda nangilaaw.
“Apay koma dagita?” imbullad a dagus ni Tata Leon. “Kasano koma a mapaadda ‘ta ibagbagam ket di payen maurnos ti dalan nga agturong ditoy puroktayo!” Ti Ammupay street ti kayatna a sawen.
“Kas napagsasaritaanmi, Kabsat,” natanang ket napnuan kinapakumbaba ti timek ni Tata Inong, “mapataud ti pundo.”
“Dinak awagan iti kabsat, kunak ket!”
Nagkikinnita dagiti naitallaong. Rimtab ti anabaab.
Pinagulimek ida ni Tata Inong. “Babaen ti tagnawa ti pannagna ‘toy proyektotayo,” kinunana idi agangay. “Saan met ngata a nadagsen kadatayo no iti tunggal mapaglakuantayo kadagiti produktotayo ket mangilasintayo iti lima porsiento para iti daytoy a proyektotayo.”
“Madi, a, dayta!” impugtit ni Tata Leon. “Nagrigat la ngaruden ti panagbiag!”
Mangrugin, nakuna ni Tata Inong iti panunotna. Ngem pinasimbengna latta ti riknana.
“Ania koma ti pagsayaatan nga itden dagita taltalabtabem?” impasaruno manen ni Tata Leon.
“Napintas a saludsod,” kinuna ni Tata Inong. “No addanton fishporttayo, ditoyto ti pagdiretsuan amin a makalapantayo! Kasta metten dagiti masanatayo! Ditoy nga umay angkaten dagiti komersiante. Pagbanaganna, makontroltayo ti presio ket saandan a baratbaraten. No makonkretotayo met ‘toy dap-ayan, dayawtayo a pumurok dayta.” Immanges iti nauneg. “Ken mabalintayo latta ti agiinnuman uray no kasta a matutudo. Saan a kas ita a makitkitatayon ti langit iti kinadaan ‘toy dap-ayan. Kalpasanna, irugitayo a dagus a papintasen ti lipit nga agturong ditoy.”
Rimmimbaw manen ti anabaab.
“Agtalnatayo, Kakabsat,” kinuna ni Tata Inong. “Inangaymi daytoy a miting tapno ammuenmi ti timekyo.”
“Ay, diak kayat!” inlaaw a dagus ni Tata Leon. Sinangona dagiti naitallaong. “Diyo met kanunongan, saan kadi, kapurokan?” inwagisna pay. “Nalawag a kayatdatayo a sepsepan!”
Napangayemngem ni Tata Inong. Ngem pinagkalmana latta ti riknana.
Nasiputanna ketdi ni Kapitan Romy a nangabay ken ni Tata Leon. Pinagtalnana daytoy. Naragsakan ta kaduana ti kapitan iti daytoy a gannuatda.
“Ania ti makunayo, Kakabsat?”
“Umanamongkami, Apo Presidente!” inriaw dagiti kapurokanna.
Kasla nakukkokan a bisukol ni Tata Leon. Inyal-aludoynan ti nagawid.

INTULOD ni Samuel, baro ni Tata Inong, ni Leda nga anak ni Tata Leon iti panagawid daytoy iti panaggapuna iti ili kadayta a malem. Nakita ti lakay ket nagburek ti darana.
“’Pay nga intulodnaka daydiay a lalaki?” inkiraud a dagus ni Tata Leon iti anakna idi makalikud ti baro.
“Awan, Tatang,” insungbat ni Leda. “Kapurokantayo met ken maysa pay, aggayyemkami!”
“Diak kayat nga umas-asidegka kenkuana! Pugsatemon ti panagpagayamyo amangan no ania ti pagtungpalan dayta!”
“Tatang!”
“Nalawag ti kinunak! Tungpalennak no kayatmo ti nasayaat!”
“Ammokon ti dakes ken naimbag, Tatang. Awan ti makitak a pagdaksan ti pannakisinningedko ken ni Samuel. Nasingpet nga anak. Manmanon ti kas kenkuana a di man la sumimsim iti nasanger wenno agsigarilio. Nadayaw pay a lalaki.”
“Isakitmo kadi? Wenno addan nagkinnaawatanyo?”
“Tatang!”
“Ita pay laeng, ibagak kenkan a diak kayat daydiay a lalaki a para kenka! Dinaka mabiag ti maysa laeng a mannurat. Maestraka, balasangko, ket rebbengna laeng a mangbirokka iti maibagay kenka. Saan a rumbeng nga agtinnagka laeng iti anak ti puor ti kararuak! Iti anak ti napaay a mannurat!”
“’Nia la ngamin unay, ‘ya, ‘Tang, ti panggurguraanyo ken ni Tata Inong? Awan met ti ammok a nadagsen a nagbasolanna kadakayo. Apasyo laeng ti marikriknayo.”
“Dinak isuro! Ti pagayatak ti surotem! Nalawag?”
“Addaanakon iti naan-anay a panunot, ‘Tang!”
“Laksidenka nga anak!”
Agsangsangit ni Leda a simrek iti kuartona.

MAIRAMRAMANEN dagiti ubbing, Pari!
Diak ammo no ania ti adda a panagut-utek ti anakko, Pari. Mabainak pay ketdi kenkan. No apay a nagbalin a kasta. Saanak met a nagkurang a namagbaga kenkuana.
Agngudonto met la daytoy a parikut, Pari. Kas met la kaniata idi, a!
Kunak no marakraken ti panagpagayamta idi ginuranak iti diak inranta a pannakapasakitko iti riknam iti sango ti impatpategmo.
Nagbayag man daydi a dita panagsarita nupay agkalugaranta laeng. No di pay bimtak ti Maikadua a Gubat, nalabit a saanen a nagsubli ti nairut a langenlangenta.
Wen ngarud, Pari. Nakaay-ayat no maminsan ta babai ti nganngani nangpugsat iti panaggayyemta. Kas met la kadagiti annakta ita. Nangrugi ti ir-iruken ‘diay barom idi abaken ‘diay barok iti puso ni Anita. Ania ngata ti nasayaat nga aramidenta tapno agtugmok met laeng ti dana dagiti annakta?
Diak ngarud ammo, Pari. Dita met idan a makapulapol. Sabalin ti lubongta!
Lubong? Hmmm, inikkannak man iti idea, Pari.
Ania dayta, Pari? Ibagam, a, tapno matulonganka.
Kastoy, Pari…

NAPALABAS 2
“Nalpas met la ti gubat, Pari. Ita, agbiagtayon a sitatalinaay. Awanto koman ti manggamsaw iti kalintegantayo.”
“Kunak no awanen ti panagngudo ti panagtutuoktayo iti ima dagiti Sakang.”
“Pudno la unay ti pagsasao, Pari, nga iti likudan dagiti ulep, adda sadiay ti init nga umis-isem.”
“Ammom, Pari, maaliawak ita no malagipko dagiti nagdalanantayo. Mano a biag ti naipatli iti kabayyabasan ken kapandanan idi sanebentayo dagiti Sakang a sunsunsonen dagiti Puraw bayat ti panagtakiasda idi nagumokda ‘ta Aparri.”
“Wen ngarud, Pari. Nakallalagip pay ti naminsan a pannakaipidegta koma iti lipit dita baybay. Naimbag ta adda abut a nagkul-obanta. No saan, diak la ammon no di pay nabayag a kinaemnata ti daga.”
“Turangad dagiti Sakang, Pari. Ha-ha-ha!”
“Ti Dios ti nangipalubos nga agbiagta pay laeng, Pari, ta nanamenta pay ti agbiag. Ken mangipasdek iti pamilia a mangbangon iti nadaleb a pagilian.”
“Babaen ti gubat, nagtugmok met laeng ti dalanta. Natipontayo amin a lallaki tapno irupirtayo ti pagilian a rinabngisda ti dayawna. Ket dita a nagsubli ti sinningedta, Pari. Naynay idi a data ti mangidaulo iti grupotayo iti babaen ni Apo Celing.”
“Nalpasen ti babak, Pari, ket maymaysa ita ti arapaapko. Ti panangisakadko iti pamiliak tapno maragpat met ti kalkalikaguman a nam-ay.”
“Kastaak met, Pari.”
“Ne, ania daydiay, Pari?”
“Alipugpog!”


MAKAPUNGTOT ni Tata Leon kadayta a bigat ta nadadael ti paglutuanda iti asin nga agassawa. Ni Tata Inong a dagus ti simken iti panunotna. Rinautna daytoy iti pagtaenganda.
Kasangsangpet met ni Tata Inong a napan nagkalap iti sangka (sanja) a nadanonna.
“Rummuarka dita, Inong, ta agrinnisutta!” inlaaw ni Tata Leon idi addan iti ruar ti inaladan da Tata Inong.
Naisardeng pay ni Tata Inong ti panangdalusna koma kadagiti kilawenda a lagdaw. Napataliaw kenkuana ni Nana Toking, agsalsaludosd dagiti matana. Sibsibet ni Samuel a napan nangayo idiay bangkag.
Rimmuar ni Tata Inong. Nagtakder iti paraanganda. “Apay kadi, Kabsat?” inamadna ken ni Tata Leon a nakamesmes. Adda iggemna a badang. “Sinapsapam metten?”
“Sursuronennak kadi, ha, Inong? Dinak awagan iti kabsat kunak met! Ammok, sika ti nangdadael iti paglutuak iti asin. Dika mapakawan kadaytoy nga inaramidmo!”
“Awan ammok iti ibagbagam, Kabsat!” insungbat ni Tata Inong. “Napanak nagkalap idi rabii. Ken maysa, ania koma ti pamkuatak a mangdadael iti pagbibiaganyo?’
“Awanen ti sabali pay nga akingapuanan! Sika laeng, Inong, ti adda gurana kaniak!”
“Diak ugali ti mangipababa iti padak a tao.”
“Rummuarka ketdi ditoy inaladanyo ta agrinnisutta!”
Nangemkem ni Tata Inong. Agpayso, nataytayag ngem isu ni Tata Leon ngem dina kettatan daytoy iti uray ania a laban. Ngem sakbay a matutopanna ti lakay, inawid ni Nana Toking nga inserrek.
Pimmanaw ni Tata Leon a laaw a laaw.
“Kimat laeng ti di mabales!” kinunkunana.
Kabigatanna, nagsibo ti dara ni Tata Inong idi impadamag ti maysa a kapurokanda ti pannakatagtagbat ti sigayna. Dagus a nagturong iti baybay.
Napangayemngem laengen idi makitana ti nagbanagan ti nagbambannoganna a pagkalap.
“Asino ti nakakita iti nangaramid itoy?’ inamadna.
Ngem awan ti makaibaga.
Maymaysa ti immapay iti panunotna. Ni Tata Leon Ngem naalana met la ti nagbain iti bagina idi mapanunotna nga awan ti natibker nga ebidensiana. Agpayso, inlalaaw daytoy a kimat laeng ti di mabales ngem di umanay a mangitudo iti lakay.
Napaanges laengen iti nauneg.
Iti panangibakalna iti imatangna iti taaw, dina narikna ti kayaw dagiti dalluyon.

MABAINAK iti inaramid ti anakko, Pari. Inaladanna ti panagpagayamda iti anakmo.
Dika agdanag, Pari, ta diakto pulos gumura kenka. Susik dagiti annakta daydiay.
Agyamanak, Pari. Awan man la ti nagnaan ti panagpatagtagainepko kenkuana.
Kunak manen a dika maawanan iti namnama, Pari. Isu nga’d nga addata ditoy tapno tarabayenta ida.
Maymaysa laengen ti nabati a namnamata, Pari.
Ania dayta, Pari.
Ikamangtan Kenkuana ti amin.
Wen nga agpayso. Naimbag man ta napanunotmo dayta, Pari!
‘Ta ngaruden.

NAPALABAS 3
“Di kayat ‘diay anakko ti agadal, Pari. Umanay kanon ti elementaria a nalpasna. Kuartanto met la kan ’ ti sapulenna isu nga agkalap laengen!”
“Agpadada iti panunot iti ubingko, Pari! Agsana kano laengen tapno matulongannakami. Isunto kano met laeng ti agtawid iti pagsanaanmi. No agadal, amangan kan’ no mayadayo laeng ket matay ti trabaho a nagbibiagantayo.”
“Adda punto dagiti annakta, Pari. Kuna met ‘diay anakmo iti buniag a dagitinto laengen agbalin nga annakna ti pagadalenna.”
“Saan a nakakaskasdaaw nga agpada ti kapanunotanda, Pari, ta isuda la unay ti agkagayyeman. Kasda la agkabsat!”
“Ket no agkabsatda iti buniag, Pari!”
“Wen, aya!”
“Sabagay, napintas ti biag ditoy igid ti baybay. Nagagetka la ketdi, dimo pakarikutan ti pagbiagmo. Natalinaay pay ditoy.”
“’Payso ‘ta kunam, Pari. Sumangbay met sagpaminsan dagiti allawig ngem kasta a talaga. Mangpasam-it dagita iti biag.”
“Kas kaniata, Pari, kalpasan dagiti bagyo a nagdalananta, addata manen iti ikub ti baybay a mangnanam iti biag. Tapno ituloyta nga imaldit ti pakasaritaan ti binangonta a pamilia.”


NARUGIAN ti pannakaipasdek ti fishport ken dap-ayan. Saan la a dagiti naur-or ti nagtaudan iti pundo. Timmulong ti ama ti probinsia ken dagiti opisiales ti ili iti panangidaulo ni Mayor Damaso. Disnudo ti panagtrabaho dagiti lumugar. Naragsakan ni Tata Inong ta agbanag met laengen ti proyektoda a nabayagen nga inar-arapaapna.
Nadagsen met latta ti papangresan ni Tata Leon ken ni Tata Inong. Ngem baybay-an lattan ni Tata Inong. Awan maganabko no tutopak, sangkakunana iti bagina. Adda pay laeng iti puso ken panunotna ti nasinged a panaggayyemda.
Adda iskediul dagiti agobra. Naaramid a kasta tapno saan a maparalisa ti panagkalap ken panagsana iti Barangay Pandan. Ken tapno awan agsakit ti nakemna.
Naannayas koman ti taray ti amin ngem adda latta a riribuk ni Tata Leon.
Kas iti maysa a malem, nakainom daytoy a napan iti yan dagiti agob-obra a yan met ni Tata Inong a mangiwanwanwan.
“Isardengyo dayta!” inrikiarna. “’Nia ti maganabyo dita? Kaykayatyo laeng a pagnumaranda ti pigsayo dagiti aginlalaing dita!”
Sumilud dagiti balikasna, naisip ni Tata Inong. Ngem biangna laeng ti agpasensia. Intuloyna ketdi nga inwanwan dagiti taona.
“Agawidkan, Tata!” kinuna ni Dayog ken ni Tata Leon.
“Agawidkan, Uliteg, ket no maturongmo ti baybay ket malmeska dita!” sabali laeng ti nagkuna.
“Didak isuro!” inkusilap ti lakay. “Dikay’ ket agyaman ta addaak a mangbagbaga kadakayo!’
“Ngem nabartekkan, Uliteg!”
“Saanak a nabartek! Ammok pay laeng ti ar-aramidek ken dagiti sasawek!” Dakayo ketdi ti agawid ta masmasnop laeng ti agsagsagrap iti nam-ay. Kankanenda met la ti pundo! Pua!”
Nagpalting ti panagdengngeg ni Tata Inong. Saannan a mapalabes ni Tata Leon! Sobran!
“Tantanangem ti agsasao, Leon!” intebbagna.
“Ne, ne, ne, apay ngay a napasugkianka, Inong, ket awan met ti innagnaganak? Ti nagsida’t sili, isut’ naadatan; ti nagkutak, isut’ nagitlog, kasta kadi?”
“Aglablabeskan, Leon. Agob-obrakami a ling-et ken bolsami ti agsaksakripisio! Saan a kas iti lawlawatem!”
“’Pay nga’d a nagasanganka? Agplastarka man ta makita no asino ti pudpudno a lalaki!” imbales ni Tata Leon. Nakangirsi.
Lallalon a bimmara ti pispis ni Tata Inong. Ngem tinipedna latta ti riknana ta malagipna pay laeng ti naglabasda ken Tata Leon. Gayyem la ti gayyem, kinunana.
“Mabutengka? Awan ngarud, a, ti serserbim!”
Ditan a naiburuang ti pinenned ni Tata Inong a riknana. Timmayab ti kanigid a gemgemna iti timid ni Tata Leon. Napaangek a dagus daytoy iti daga.
Pasarunuan koma pay ni Tata Inong ngem isu met nga umkis ni Nana Caring nga asawa ti kumparena. Kaduana ti balasangda.
“Saan!” nagdardaras ti baket a nangapungol iti naipasubsob nga asawana.
Isu met a sumungad iti daya ni Nana Toking a kaduana ni Samuel.
“’Naan-anom ti gayyemmo?” inyarakup ti baket iti asawana.
“Pasensiakan, Mari Caring, iti napasamak ni kumpare. Nalabes ngaminen,” kinuna ketdi ni Tata Inong ken ni Nana Caring. “Diakon natengngel ti bagik.”
Nagtungtung-ed laeng ni Nana Caring.
Inyawat ni Tata Inong ti kannawan a dakulapna ken ni Tata Leon tapno tulonganna daytoy a bumangon. Ngem minatmatan laeng ti gayyemna. Awan met timtimek dagiti agbuybuya. Ur-urayenda ti sumaruno a mapasamak.
“Awatemon, ‘Tang,” kinuna ni Leda iti amana.
Nagtugaw ni Tata Inong iti sanguanan ni Tata Leon. “Agkinnaawatanta koman, Leon,” kinunana. “Isublita koma ti napalabas.”
“Lakay, ipangagmo ti gayyemmo.”
“Agtitinnulongtay’ koma a mangparang-ay iti barangaytayo, Leon,” intuloy ni Tata Inong. “Saanko la a dayaw no malpas ti agdama a proyektotayo. Dayawtayo amin! Agserbi pay daytoy a pakalaglagipan kadagiti pimmusayen a dakkelta a lalaki. Maipanaganto kadakuada dagiti proyekto tapno agnanayon a sibibiagda iti lagiptayo ket ditayto malipatan ti kinabannuarda. Ti turedda a nangirupir iti pagilian!” Immanges iti nauneg. “Isuda dagiti teddek ditoy lugartayo.”
Ulimek.
“Kabagis, dengdenggennak kadi? Inkari pay ‘diay anakmo iti buniag a suratenna a libro ti pakasaritaan dagiti ammata.”
Kinagiddan ti nagminar nga isem iti bibig ni Tata Leon ti yaaplaw ti angin a nangilili kadagiti pandan ken bayyabas.
Nagdirdir-i dagiti agbuybuya.
Ngem no nasiputanda la koma ti nabagas a panaginnisem da Samuel ken Leda, ad-adda koman ti ragsakda... (jmp)
(Tawid News Magasin, February 19 – March 12, 2007 nga isyu)
IDI NAGKANDIDATA NI ISANG!
Sarita ni JOBERT M. PACNIS










NAKAAR-ARIWAWA ti balay da Anton iti dayta nga agsapa. Adda ngamin ni Baket Banang nga ikitna a tanawtaw a tanawtaw iti balayda. Kasarsarita daytoy da Manong Berto ken Manang Pinang a dadakkel ni Anton a nakapannimid iti tawa.
“Uray pupuotenyo ti kunak,” intanupra ti baket, “ni Aiza ti agreyna kadaytoy a panagpiesta ti barangaytayo!” ni Isang a kakaisuna a balasangna iti lima a bungada nga agassawa ti kayatna a sawen. “Ania met laengen ngay dagiti kalabanna?”
“Dika agsigsigurado, Kabagis, baka no mapalsianka,” kinuna ni Mang Berto a tatang ni Anton.
“Wen met ngamin, Ipag,” insarurong ni Baket Pinang nga ina ni Anton. “Ditay ammo ti panagraman dagiti hurado iti salip kinnapintasan!”
“Ay, basta!” imparagipig ni Baket Banang. “Kitaenyo met ngamin, a, dagiti makalaban ‘diay kaanakanyo. Adda dita ni Curring nga agkursing. No di aglipistik adiay, atiwna payen ti agmammama iti kinangisit dagiti bibigna.” Immanges iti nauneg. “Ni met Estring, napudaw nga agpayso… ngem, ayna, Apo , ta kasla insaltek a kuribot! Ni Elang, ayna, ta kabagian sa met dagiti nagkauna a tao ditoy Tanap!”
“Nakaroka met unay nga aguyaw, ‘Bagis,” naikudkod ni Mang Berto.
“Uray, Kabagis, ta pudno dagiti sasawek! Ket dayta met a Levita wenno Bitang, aysus, di la agbain, a, a makisalisal iti kinnapintasan! Kasla kamkamaten a kanayon ti pitopulo nga al-alia iti kinapuraw ti rupana iti kapupulagid ti intsansu!”
“Tsintsansu, Anti,” insampitawen ni Anton nga itay pay a nakapannimid iti butaka. Pudno a naparabur ni Baket Banang kenkuana ngem dina magustuan ti kinauyaw daytoy. ‘Ton kuan, a, ket rinubirobda ti ngiwngiwna.
Agsikawen ti boksit ni Anton. Dida pay nakaluto itay bumallasiw ni antina. Iti laing daytoy a pumatang, nayaw-awanen ti pannanganda koma itay malpasen ti inana nga agluto iti pammigatda.
“’Sulasu dayta, sika nga ubing!” immisuot kenkuana ni Baket Banang.
“Ngem babaknang ti makalaban ni Aiza wenno Isangmo, ‘Bagis,” kinuna ni Mang Berto. Innalana ti pangtedna a bambanbanen idi rabii ket intugawna ti nagobra iti agrungrungarong ti ramut ti mangga iti paraangan.
“Sika met, ‘Bagis! Apay, kinabaknang, ‘ya, ti paglalabanan?” immulagat ni Baket Banang iti kabsatna. “Brin en byuti, kuna ni kapitan idi!”
“’La, ipanen a kasta, ‘Bagis,” intuloy ni Mang Berto ti mangsurdo iti kabsatna. “Ipantay’ metten a bukodan ni Isang ti byuti. Ngem no mapanton ngay iti brin nga ibagbagam, addanto pay ngata banagen ‘diay ipagpanpannakkelmo?”
Kasla tinibab ti agbagtit a kabalio ni Baket Banang. Nagmirduot.
“Is-ismolem sa met ‘diay kaanakam, ‘Bagis?” inkusilapna.
“Saan met a kasta, ‘Bagis. Ngem kaniak laeng…”
“Awan pay serserbim a kabsat. Imbes koma nga idawdawatmo ti panagballigi ‘diay ubing, ta dayawtayo a sangkapulian dayta, kaykayatmon sa pay a maatiw?”
Makakatkatawa ni Anton. Kasano, uray la makapugpugso ni antina iti suronna. Pagna a pagna iti paraangan. Di makaidna a pusa. Makaulaw a kapatpatang. Di latta koma agtugaw iti bangko a nayopresar kenkuana.
Ammo ni Anton nga adda kapkapsut ti utek ni Isang a kasinsinna. Kinaagpaysona, puro pasang-awa a kunada dagiti gradona idi agturpos ti elementaria. Idi ketdin haiskul, no di laeng napan nakipatang ni antina kadagiti maestra, nungka a nakapasa ni Isang!
Ngem no byuti met ti pagsasaritaan, dakkel met ketdi ti pangabil ni Isang. Saan a panangbagkat iti dayaw ti pamilia a nagtaudan, ngem atiwna pay ti artista. Iti edad daytoy a disiotso, agtayagen iti lima kadapan ken lima a pulgada. Bagay la unay ti pagat-abaga a buokna iti ala-Angel Locsin a rupana. Nakarit ti barukongna ken kasla naibotelia a sopdrink ti pammagina. Napudaw. Di kinabaelan a kinesset ti init ti kudilna. Babassit ken napudaw dagiti awan pay kurangna a ngipenna. Aagkan dagiti bibigna. Ditoy Ammubuan, awan ti lalaki a di mapataliaw iti pusaksakna. Kalkalpasna ti Computer Science.
Makarikna met no kua ni Anton iti pannakkel no kasta a paswitan dagiti estambay ti kasinsinna no kasta nga agkuykuyogda. Agasem, manmano ti balasang iti barangayda a papaswitan ti kinalapsatna.
Kasla masiluan ti subsob ni Baket Banang a limmaksid iti paraangan da Anton kadayta a sinao ti amana. Makais-isem met ni Mang Berto a nangisursurot iti panagkitana iti agkinnikinni a kabagisna a nagpadaya. Ngem iti unegna, adda babawina ti nakunana itay. Sabagay, kayatna met ketdi a mangabak ni Isang!
LEPPAS-PANGNGALDAW. Im-imasen ni Anton ti nakailad iti indayon iti sirok ti tsiko iti sango ti balayda idi mapasungadanna ni Lakay Andong nga ulitegna. Sumagawisiw daytoy. Nakagunggunay dagiti abaga daytoy no magmagna,. Pangas, kunkunada ti liklikudanna.
Adda agpayso langlangsot ni Lakay Andong. Nagkaalaanda nga agassawa. Ngem ti makadakes, agkutitim met no ni Baket Banang ti agsao. Kunam no napuyotan a baimbain.
“Apay, Angkel?” intakder ni Anton ti nagsaludsod idi makadap-aw ni ulitegna iti paraangan.
“’Da ni tatangmo, Kaanakan?” insagawisiw daytoy a kabulon ti panangamuyna iti apsay a buokna a din sa payen mapukpukisan. Nupay agtawenen iti nasurok a singkuenta, kasla di kabaelan dagiti kaibaan a runoten dagiti buokna.
“’Da’dta likud ti balay, Uliteg,” kinuna ni Anton ket kinuyogna daytoy iti yan ti amana.
“Ne, addaka met Kayong,” impasungad ni Mang Berto. “’Dan sa ket napateg a gagaram, ‘ya, ta, ne, arig lepleppas pay la ti pangngaldaw, a!”
“Umayko koma ibaga ‘diay kabarbaro a polom, Kayong, no mabalin. Usarek la koma no rabii.”
Napadiwig ni Anton. Saan pay a nausar ti amana ti kagatgatang ni nanangna a polo. Ammo ni Lakay Andong ta sigurado la ketdi a nailabid ti asawana. Nakita ngamin ni Baket Banang ni Baket Pinang idi gumatang daytoy. Kasta unay kano ti apalna.
“Alla, ket, wen, a, Kayong!” awan man la ti sawsawir a kinuna ni Mang Berto. “Dayta la gayam!”
“Agyamanak, Kayong,” uray la mangigis ti isem ni Lakay Andong. “Di bale ta para iti pakaidaydayawantayo ti pangaramatak.”
Immuneg ni Mang Berto iti balay. Idi rummuar, iggemnan ti kabarbaro a polo. “Daytoyen, ne, Kayong,” inyawatna ken ni Lakay Andong.
“Ulitek ti agyaman, Kayong. Ket, ne, diyo liplipatan, a, intayto amin ‘ta oditurium ‘ton rabii.”
“Dika agdanag, Kayong.”
“Apay ngay nga impabulodyo, ‘Tang?” sinaludosd ni Anton iti amana idi makalikuden ni ulitegna a bitbit daytoy ti polo.
“Kasta a talaga ti agkakabagian, Balong,” inyisem laeng ni tatangna.
“Ngem diyo pay nausar, Tatang!”
“Uray pay, Balong. Ken maysa, awan met sabsabali.”
Saanen a nagsao pay. Nagsubli ketdin iti indayon.
Dina met ket rigaten a pabulodan ni tatangna ni ulitegna. Ngem ti dakesna, nagimut met daytoy no ni tatangna ti agkasapulan. Kasla idi naminsan. Masapul la unay Mang Berto ti wasay ta balsigenna koma ti nagango a puon ti samak. Awan, kuna kano ketdin ni Lakay Andong. Binulodda.
Ngem kinaagpaysona, ta natalanggutangna idi makasiat iti kantina, adda laeng iti balayda. Dina kano kayat ti agpabulod kadagiti alikamenna ta amangan no madadael ket isu pay a tarimaanenna wenno gatangenna.
Ngem nupay kasta, di man la nakita ni Anton a nasimron ti amana. Kasla awan latta kenkuana dayta a pasamak.
Mangabak ngata ni Isang? nasaludsod ni Anton iti isipna bayat ti panagiladna. Ania met ti idiar da Anti ken Uliteg no kasta? Pumangasda? Ay, dida mangilaklak-am! inngayemngemna.
Mapannanto buyaen no rabii total ket mapan met la dagiti nagannak kenkuana. Ipakitananto ketdi ti suportana ta di met kunaen ni antina nga awan ti pannakibadangda.
Alas dos. Nasabat ni Anton ni Isang a kasinsinna iti lipit iti papanna koma panangruot iti buyon iti kanen ni Putot, ti bugbugtong a nuangda a kasadarna iti edadna a katorse.
“Papanam, Manang?” sinaludsodna itoy.
“’Panak man dita sentro, Ading,” insungbat ni Isang ket nagmayat man ti panagisemna. “’Nak ken ni Bambi…”
Ammo lattan ni Anton ti gagaraen ni kasinsinna ken ni Bambi. Kameng ti pederasion ni Bambi, wenno Balbino iti pudno a biag. Sikat daytoy a manikurista ken pedikurista. Napadasan metten ni Anton ti nagpapukis kenkuana ket dina man nagustuan ti panangay-ayam ti bakla kenkuana. Agasem, nasurok ketdin a maysa nga oras a pinukpukisanna. Ti met panangig-iggemna iti pingpingna ti inasikaso daytoy.
“Nagkyutka ketdwin nga ubwing,” sinangkasao daytoy.
Ti siudotna idi!
“Lalaingemto no rabii, Manang, a?” kinunana idi agpakadan ni Isang ta patuloyennan ti pagnana.
“Dika agdanag, Ading. Ipasiguradok a siak ti makoronaan a reyna iti panagpiesta ti barangaytayo. Saankonton a nagan ti naganko no maatiwak!” Ket napanen.
Nagturong metten ni Anton iti pangruotanna.
Pinakanna a dagus ni Putot idi makapangruot. Napasanapsap pay ni Putot idi malpasna a ngusaben dagiti naited kenkuana. Agmilmilamil ti katayna. Inarub-obna ti danum a sinakdo ni Anton a naipan iti nagudua a goma ti bagon.
Kadayta a panagluluto, pinagatang ni Nana Pinang iti bugguong ken betsin iti kantina ni Anti Janang. Adu dagiti nadanonanna nga agsisiat a lallakay. Sabali laeng ti grupo dagiti padana nga agtutubo iti sirok ti mangga iti bakrang ti kantina. Dagiti met babbaket ken babbalasang kada ubbing, makumikomda nga agituntuno iti barbekiu, lalat, dara, ken bagis ti manok. Agiikkis dagiti ubbing nga ubba dagiti nagannak kadakuada.
“Damagko a simmangpet ‘diay lalaki,” nangngeg ni Anton a kinuna ni Lakay Matias idinto a pinggit ti imana ti tinuno a daing a pulotanda.
“Siempre, a, ket, umayna suportaran ni Isang iti panagkandidatana,” binagi met ni Lakay Kulas a taga-daya. Taltallon ti ngipenna a puro sango. Kullapit ti barukongna a bunga la ketdi ti arak a pannakadanumna. Ngem naparagsit pay laeng a makidaklis. Adu pay laeng ti atiwennna no pinagguyodan ti saritaan. Inkakaubinganna kano ti kinagagetna. Isu a di matalawtalawan ni Baket Baring nga asawana nupay namin-adun a ginandat daytoy nga isina gapu iti arak.
Napatengngaag. Ni gayam kasinsinna ti topiko ti saritaan dagiti kalugaranna. Ngem asino ngata ti lalaki a sarsaritaenda?
“’Moyo, nalimed met ni Isang. Di pay gayam ammo da Andong ken Banang nga addan nakakinnaawatan ti balasangda,” uray la nagsapri ti ngiwat ni Lakay Iming iti panagkatawana.
“Pagkunaam met?” inunton ni Lakay Masong nga itay pay a pug-aw a pug-aw ta nakangalngal iti sili a pagsimsimutanda.
“Nasao ngamin ni Andong idi agkitakam’ dita baybay. Ti ammona, awan pay sinungbatan ni Isang kadagiti agar-arem kenkuana. Ti dida ammo, nasiluanen ti maysa kadagiti tiksmitna a kaanakan gayam ni Andring dita amianan.”
“Ni Trillo wenno Ilyong a taga-Santa ti kayatmo a sawen, Kumpadre?” pagammuan ta insampitaw lattan ni Baket Siriang nga itay pay mangmitmitir iti patangan dagiti lallakay kabayatan nga ur-urayenna ti pannakaluto ti intunona a lalat.
“Wen, Kaka. ‘Diay ngay agbakbakasion no kua ditoy no kastoy a nalpasen ti klase.”
“Awan met ketdi ti dakesna, a,” kinuna ni Lakay Matias. Inseniasna iti apoko ni Anti Anjang a maysa pay a litro ti arak. “Damagko ket nalawa ti talon ‘diay a lalaki. Adda kano pay pagkalapna.”
“Ngata?” immusiig ni Baket Siriang.
“Aniat’ kayatmo a sawen?” inuntonda kenkuana.
“Narigat ti agsasao la gamin ket!”
Nagbalaw ni Anton. Naimasanna gayamen ti dimngeg. Masapul itan ti inana ti pinagatang daytoy kenkuana. Dagitoyto met a laklakayan! inngayemngemna. Ti la pagsasaritaanda!
Sakbay nga agsipnget, adda manen ni Baket Banang iti balay da Anton.
“Ne, diyo liplipatan ti umay met, a?” inkusilapna ken ni Mang Berto. Banbantayan daytoy ti tuntunuenna a dalag nga isagpawda iti dinengdeng a sabong ti karabasa ken kabatiti.
“Dika agdanag, ‘Bagis,” intungtung-ed ni Mang Berto.
“Ayna, kasla makitkitakon ti kinaadu ti mangdayaw iti anakko apaman a mangabak,” inlangitna pay. “Sangkadayawdakto metten. Ayna… Saanto met laengen a dagiti mintalon ken mangngalap a kalugarantayo ti mangarem ken ni Isang. Manayonan la ketdi ‘diay nagraduar a mistro a mangar-arog kenkuana. Ngem pui dayta a lalaki. Dina pay naipasa ti burdna!”
“Addaka man ngatan dita a kunak, ‘Bagis,” inngilangil ni Mang Berto.
“Agtalnaka dita, ‘Bagis! Apay, dakes, ‘ya, ti agarapaap?”
“Hanmet ketdi. Ngem dika met, a, unay manguyaw!”
“Ibagbagak la ti pudno!”
“Damagko ket adda pay konsehal ti ili ken polis nga garukbab ken ni Isang,” imbagi met ni Nana Pinang.
“Ay, agpayso dayta, Ipag!” uray la nangigis ti isem ni Baket Banang. “Ikarkarianda ‘diay balasangtayo iti balay ken nanam-ay a panagbiag…”
“Met la gayam, ‘Bagis, apay a di pay la tukmaan ni Isang?”
“Uray awan, a, ‘Bagis. Diabloda dagita nga opisial ken polis. Pamiliadoda la ngaruden, dayta pay la mangkuerkuerong ti obrada. Dida ket ipamaysa ti obligasionda iti ilitayo. Pui!”
Ibaga la koma ni Anton ti nasagapna a damag iti kantina ngem amangan no ipagarup daytoy a tsismoso. Ken maysa, narigat met no un-unaanna da ikit ken ulitegna. Bay-anna lattan a dagitoy ti makaammo iti amin.
“Doktor wenno abogado koma ti makasirpatto ken ni Isang…” addayta manen ti pananglangitlangit ni Baket Banang. “Wenno Hawayano… ayna, Banang, makapanka la ketdi ‘diay Amirika!”
Agngilngilangil laengen ni Mang Berto a nangituloy iti ar-aramidenna.

SARDAM. Nasapa pay ngem napuseken ti oditorium. Nakita ni Anton da ikit ken ulitegna a nakatugaw iti sango-a-kanigid. Tallopulo minuto pay sakbay a marugian ti programa.
Namrayanna ti nagpagnapagna iti periaan. Makaguyogoy ti agtaya kadagiti pagsusugalan ngem di man la gayam nakaitugot iti kuartana. Ngem sabagay, awan man la ti essemna a makisugal. Sangkaibaga ngamin da Mang Berto ken Nana Pinang nga awan ti maitedna a pagsiaatan ti sugal. Idagemna laeng ti maseknan.
Idi mangrugin ti programa, awanen ti itiitan iti uneg. Gapu ta awan ti atep ti sango ti oditorium, kimmalay-at iti puon ti santol iti kanawan a bakrang ti oditorium. Ditoy, nalawag a makitana da Baket Banang ken Lakay Andong.
Naiparang dagiti kandidata. Permi nga ikkis dagiti tao. Nakarikna ni Anton iti bain ta kasta unay ti lagtolagto ni ikitna idi batangen ni Isang. Masimron pay ketdin dagiti adda iti aglawlawna iti pigsa ti iriagna.
Sabagay, nakuna ni Anton iti nakemna, awan pangabil dagiti kalaban ni kasinsin no pintas ti pagsasaritaan. Ti laeng dakesna inton mapan iti kuestion en anser porsion. Ngem agtalek met ketdi iti nagbalin a kots, no basketbol koma, ti kasinsinna. Iti ayat ni Baket Banang a mangabak ti anakna, inyalaanna daytoy iti kasla tutor. Sinuruanna no kasano ti agsungbat kadagiti manamnama a masaludsodto iti salip. Pangarigan: No bilang mangabakka kadaytoy a salip wenno maisaad kenka ti kinareyna, ania dagiti mabalinmo nga aramiden wenno maitulong iti pagimbagan ti nakayanakam a lugar?
Segun iti istoria ni Baket Banang, dakkel kano ti imbayadna ken ni Ferlyn, mutia ti napalabas a panagpiesta ti ili. Daytoy payen ti nangisuro ken ni Isang no kasano ti umno a pannagna ken panagisem. Ta uray kano kasano ti kinapusaksakmo no dimo ammo a dalaen, maabakka latta.
Napili ni Isang a maysa kadagiti finalist. Ad-addan ti iriag ni Baket Banang. Di met maungpot ti mangigis nga isem ni Lakay Andong.
“Anakko dayta!” inriaw pay ni Baket Banang.
Napaisem ni Anton. Ania ketdin ni anti, nakunana. Kasla ketdin di ammo ditoy Ammubuan nga anakna ni Isang. Asino koma ti di nagdigos iti nadalus a baybay ti bario ti di makaammo kadayta?
Simmaruno ti intermission dagiti babbaket a kameng ti senior citizen. Awanen ti arindenggen iti aglawlaw gapu iti nagmayat man a panangkumpasda iti Itaktak Mo. Atiwda payen dagiti Sexbomb.
Nadanon ti kuestion en anser porsion. Daytoyen ti pakakitaan no asino a talaga ti maikari a mangala iti korona ti kinareyna iti barangay. Nakarikna ni Anton iti danag. Saan ngata met laeng a nalipatan ni kasinsin dagiti naisuro kenkuana? nasaludsodna iti bagina.
Nagulimek pay dagiti naitallaong idi saluyoten ni Isang a sinungbatan ti saludsod kenkuana. Saanen nga agpabatubat ni Baket Banang a riaw a riaw. Napalagto pay ni Lakay Andong.
Nakaanges iti nalukay idi malpas ti kuestion en anser porsion. Uray ubing pay, maitugotanna a namsek ti insungbat ti kasinsinna. Awan ngaruden ti duadua a daytoyen ti reyna. Ti laengen kompirmasion ti kurangna.
Makais-isem idi masiputanna ni antina. Linukatan daytoy ti sangkaigpilna a bagna. Antagayam, inruarna dagiti pagpaisputna. Sabagay, nakuna ni Anton iti nakemna, naunasen dagiti inyaplayna a kolerete sakbay a nagpa-oditoriumda gapu iti di panagpabatubat daytoy a lagto a lagto. Naslep pay ket ngatan, a, iti ling-et!
Naiwaragawag dagiti nangabak. Ni Isang nga agpayso ti reyna!
Ti ikkis ni Baket Banang! Naarakupna pay ti asawana.
Nagpa-stage ni Baket Banang, a binayabay ni Lakay Andong, idi mayawag ti naganda. Kaduaenda ni Isang kabayatan a koronaan dagiti kangrunaan a bisita kadaytoy a panagpiesta ti barangay. Lumanitak ti kamera ni Itong, ti mannirip wenno potograper ti barangay.
Immulog iti kimmalay-atanna a kayo ta nawayan iti uneg. Mangrugin nga agpapanaw dagiti tao. Uray kaskasano, nakarikna iti pannakkel. Immabay kadagiti dadakkelna nga adda iti tengnga ti tallaong.
Nalpas ti koronasion. Nagpakada ni Isang a mapan mamles iti likud ti stage, iti nakaisangratan a pagsukatanda a kandidata.
Nakatangtangar met dagiti lapayag ni Baket Banang a bida a bida kadagiti masagangna. Lamano a lamano kadagiti Hawayano a bisita. Kunam pay no politiko nga uray di mangan-ano dita ket maabrasana. Paala pay a paala iti ladawan. Tunggal adda maabrasana, agpaala iti ladawan. Ti kinadakkelto ket ngatan a bayadanda iti potograper!
Napalabas ti guduat’ oras ngem awan met laengen ni Isang nga agsubli. Nagbalaw ni Anton. Ngem kasla awan latta ken ni Baket Banang. Di latta maum-uma a makiin-innistoria. Ni Lakay Andong, addan iti kantina nga agpapainum kadagiti kukumparena.
Sumagmamano laengen ti tao idi agbalaw ni Baket Banang. Napan iti likud ti stage. Sinurot ni Anton. Sabali ti agparparikna kenkuana.
Awanen ti nadanonna dita.
“Kunak man no napankayon, Nana,” kinuna kenkuana ti barangay tanod nga agbambantay dita.
“Sampay, a, ta immay ngarud nagsukat diay balasangmi a nagreyna,” impalangguad latta ti ikit ni Anton.
“Ket no adda nangsukon kenkuana itay a lalaki. Kaanakanyo kano.”
“Awan met binabaonko a nangsukon kenkuana.”
Inladawan ti tanod ti lalaki. Naggilap ti muging ni Anton. Ni Trillo wenno Ilyong ti sasawen ti tanod!
“Intaraydan ni kasinsin, Anti,” kinunana.
“Ania?” uray la nagbugagaw dagiti mata ni Baket Banang.
“Ni Manong Ilyong ti ibagbaga ni Angkel Tanod, Anti.”
“Ni Ilyong da Andring? Ket no para sedsed ti kalsada ‘diay Santa adiay!” Napamulagat. “Saannn!!!” Kunam la no naadasan iti ginalon a dara ti baket. Nagkutitem a kasla baimbain. (jmp)
(Bannawag, Oktubre 22, 2007)




BINGO

Sarita ni Jobert M. Pacnis




“SUMARUNO a bola, iti batog ti B!” kasla kanalbuong ti rebentador titimek ni Manang Weng bayat ti panangay-ayam dagiti ramayna iti bolati bingo. “Pistayo,” inyayugna. “Tres!”
“Salbag!” inkatek ni Anti Koleng a bulon ti panangkudkodna itikinesset ti init a kudilna. “Por-uno pay laeng met! Bingo koman!”
“Madamdama siguro a mabuls-aymo, ikit,” inyisem ni ManongAl nga adda la nga umab-abay ken ni Manang Weng no kastoy ngaagbibingoda. Di makalusot kadagiti naalikuteg a matak ti kanayon apanangparimrimna kenkuana.
Presidente kano ni Manong Al ti Timpuyog dagiti Annak a Bayog ti Asitang wenno TABA. Terti eytnan.
Terti paib metten ni Manang Weng. Ngem no upa koma, dina kano pay napadasan ti nagkayabkab. Rowena Allop ti pudno a naganna.
Iti apagpullat a lima a kadapan a katayagna, bagayna la unay ti napinggol a buokna iti nabukel a rupana. Nupay kanayon iti talon, di nabaelan a kinesset ti init ti kudilna. Siguro gapu ta kanayon a radradanna ti bagina iti kalamansi, sua wenno mandarin kano pay no awan, no kasta nga agbuyat iti sumipnget. No saan, gapu iti gatgatangenna a pipino a yap-aplayna sakbay a maturog.
Nagaget ni Manang Weng. Isuna laeng ta nalaing nga agbingo. Awan ti makaatiw kenkuana iti panangipatarus kadagiti rummuar a numero iti pagkulogan. No beinte tres ti pangkis iti hueteng, Jordan kenkuana no bingo ti pagsasaritaan. Burat, kunana no dies. Unnat no uno. Suerte no nuebe. Saka no onse. Ken no ania la ditan a narigat amatarusan no agdadamoka nga agbingo.
Ngem kadagiti kaay-ayamna ditoy Asitang, kabesadodan dagiti patarusna.
“Sumaruno a bola!” gimluong manen ti boses ni Manang Weng.
“Agur’ka met, a!” inreklamo ni Baket Bibang. “Diak pay nakatunek, bola manen? Dikay’ la makatuttutor!”
“Weyt a minit met, a, ngamin, Manang Weng!” insarurong ni Manong Darwin.
“Makibingokanto pay la ngamin, lilang, ket dim’ sa payen malasin dagiti numero iti kardmo?” insurdo ni Angkel Ipe.
“Oyyy, Ipingka, dinak pagsawan iti kasta ta natadem pay lat’ panagkitak. ‘Ray man ketdi no agbingota iti rabii nga ‘wan silaw! Sika ket ngata, a, ti di makalasin iti numero,” imbales ti baket.
“Pagsaananna?”
“’Pay nga’d a dim’ tinunekan deta?” intudo ni Baket Bibang ti maysa kadagiti innem a kard ni Angkel Ipe. “Naglawag a tris deta, ne!”
Kunam pay, kasla nakukkokan a bisukol ni Angkel Ipe. Nakudkodna ti ulona a tubuanen ti uban.
“Yari ka, angkel!” uray la nangigis ti katawa ni Manong Andoy. Ay-ayamen ti imana ti pimmag-ong a boksitna.
“Neksbolen, a!” immisuot ketdi ni Manang Dalling. “’Nia ket a bayagnan. Aggagatelen dagitoy ramayko!”
“Kasta, a, ti makibingo!” inyisem ni Lakay Kandro. “Nadaras nga agtunek ‘ray no agbeinte payen ti kardna.”
“’Toy ngaruden ti sumaruno a bola,” kinuna ni Manang Weng. Kinulogna dagiti bola sa nangiruar iti bola. “Iti batog ti O, owww, owww, owww…” medio imbitinna ta bininsirna dagiti pito a kardna.
“’Bagamon, a, bareng agbingoak metten!” impugtit ni Anti Koleng. “Tallo ti purok ket!”
“Kalakayan! Sebenti paib!”
“Bingo!” inlaaw ni Manang Loida.
“Naggasatka ketdin a kiad!” indanog ni Manong Andoy iti angin. “Kasta a talaga dagiti agdadagsen a makisugal, barok,” kinuna ni Lakay Kiddot a dimmagas manipud iti taltalon.
“’Wan latta ti gasat,” immisugsog ni Manang Dalling. “Nagadu pay a kard ngem di man la namuro. Malas!”
“Nakabaddekkan sa met ngamin iti tukak ‘tay umayka makibingo, Manang?” inkatawa ni Manong Ambong.
“Sammet, a!” naimirugrog. “Sika ket ngata, a!”
“Agbablak-awttayon ket, ne, panagluluto manen,” kinuna ni Anti Antay a di maipinta ti rupana. Di pay ngamin nagbingo sipud itay inrugina ti nagay-ayam.
“Apow, unway kwet a sapwanan, Antwi,” kasla kumawiwit a baak a balasang nga agkukulot ti boses ni Mang Michael. Michelle pay ti kayatna a pangawag kenkuana.
“Nasapa pay ti kunam, bakla, ket no pasadon nga alas singko, ne!” insarang pay ni Anti Antay ti relona a sarabona iti kaanakanna a naggapu iti Taiwan.
“Di ako bakla, ano?” inreklamo ni Mang Michael a kunam lan’ agpayso a malalaki iti timekna. Nangmesmes pay.
“Kla-kla-kla-kla-kla!” inkumpas ni Manong Darwin dagiti imana.
“’Mom kad’ ti agoras iti kasta, a, Antay?” imbullad met ni Angkel Ipe.
“Diak koman, a, nga isuot!”
“No talaga a pasado alas singkon, ‘yan ti bassit a ramay ti relo?”
“Iti labes ti maikalima nga uged, a! Dayta man, ne!”
Tinan-awak ti intudona. Ti ketdin maikapat nga uged ti intudtudona.
“Rong mistik met ti ibagbagam, anti,” kasla naiburuang a rama ti paggaak ni Manong Al. “Ket no alas kuatro beinte singko pay la’ng!”
“Pagmistikanna koma met, ngay?” inkusilap ni Anti Antay. “’Rugim ti agbilang dita, a,” intudona ti alas dose.
“’Su met la a wow mali, a, Anti. ‘Su nga’d ti pangrugiam, aya?”
“Kasta, ‘ya?”
“Ay, pordiosko met, Antay,” manutsutil ti isem ni Angkel Ipe. “Agtabon payen ti initmo ngem dim’ pay ammo ti agrelo.”
Napno ti pagbibinguan iti katkatawa.
“’Tuloytay’ ketdin ti agbibingo,” kinuna ni Manang Dalling. Otso pisos ti intayana ta disisais ti kardna. “Daytoy ti para dikitko,” inlasinna ti kuatro pisos. Binting ti tunggal kard.
“Di’k kayaten ti makidikit,” kinuna ni Baket Bibang. “Diak pay pulos nangabak kadeta!”
“Mangabak, ‘ya, ngamin ti baket no dikit ti paglalabanan!” impurngiit ni Manong Ambong.
“’Pay met?” nasaludsod.
“No tumarektekka a kawitan, kayatmo nga’d ti sumarigsig iti nakulbeten nga upa?”
Ad-addan ti katawada. Nganngani la ket ngarud natilmon ni Lakay Tomas ti ngalngalngalenna a bua. Nakatan-aw daytoy iti tawa ti sari-sari storena iti abay ti pagbibinguan.
“Umuna a bola!” nagallangogan manen ti timek ni Manang Weng. “Iti batog ti I … ay, ay, kaasiannak, Manong Bayog!” inyayugna. “Treinta!”
“Dayta, mayat ti rubuatna,” inyisem ni Anti Koleng. “’Da treinta iti amin a kardko.”
“Dua la kaniak,” binagi met ni Manang Dalling.
“Neks bol! Iti batog ti N… paltog ni Angkuan Pasaw, terti eyt!”
“Yes!” inriaw ni Manong Al. “Dikit!” uray la intakderna. Impakitana ti kardna.
“’Wan latta,” inngilangil ni Manang Dalling. “’Ray koma la isut’ pangabakan!”
“Kasta la ti ay-ayam, balasangko,” kinuna ni Lakay Kiddot. Ditoy barangaymi, aw-awaganda ti lakay iti Padre Kiddot. Atiwna kano pay ngamin dagiti mangaskasaba iti uneg dagiti lugan no kasta nga agsao.
“Sikan sa met ti malasko, angkel… ay, Padre Kiddot?” immurareg ni Manang Dalling.
“An’a komat’ bibiangko ngay?” inkusilap met ti lakay. “Talaga pay ket ngata, a, a nayanakka a malas! Damag idi ket a naginawannaka daydi nagawan nga inam iti banias.”
“Sammo nga ‘baga ti kasta, Padre Kiddot, no dim’ kayat a kaguraka!” kasla agpasurong nga atab ti timek ni Manang Dalling.
“Dinak nga’d, a, nga ‘ramraman ‘ti pannakaab-abakmo!”
“’Sardengyo man deta,” insallin ni Baket Bibang.
Nagulimek dagiti dua.
“’Ray dika makabingo ita, Manong Al, dakkelen ‘ta inawidmo,” impallilit ni Manang Loida. “’Dan sa ket an-antingmo ita, a?”
“Kunam ket no inspirado!” bangbangir met ti isem ni Anti Koleng. “Kaabayna ti drim gerlna, kunam man!”
“Siak man ngatan ti nakitam, Anti?” immisuot ni Manang Weng. “Awan ti imbagak, a!”
“’Sino koma pay ngarud?”
“Sammet la a sika ti kaabay ni Al, a? ‘Da pay dita ni Baket Bibang!”
“Dinak man ‘ramraman ‘ta kalokuan ‘ta ulom, sika, Kuling,” intanabutob ti baket. “’Ray no kasdiay ni lakayko a kasla impasikig a bigao, diakto isukat! ‘Wan pay lat’ maka’rtap iti kinaswitna!”
“Ket no traysikel drayber idi kabambannuaganna, kunam man, Lilang!” insagpaw ni Manong Darwin. “Basta drayber, swit laber!”
“Taym awt!” kunam no sumuko a kriminal ni Angkel Ipe a angigato kadagiti imana. “’Maytayo agbibingo wenno agpipinnasakit?”
“Ne, angkel,” insumra ni Manong Ambong, “dimo kuna nga gawem ti akem ni Lilong Kiddot?”
Nagmisuot ni Lakay Kiddot.
“Agbolakan, Weng,” immandar ketdi ni Anti Antay. “Dim’ nga kaskao deta a Koleng!”
Kinulog ni Manang Weng dagiti numero sa nangiruar iti maysa. “Neksbol,” kinunana. “Iti batog ti G, seksti eyt!”
“Maysa pay, agbingoakon,” mangigis ti isem ni Manong Al.
Kulogen koma manen ni Manang Weng dagiti bola ngem isu met nga agrungaab ti dua ti tawenna nga aw-awir ni Manang Dalling. Kunam no napan nagkubkob daytoy iti kamotit. Di pay naestimar ti inana.
“Ne, mabisin ‘ta ubingen, sika, Dalling,” kinuna ni Lakay Kiddot.
Saan a sinungbatan ni Manang Dalling. Linikba lattan daytoy ti espageti a suotna ket presto, inkulimbitinen ti ubing ti nagkunnot.
“’Nia met daytan?” naikudkod ni Lakay Kiddot.
“Kaska la agdadamo, Padre Kiddot,” kinuna ni Baket Bibang. Sinusopna ti indissona itay a tabakona.
“Bilibak!” kinuna ti lakay. “Nagadu pay ti kardna. Kasano lat’ panagtuntunekmon, Dalling?”
Di latta nagun-uni ni Manang Dalling.
“Bay-amon, Lilong,” kinuna ni Manong Ambong. “Baka kunaen kenka ni Manang Dalling a buhay mo ba ‘to?”
Ditoy bariomi, adu ti agbilib ken ni Manang Dalling. Saan a nababbaba ngem kinse ti kardna tunggal rawn ti ay-ayam. Ngem atiwna pay dagiti uppat wenno lima ti kardna iti immalimukeng kano a panagtunekna. Inayon pay ti kaadda ti ubing nga aw-awirenna. Kasla agsekka dagiti imana nga agtunek.
Mano pay a bola ti inyawag ni Manang Weng sakbay nga adda nagbingo. Ni Michelle, ay, Mang Michael. Inunaanna pay ni Manong Al nga itay pay a namuro.
“’Dan yayatmo kadagiti kawitan, Michelle,” insurdo ni Manong Darwin. Nangbuksil iti kendi sa insakmolna.
“Ay, urway kastwoyak laeng, Darwin, diak a kwas kwadagiti dadduma ditwa,” inkusilap ni Mang Michael.
“Kunak no siak ti agbingo, yos!” insanamtek ni Manong Al. Mano pay a rawn sakbay a narugian ti blak-awt. Pisosen ti tunggal kard. Wan pipti amin a taya. Daytoyen ti maudi nga ay-ayamda.
“Siak koma ti makaala,” naidawat ni Manang Dalling. “Dakkelen ti abakko. Nairamanko payen ti igatangko iti sardinas a pangrabiimi koma.”
“Siak koma, Apo,” inlangit met ni Baket Bibang. “’Bag la nga igatang iti malauya. Ken ikarik, Apo, a no siak ti mangabak, mangtedakto iti para simbaan.”
Iti ilimi, kapigsa ti panagparti iti islawterhaws no kasta a malem ti Mierkoles ken Sabado, kas ita, ta hustonto iti kabigatanna nga aldaw ti tienda. Kasla agpiesta iti islawterhaws iti kaadu ti aggatang. Agiinnunada iti kappukan, pers klas a pinapaitan wenno kukod ti baboy a para lauya. Wenno para igado. Adu met dagiti mahilig iti bagbagis a para dinardaraan.
“Dakay’, ‘ya, ti mangala ket siak,” inkatawa ni Mang Ambong. “Naimbagto la a nayon ti pakideytko no bigat!”
Nasiputak ni tatang a naggapu iti daya a ‘yan dagiti mulana a balanghoy ken utong. Dina madalanan ti ‘yan ti pagbibinguan. Ngem iti pannakatannawagna kaniak, kasla mangmangngegko a kunkunana:
“Addaka met pay la dita, ha, Anton? Dika pay la agawid ta tulongam ni nanangmo!”
Kampay idi diak nakita ni tatang. Kayatko ngamin a palpasen ti blak-awt. Uray ta di pay met ngata nakaluto ni nanang. Binaonnak met ngamin nga umay gumatang iti betsin.
Nasiputak ti pananguros ni Manang Weng sakbay a kinulogna dagiti bola. Indawatna siguro nga isu ti agblak-awt tapno addanto igatangna iti pipino. Libre ti us-usarenna a kalamansi ta adda dua kapuon iti likud ti balayda.
“Pers bol!” inlaaw ni Manang Weng idi agangay, “iti batog ti G… doble singko!”
“Mayat!”
“Awan pay simmagudanna!”
“Neks! Iti batog ti I, ‘tay paboritok a drama iti telebision. Desisiete!”
“Kasano koma a paboritom, Weng, ket no ‘wan met tibiyo?” immisuot ni Anti Koleng. “Ken maysa, ‘daka met ditoy bingoan no orasna!”
Uray la naapput ni Manang Weng ti ngiwatna iti ellekna. “’Nia ket ni anti ta di man la maangawen.” Ngannganin rummuar amin a numero ngem awan pay nagblakawt. Aduda ketdin a namuro. Addada pay agpada.
“Iti batog ti O… sarado si… tenta !”
“Blak-awt!” inlagto ni Manong Darwin. Uray sa la natilmonna ti kaisaksakmolna a kendi.
“Blak-awtko met!” binagi met ni Manong Al. Idi laeng a nadlawko a kasta unayen ti dippitna ken ni Manang Weng. Kasla met awan aniamanna ken ni Manang Weng ti panaglinlinnagid dagiti gurongda ken ni Manong Al.
“Sus, malas!” insanamtek ni Manang Loida. “Di pay la baligtaran ti rimmuar.”
“Sibinti wan koma ta siak ti nagblak-awt,” inyamil ni Baket Bibang. Timmakder ket uray la nagrittuok ti siket ken dagiti gurongna.
“Kitaenyo, a, ‘mangan no di pay ket blak-awt da Al ken Darwin,” kinuna ni Anti Koleng. Kasla agikuto ti namay-anda iti kard da Manong Al ken Manong Darwin.
“Bingoda a talaga,” adda pannakaupay iti timek ni Anti Koleng.
“Agguduada, a, iti inabak.”
“’Nia ngata no agtos kointa laengen, Darwin?” insingasing ni Manong Al. “Ad-adu met la ti abaken ti maysa kadata. Mayatka?”
Uray la nagkarenken ti muging ni Manong Darwin a nagpanunot.
“Wen, kunamon!” indurog kenkuana ni Manong Ambong.
“Laban, Barok!” Di met nagpaatiw ni Baket Bibang. “Sangakilo no kuan a para igado no matiambaam. Ken baratokto metten, a, ti surokna,” inyumbina. Wan porti ngamin ti sangakilo a karne. “’Bagto la nga igatang iti betsin ken kurkuros nga isagpawko iti bulong-marunggi!”
“Bawi, barok!” Inyeksena ni Lakay Kiddot. “’Bag ta adda sibinti paibmon!”
“’Nia, mayatka?” inulit ni Manong Al.
Nagwingiwing ni Manong Darwin. “Husto kaniakon ti guduana.”
Naggudduaan ngarud da Manong Al ken Manong Darwin iti inabakda. Manen, saan a nakalibas iti naalikuteg a panagkitak ti panangpabarato ni Manong Al ken ni Manang Weng iti beinte pisos.
“Kasano ngatan?” kasla narba a kasuoran ti rupa ni Manang Dalling. “Awanen ‘tay igatangko koma iti masida.”
“Lagot ka, Manang,” insutil kenkuana ni Manong Ambong. “Pagdanagam, ‘ya, Dalling, ket nalaingka met?” kinuna ni Anti Koleng. “Lamiongemto lattan ni lakaymo tapno inton pannaturog, oltogederkay’ latta!”
Kasla nakakita iti lawag ti handred wats a bombilia ni Manang Dalling iti muging ni Anti Koleng.
“Siak met,” kinuna ni Anti Bibang apaman a naimulsitna ti tabakona, “natagamtamko payen ‘diay nabayagen a sigsiglotak. Naglakuak pay la iti bua daydiay ‘di kanikadua a bulan.” Nagsennaay iti nauneg. “Pangalaak ngata iti igatangko iti bagas?”
“’Nia man ngatan ti sidami?” insanamtek met ni Manang Loida. “’Da, ‘ya, nga’d ‘sangpet ni lakay a napan nagbagkat. Rabiinton no makasangpet.”
Panagbagkat ti napigsa a pagsapulan dagiti lallaki ditoy bariomi no kapigsa ti gapas. Agsasaruno dagiti bagonan nga umay agayab iti agkarga iti irik. No saan, semento. Wan-wan ti kontrata ti maysa a ten wiler.
“Dayta ket ti kunak,” inyentra ni Lakay Kiddot. “Addatay’ nga aggangganas nga agtunek ngem sangpetantay’ met kadagiti balbalaytayo ti banga nga agdungdung-aw. Piman pay dagiti assawatayo…”
“Nakasao detoy,” inlibbi ni Baket Bibang. “’Bag koma met no di pada a rinuot ti bagisna!”
“Saan a bale ta nasustansia dagiti nateng. Pagan-anom ti karne no pagsakitennaka met? Naimbag ti nateng ta malaksid nga ilikliknaka iti sakit, patibkerennaka pay iti gabbo iti rabii. Dimon kasapulan ti bisagra.”
“Bayagra, kunam, kompad,” inyatur ni Lakay Kandro.
“Kunana. Ket no pagingatmo ti taba idi kapigsa ‘diay anakmo ti agipatulod iti masapulanna!” immulagat ni Baket Bibang.
“Nakaammuam met kadagiti taltalabtabem?”
“Kadagiti sinurat ni Sexpert ti Bannawag!”
Idi adda pay iti abrod ni Manang Ailene, pagpangas kano ni Lakay Kiddot ti kanayon a karne a sidsidada nga agassawa. Pati kano ti asoda!
Kas kangato ti tayab dagiti Mulawin ti puruana. Ngem idi nangasawan ni Manang Ailene ket innalan daytoy ni lakayna, naputed metten dagiti nararagsak nga aldaw ni Lakay Kiddot. Agawidak koma ngem nasiputak ti panangsaruno ni Manong Al ken ni Manang Weng iti panagpadaya daytoy. Iti laud ti balay da Manong Al. Addan sa ketdin nagkinnaawatanda? Nadanonkon ni tatang nga agpakpakan kadagiti manokmi idinto nga agimurmuri iti sabong ti karabasa ni nanang.
“Nagbayagkan?” insakuntip ni nanang. “Kuna ni tatangmo nga agbalbalinkan san a kutokuto ti pagbibinguan! Hana gapu ta bakasion, a, ket kastakan. Pers yirmonton, dika pay la agnaknakem!”
Nakudkodko ti ulok.
“’Sino dagiti naabak?” sinaludsod ketdi ni tatang.
Imbagak.
“Ayyapo, kaasi pay dagiti assawada! No tunekanda la koma iti kamotit wenno marunggay ti paraanganda. Saan ket a dayta bingo ti pagalistuanda a tunekan! Madamdama, addada manen nga umay agdadawat iti kilnatenda nga uggot dagiti agangrag payen a kakamotitantayo!”
Iparit la unay ni Kapitan Bitoy ti sugal ditoy bariomi. Ngem dina maguantaan a bantayan ti sibubukel a barangay nupay adu dagiti kakaduana nga opisial. Kasano, sumangkautro met dagitoy a kutokuto iti sugalan.
Ti pay kataltalonan ti pagrigatan ni kapitan a makaapput kadagiti kapurokanmi nga agsusugal ditoy Cabennekan. Di pay nakadanon iti purok, nabuaken dagiti agsusugal ta adda luk-awt. Ni Anti Koleng a maysa a konsehal ti nakapanunot kadayta. Aggapu iti tong ti gunggona ti agbantay.
Mabalin met ni kapitan ti magna iti likud ti purok ngem nalikaw unayen. Nasamek pay dagiti labsanna a bangkag. Numona ta lakayen.
Nadagsen ti dusa ti masukalan nga agsugal. Lima gasut a sigud iti pers opens. Maikadua, sangaribu. Maikatlo, pannakaibalud iti dua nga aldaw wenno saan, panagdalus iti kalsada iti makalawas.

UMARIWAWA manen ti pagbibinguan a nadanonko iti dayta a leppaspangaldaw iti kabigatanna. Naginnala gayam iti sao da Manang Dalling ken Manang Loida. Umal-alikeskes ti ubing ni Manang Dalling kenkuana.
Sarsarapaen met ni Manang Loida ti tianna. Kabulananna ngaminen. “Awan bibiangmo!” imbullad ni Manang Dalling. “Di bale ta diak met baybay-an!”
“Iti rabii!” Uray la imbannikes ni Manang Loida. Kunam no napadata a bat-og ti langana. “Ngem ti ipapaunegna ngay? Piman met ni Manong Arman ta dina man la maramanan ti naimas a luto. Kasano, nakatumpong met dita ti agluto la ngaruden iti kinusel, nakset pay laeng!”
“Awan bibiangmo, kunak met!” ad-addan ti bullad ni Manang Dalling. Kasla sumangdo a toro. Naimbag ta iggem ni Anti Koleng. “Sika ngay? Ngannganika la nga’d agibuangen, agkalbitka pay la’t rabii!”
“Nagkuna ta isublik iti naggapuanna? Ti ket siding ‘ta dilamon, ‘ya!”
“Naitang-ab met la ni lakaymo iti naminsan a pannakabartekna!”
“An’a koma nga’d ti bibiangmo ita?”
“Dinak nga’d pakabibiangan ta agpadata laeng!”
Bimtak ti paggaak dagiti kaduada nga agbibingo.
Naituloy ti bingo. Ngem awan pay nakabingo, kasla nakakita ti ummong iti al-alia. Ni Kapitan Bitoy ti nakangirsi a naggapu iti likud. Awan man la ti nakadlaw iti yaasidegna.
Ginandat ni Anti Koleng ti aglibas ngem nasiputan ni kapitan.
“’Panam, Koleng?” imbugkaw ni kapitan. “Ala, padasem ti tumaray ta pakamatanka iti bellangko!”
“A-awan, Kap,” kasla baimbain a napakitem ni Anti Koleng. “’Panak la koma dita,” insungona ti nakubong iti sako a pagdigosan da Lakay Tomas.
“’Moyo met ngatan ti dusa dagiti aglabsing iti paglintegantayo,” siaalumanay a kinuna ti kapitan.
“W-wen, Kap,” sidudumog amin a nakibingo.
“Adda nga’d ita pagbayadyo?”
“A-awan, a, kap,” inturtured ni Anti Antay. “Ket no awan payen ti isaangmi no madamdama.”
“Dayta ket ti kunak,” naingato ni kapitan ti timekna. “Ammotay’ la ngaruden a kasta, addatay’ pay la ditoy a makigasanggasat iti banag nga awan met siertona. No koma mulaantayo dagiti aglawlawtayo tapnoadda pangalaantayo iti sidatayo?”
Awan simmungbat.
“Nabayagen a naidanon kaniak nga agtultuloy ti sugal ditoy. Ngem kanayon a negatibo ti resulta ti panagsukimatko. Ta kasano, mismo pay a dagiti katulongak koma dagiti numero uno a naglabsing.”
Saan a maitangwa ni Anti Koleng, ken Manong Andoy a tanod, ti rupada.
“Ngem, ala, adda ditan. Kayatko a mariingkayo, annakko. ‘Su ngarud nga inan-anusak ti nanglikaw nupay kapuriketan ken kapan-awan dagiti nalabsak a bangkag.”
“Ania nga’d ita ti aramidem kadakami, kap?” inin-inayad ni Anti Koleng nga intangwa ti rupana.
“Saanyon a problemaen ti pagmultayo,” inyisem ni kapitan.
“A-agpayso, kap?” limmawag pay amin a rupada.
“Ngem iti maysa a kondision…”
“An’a deta, kap?” inunton ni Baket Bibang.
“Yantangay masungad manen ti salisal iti kadalusan ken kalangtuan a barangay, kayatko a dalusantayo ti aglawlawtayo ket mulaantayo dagitoy iti natnateng. Tuladentayo koma ti pamilia da Anton…” Kinitanak ni kapitan. Uray la timmangar dagiti lapayagko.
Ngem bigla met laeng a nalpes dagiti lapayagko iti impasarunona: “Ngem apay nga addaka met ditoy, sika nga ubing? Agbingbingoka metten?”
“Kua, Lilo, nagbuyaak laeng,” nakarawak. Apo, ta aglamiisak metten. Kasanon no mairamanak a makipagdalus? Anianto laengen ti kuna da tatang ken nanang? Apo, agbabawiakon!
“Ala, ipagpagapuk iti kinaubingmo, apok. Ngem inton maminsan, dikanton pakawanen!”
Anian a yamanko. Iti dayta met laeng a kanito, inlunodkon ti bingo!
“Tulongandak!” kellaat nga inyikkis ni Manang Loida. Agngarngariet a mangsarsarapa iti tianna.
“A-apay?” matartaranta ni kapitan nga immasideg kenkuana.
“A-aganak san, kap…”
Binagkatda ni Manang Loida nga inserrek iti balay da Lakay Tomas idinto a nagtaray ni Manong Ambong a napan nangayab ken ni Anti Cora a partera iti daya ti purok. Ngem di pay nakasangpet ni Anti Cora, nakaanaken ni Manang Loida. Kasla manok laeng a limmugit.
“Ania ngarud ita ti ipanaganmo, balasangko?” inamad ni kapitan kalpasan a naisimpa ti amin.
“A-awan pay, a, kap,” insungbat ni Manang Loida iti nakapsut a timek. “Damagekto pay ken ni lakay.”
Idi la a mamitirak dagiti nalukot a kard ti bingo iti kanigid nga ima ni Manang Loida. Kasla nagngarietanna.
“’Mokon, Kap!” timek ni Angkel Ipe iti likud. “’Tangay lalaki met met, ania ngata no panaganantayo iti Bingo?”
Kasla naungarankami amin ta nagkatawa ni Kap.
“’Bagka pay, balasangko,” kellaat lattan nga immangit ni Baket Bibang, “ta nakalibaskan iti pannusa ni Kap!”
“Nagkuna?” immulagat ni kapitan. “Adda met ni lakayna nga agikaro!”
Napilpil la ket ngarud ti isem ni Manang Loida.
“Angawko kad’ laeng, Balasangko,” kinuna met laeng ni kapitan.
“Ne, awan metten ni Al,” imbalaw ni Lakay Kiddot. “Kaabayko la itay, a!”
“Uray ni Weng!”
“Kapuyyo ketdin, ‘ya!” inyisem ni Lakay Kandro. “Nagtarayda ket ngatan, a! Diyo madmadlaw, ‘ya, ti kinadekketda no kasta nga agbibingotayo?”
Kunak man no awan makalusot kadagiti naalikuteg a matak?
“Malanitan man ngaruden dagiti naguneg iti masungad nga aldaw,” uray la indanog ni Manong Andoy iti angin ti ragsakna. Kasla nalipatannan ti dusana nga agdalus iti barangay.

KALPASAN ti tallo a bulan, nakapimpintasen ti barangaymi. Natiponkami iti paraangan da Manong Al iti dayta a malem saan a gapu ta selebraranmi ti panangabak ti Asitang a kas Cleanest and Greenest Barangay no di ket tapno tumulongkami iti pannakaisagana ti kallaysa da Manong Al ken Manang Weng inton bigat. Adda met ni tatang. Umay tumulong a makipagparti. Tinungbo met dagiti nagsangpet a nateng a masida inton rabii. Saranay dagiti kabarangayanmi. Agbalinto la ketdi a nakalalagip iti sibubukel nga Asitang ti Al-Wena Nuptial!
Da Manang Loida ken Manang Dalling, itay pay a dangdanggayanda ni Manang Weng iti panagsuka daytoy iti sua ken mandarin.
Inton bigat, saanto metten a ni Manong Al ti presidente ti TABA. Ken saandanto kanon a makibingo ken Manang Weng. Kuna dagiti sutil a sabalinto kanon ti kulogkulogen ken tunektunekanda. –(jmp)

(Umuna a Gunggona, Salip iti Makapatawa a Sarita, 2nd Premio Andel)