sarita

ADAPTARENNAK KANO NI TATANG
Sarita ni JOBERT M. PACNIS








TI impukkaw a panangaw-awag kaniak ni nanang manipud iti kosina ti nanglukag ken nangpabangon kaniak iti dayta nga agsapa ti Lunes. Nalagipko nga ita nga aldaw ti ipapanmi ken tatang idiay ili tapno sakaenmi ti bert sertipikitko. Kuna ngamin ni Maestra Margie dita Cabuyonan Elementary School a masapul iti iseserrekko iti Gred Wan.
Daras a kinupinko ti ules nga abel-Iluko ken pinagtutuonko dagiti punganko sa imparabawko dagitoy iti karton iti suli a nagturogak a sipi ti kalapawmi. Linukotko ti ikamen ket impasanggirko iti abay ti karton. Kalpasanna, immulogak iti tallo-pangal nga agdan. Iti daga ti yan tikosinami.
“’Ka agdigosen!” imbugtak manen ni nanang a nadanonko iti kosina. “Narigat no maladawkayo ta diyo makamakam ti lugan!”
Ditoy bariomi a Cabuyonan, sangapulo ket tallo a kilometro ti kaadayona iti poblasion, maysa laeng ti agbiahe a lugan– ‘diay dyip da Manong Rilo a taga-Sitio Daya. No dimo makamakam ti lugan iti haywey a permit’ tapokna, anusam a pagnaen ti agpaili no adda nasken a gagaraem idiay ta maminsan la nga agbiahe ti lugan— agpapan ken agawid.
Innalak ti timba ket nagturongakon iti bubon. Nakitak ti likudan ni tatang a simrek iti banio a naaramid iti pan-aw iti asideg ti bubon. Kalpasan a nakasakdoak, naguyosak lattan iti kamasetasan iti abay ti bubon.
“Neay, ta agburleska metten, Anton!” diak napakpakadaan ti yaasideg ni Manang Mariness a nakabitbit iti timba. Kaarrubami. Disisaisna. Umay sumakdo.
Immisemak laeng. Ta ania koma ti dakesna?
“’Dan sa ket papanam, a?” Indissona ti timba sa nagsakdo. “’Ta laeng a makitaka a nasapa nga agdigos. Pakaung-ungtam pay no kua ken ni nanangmo ti dimo panagdigos iti uneg ti tallo nga aldaw,” inrungiitna.
Minisuotak ti likudanna. Ania komat’ bibiangna? Uray man makabulan a diak bumuyat!
Digos-wak ti namay-ak. Ginammatak lattan dagiti inuyosko nga imparabawko iti masetas ket isun ti pinagpunasko.
“Papanam, ‘ya?” inamad manen ni Manang Mariness.
“’Diay ili, Manang,” insungbatko.
“’Panmo obraen? Asino ti kaduam?”
“Sakaenmi ken tatang ‘diay bert sertipikitko!”
“Ay, wen, ag-Grade Oneka gayamen a kas ken ni Elisa!” Ti buridekda ti kayatna a sawen. Binagkatna ti sinakdona ket nagnan a nagturong iti balayda iti amianan ti balaymi.
Nagtarayak metten a simrek iti balay kalpasan a naisuotko ti pinagpunasko a badok. Nagderetsoak iti kosina ket binirokko ti garapon ti bagas a kapemi. Nangalaak iti baso iti pagsareban sa nangtakoak iti napudot a danum iti banga a nakadadang pay laeng. Tinemplak ti kapek.
Naguduakon ti kapek idi sumrek ni tatang a nakabidang iti tualia.
“’Tay kapek, Baket?” sinaludsodna ken ni nanang nga aggagao.
“Di agtemplakan no makakapkapeka!” indil-ag ni nanang. “Makatempla pay ‘ta putotmo!”
Linibbian ni tatang ti likudanna. Sa immuli iti kalapawmi ket pinugtuak lattan a mapanen agsukat.
“Naimas sa ti sidatayo, Nanang?” inyartiokko. Narigaten no sabtek ti pudot ti ulona. No apay ketdi a kastana idinto a nakaan-anus met idi.
“Liningta a dalag,” kinunana. “Naala ni tatangmo ‘tay parbangon a panagliwliwna ‘ta alog.” Ti kabalangegan iti abagatan ti purokmi ti kayatna a sawen.
“Awan lat’ kamatis, ‘Nang?” Timmakderak ket indissok ti nagkapeak iti paginnawan nga abay ti paglutuan.
“’Da dita,” intudona ti basket a plastik a nakasab-it iti asideg ti ridaw.
Nangalaak iti kamatis sa binugguak. Pinattogak iti munamon a bugguong ti platito. Impettakko lattan ti lima a kamatis.
Mabalinen a pagilig-isan iti kuto ti boksitko idi malpaskami a mangan. Nagsukatak kalpasanna.
“’Da met la kuartayo nga agama?” inamad ni nanang idi agpakadakamin ken tatang.
Nagtung-ed laeng ni tatang.
“’Manay met la ‘ta innalam, sika a laklakayan?” kinusilapanna ni tatang.
“Sobra pay, a!” inlastog met ni tatang. “Singkuenta met la ti pagsakada iti bert sertipikit, kas kuna ni Maestra Margie.”
Pinaunanak ni tatang idi unorenmin dagiti tambak dagiti piskaria iti panagpahayweymi. Naglalasbang dagiti utong iti bakrang ti dalan.
Apaghusto a sumungad ti dyip iti daya idi makadap-awkami iti kalsada. Adun dagiti nakabitin. Binagkatnak ni tatang idi agsardeng ti dyip ket inyawatnak lattan kadagiti nakapuesto iti sallabawan.
Innem a tao, a panakiramanan dagiti tallo a nakauniporme, ti nadanonmi iti sinerkanmi a ridaw ti munisipio. Katukayok ti ilimi ta impasurotdak kano da tatang ken nanang iti patronmi a San Anton, a nakaadawan met ti nagan ti ilimi, ta husto a mayanakak idi kaaldawan ti piestana a Mayo Dos.
Adu kano idi ti nagkuna, segun iti estoria da tatang ken nanang, a nasingpetakto a tao. Maipagpannakkel. Ken adayo ti madanonko. Siguro, makaabrodak! Adda kano kaniak dagiti pagilasinan. Diak la damdamagen no ania dagita a pagilasinan.
Nadanon ti batangmi ken tatang. Imbagana ti gagarami. Linukib ti kabaketan ti agpirpirpir a libro. Nabayag bassit.
“Siguradoka iti tawen nga imbagam?” kinitana ni tatang.
“Wen, Ma’am,” kinuna met ni tatang.
“Ngem awan met ti nagan ti anakyo ditoy,” intudona ti libro. “’Mangan no naladaw nga impalistayo ‘ta ubing?” Kinitanak a nakaipus la ken ni tatang.
“Saan, Ma’am,” naalumanay a timek ni tatang. “Kinapudnona, kabigatan daydi panaganak ni baket, binaonkon ‘di nangpaganak kenkuana a mangirehistro iti ubing.”
“Amangan no saanna nga immay inrehistro?”
“Pagsaananna ketdin, Ma’am, ket no inikkak pay iti sangagasut a pisos. Pagpletena ken pagilakadna kano.”
“Dayta a tawen a pannakayanak ‘ta bungayo,” inrikepna ti libro, “libren ti panagirehistro iti ubing. Wen, agpayso nga adda singsingeren idi ’toy opisina kas mayannatup iti bilin ti linteg. Ngem duapulo pisos laeng.”
“Nagalasen! Naallilawkami gayam a dina oras!” Nagkutikuti dagiti sangi ni tatang.
“Adda kadi inted kadakayo ‘di binaonyo a kopia ti nakairehistruan ‘ta ubing?”
“Awan ti matandaanak, Ma’am.”
“No kasta ngarud, saan a nairehistro ti anakyo.”
Nakudkod ni tatang ti teltelna. Ammok a marurod iti nangpaltot kaniak ngem ania pay koma? Nabayagen a dimmaga daydi Baket Osang a taga-Sitio Bilid.
“Kasano ngarud itan, Ma’am?” inamadna. “Masapul pay met nga’d ‘ta ubing ti bert sertipikit kadaytoy a panagbasana…”
“I-late registrationmo, a, Ading. Nagbuniag met laengen ‘ta ubing?”
“Ay, sampay, a, Ma’am,” mababain ni tatang a nagkuna.
Nagadu met a damdamagen daytoy a baketen, nakunak iti unegko. Apay pay la ti nagbuniagan ket ti met la bert sertipikit ti gagarami? Hmp!
“Pabuniagam pay ngarud, Ading.”
“Dayta laeng ti masapul, Ma’am?”
“Saan pay, a. Masapul nga ag-affidavitkayo nga agassawa. Mangalakayo metten iti dua a witness a mangpaneknek nga anakyo ni Anton. Ag-joint affidavit met dagitoy. Agsedulakayo nga agassawa kasta met dagiti ag-witness. Ipaseroksmonto ti baptismal certificate ‘ta ubing iti tallo a kopia; kukuayo ti orihinal.”
“Din sa met masapul ti nagbuniagan idi, Ma’am?” inamad ni tatang. Permi a panagkudkodna. Naimbag la ketdin ta awan pay unay tao. No ania ket ti nagatel iti ngatuen ti kanigid a lapayagna, a!
“Agpayso, Ading. Ken uray ita. Ngem dayta ket no di pay late ti nairehistro nga ubing.”
Kasano kabayag santo leyt, Ma’am?”
“Kalpasan ti makabulan a pannakaipasngay ti ubing.”
“Pagpaapidabitanmi ngarud, Ma’am?”
“’Kay ken ni Atty. Gajoltos a notary public ti ilitayo ta nalaklaka laeng.”
“Mano ti magastos, Ma’am?”
“Diak la ammo no mano itan. Ngem masiguradok a ni Atty, Gajoltos ti kalakaan.”
Napasennaay ni tatang.
“Ngem sakbayna, Ading,” intuloy ti baket, “agsedulakayo pay nga umuna sakbay a mapankay’ ken ni atorni.”
“Pakisuratmo man laengen, Ma’am, dagiti masapul tapno patiento ni baket,” kinuna ni tatang.
Napaisemak iti dayta a kinuna ni tatang. Dina pay la aminen nga adda kabkabawna, uray duapulo-ket-innemna pay laeng; inauna iti dua a tawen ngem ni nanang.
Sisiak pay laeng a bungada ken nanang. Adu ti masmasdaaw a kaarrubami ta diak kano met laengen mapasarunsonan. Nagaget kano met ni tatang nga agbangkag ken agtalon. Awan met ti pagkunaam iti daga a suksukayenna ta nadam-eg kano.
Hmp, no ania ket dagita, a, nga ibagbagada!
“Kalpasan a maaramidyo dagitoy,” inyawat ti baket ti insuratna ken ni tatang, “umaykayo a dagus agparehistro tapno dikay agkamtud iti oras. Dua a lawas laengen ket panagpapalistan san kadagiti agbasa. Saanmi met ngarud a mabalin nga i-release insegida ti birth certificate no late ta masapul a palabsen pay ti sangapulo nga aldaw.”
Nagpakadakamin idi agangay. Kunak no agawidkamin ngem inturongnak ni tatang iti kuarto iti maysa pay a ridaw ti munisipio.
“Papananta pay, Tatang?” sinaludsodko.
“Iti pagsedulaan,” kinunana. “Mangalaakon ta di pay isu a sublien no bigat.”
“Yalaam ngarud pati dagiti agwitnis?”
“Kapilitan, a!”

GIMLUONG a dagus ti boses ni nanang idi maammuanna ti banag ti pagnami.
“Nagadu ket nga ammodan ‘diay munisipio!” imbirakakna. “Dida lattan inyaramidan ‘ta ubing iti bert sertipikit!”
“Ne, saan a mabalin, a, baket,” inyallawat ni tatang. “Isudan, a, ti madaksan!”
“Ta isuda pay ti alaem!” inkusilap ni nanang. “’Pay, kursonadam sa met ngamin ‘diay nangasikaso kadakayo?” Nagandar manen iti siento singkuenta ti kinaimonna. “Napintas kadi ‘diay tao iti LCR?” Siak ti nakaiturongan dagiti umap-apuy a matana.
“Saan, ‘Nang,” insungbatko. “Baket daydiayen ngem nasingpet.”
“Awan basolda ‘diay munisipio, Baket,” inyalumamay ni tatang. “Basol daydi Baket Osang ti amin. Saanna gayam nga inrehistro ti anakta.”
Kasla naalay-ayan ti rikna ni nanang.
“Agurayka,” kellaat a kasla nakalagip nga uttot ni nanang. Nagsubli idi turongenna koman ti pagsalapayan tapno akasenna dagiti linabaanna. Siak ti sinangona ta immulin ni tatang tapno mamles.
“Kalpasan ti panaggapuyo iti munisipio, nagturonganyo?” kasla kabagas dagiti mula ni tatang a kamotit ti panangkitana kaniak.
“Nangankami iti restoran.”
“Iti kadi met laeng batog ti munisipio?”
Nagtung-edak.
“Itto!” inlaaw ni nanang. Itto ti pangaw-awagna ken ni tatang nupay Roberto ti sibubukel a naganna.
“Apay?” intan-aw ni tatang iti tawa.
“Pinagalikutegmo man ngatan dagiti matam, ania?” indil-ag ni nanang.
“Ania ti kayatmo a sawen?” inunton ni tatang.
“Am-ammokan, Itto. Ammok, a, a gumilap dagiti luppo dagiti nagserbi kadakayo iti restoran. Impakatmo man ngatan ti kinaarmendom a laklakayan!” impigsa ni nanang ti bosesna. Ipanna manen ti kinaawan serreg ti ngiwatna. Naimbag la ketdin ta adayokami iti kapuskolan ti kaarruba. Da laeng Manang Mariness ti makuna a kasolaranmi.
Nalagipko ti panagtilmotilmon ni tatang itay agor-order. Kunak no dagiti potahe itay ti makagapu ngem saan met gayam. Hmp!
“Ania la ketdin ni baket,” inlailo ni tatang. Immulog ket immay iti yanmi. “’Mom met a siksika ti bituen iti biagko.”
“Makitam!” inyagyag ni nanang. “Husto ti atapko nga adda sabali iti biagmo!”
“Pagkunaam, Baket?”
“Ti bituen, sa la agraniag ‘ti rabii. Kayatmo a sawen, sabali ti mangsilsilaw kenka iti aldaw? Salangguitis!”
“Ne, saan, a, Baket! Kayatko a sawen, sika laeng ti biagko iti agnanayon.”
Immamo ti rupa ni nanang.
“Asino ngarud dagiti alaenta a saksi?” inamad ni nanang. Ak-akasendan ken tatang dagiti linabaan iti lauden ti kalapawmi.
“Da Manang Lizel ken Manong Randy lattan, a,” kinuna ni tatang. Dagiti nagannak da Manang Mariness ti kayatna a sawen.
“Sige ngarud ta ibagakto no madamdama ken ni Manang Lizel.”
Kabigatanna, nasapaak manen a nagdigos. Kas nakairuamak, naguyosak lattan iti abay ti bubon.
Agsabsabonakon idi sumungad ni Manang Mariness. Umis-isem.
“’Panka gayam agbuniag, Anton,” kinunana.
“Wen, Manang,” kinunak.
“’Minsanto pay ngarud nga agbuniagka kalpasan daytoy,” pilia ti isemna.
“Saanton, a, ta addanto metten bert sertipikitko!”
“Samman! ‘Ray kita’mto.” Ket timmallikuden.
Limakami a nagkukuyog a nagpaili. Nagderetsokami iti simbaan ti Aglipayano. Impakadan ni tatang idi kalman ken ni Padre Pastor nga agbuniagak ita nga aldaw.
Nakaisem ni Apo Padi a nangpadanon kadakami. Kalpasan ti bassit a minimini, nalpasen ti buniagko. Inyaramidannak metten ni Padre Pastor iti kopia ti nagbuniagak. Kalpasan a nakapagyaman da nanang ken tatang, nagpa-Rizal istritkami ket nagpaserokskami dita sakam napan iti abogado.
“Nalpasen dagiti impaaramidko, Ading?” naisem ti baket a nangasikaso kadakami idi kalman a nakapasungad kadakami.
“Wen, Ma’am,” insungbat ni tatang. Impakitana dagiti papeles.
“Malagipko,” kinuna ti baket kalpasan a naukagna dagiti papeles, “nagkasarkayon ken misis idi yanakyo ni Anton?”
“Saan pay, a, Ma’am,” ni nanang ti simmungbat.
“Aysus!” Nasipat ti baket ti mugingna. “Ipagnayo pay ngarud ti legitimation ‘ta ubing. Manot’ tawenmo, ‘ya, idi agpasngayka?”
“Agdisiotsoak la idi, Ma’am,” mababain a kinuna ni nanang.
“Saan ngarud a ma-legalized ‘ta ubing.”
“Apay, Ma’am?”
“Under age ngamin ni baketmo a naganak.”
“’Ray agkasarkami ita met laeng, Ma’am?”
“Wen. Uray maminribukayo nga agkallaysa. Nupay kasta, nasaysayaat no agkallaysakayo met laeng tapno dikayto ag-affidavit ‘ton agparehistrokayo manen iti anakyo. Saanyon a problemaen ti agsolisitud ta nasurok metten a lima a tawenyon nga agdendenna. Mabalinyon ti agdiretso nga agkallaysa iti simbaan kas sagudayen ti Article 34 ti Civil Code,” impalawag ti baket.
“Kasano ngarud ‘toy anakmi, Ma’am?” inamad ni tatang. Kinusona ti buokko.
“Apeliedo ni nanangna ti usarenna. Tapno makuna nga anakmo, adaptarem.”
Ni tatang, adaptarennak? Kasano dayta?
Nagmisuot ni nanang. Di met maipinta ti rupa ni tatang. No awankami ngata ditoy munisipio, inaributantan manen ni nanang iti bugkaw ni tatang.
Napankami manen iti yan ni Padre Pastor. Impalawag da nanang ken tatang ti problema. Ania pay, kinasarna ida a dagus.
“Biddut ngarud ti impanko iti baptismal ni Anton,” kinuna ni Padre Pastor kalpasan ti seremonia. “Saan a bale ta agaramidak iti sabali.”
Nagsublikami manen iti munisipio kalpasanna.

“DARASUDOSKA met ngamin!” Bimtaken a kasla Bulkan Pinatubo ti ngiwat ni nanang idi makadap-awkami iti paraangan ti balaymi. “No dika koma idi a garawigaw, adayo koma a kastoy ti binanag ‘ta anakmo!”
“Basolko koma ngarud ket nayatka met idi?” imbikag ni tatang. “Dika ket agyaman ta diak tinallikudan ti obligasionko!” Nagdiretso iti kosina. “Ania koma ti problema ita no amponek ti bukodko nga anak?”
“Dika ngarud mabain ita?” sinurot ni nanang. “Ammom met no kasano nga agkayamkam ti damag ‘toy lugaratayo. Amangan no kunaendanto a dimo putot ‘ta anakmo. Maaklonmo ngarud no kasta? Adda met ngarud haybladmo!”
“Paghaybladak koma? Ammok met a siak ti nagmula. Ti nasken ita ket ti panagbasa ni Anton.”
“Sikanto met ngamin,” kineddel ni nanang ni tatang. Napakiet ti naud-udi. “Nagsapanto met ngamin nga inaradom ti bangkag. Dika nagpakatutor! Sa ita, addanton sumarunon!”
Di maymayat ti nasapa tapno awan kakompetensia iti presio dagiti mula, kunak koma ta kasdiay ti mangmangngegko kadagiti lallakay no kua ngem nagulimekak lattan.
“Saan a bale, Baket,” siniket ni tatang ni nanang. “Ti napateg ita ket ti panagbinnuligta a mangisakad iti panagbasa ti anakta. Dimo kadi kayat a matungpalto ‘di naipudos kenkuana?”
“Amman, a,” kas kasam-iten ti lakatan ti timek ni nanang. Nagumbi ken ni tatang ket arigda payen ti kakalkallaysa— ay kalkalpas gayam nga agpayso ti kasarda!’
Kinitanak ni tatang. Imbaonnak a makiay-ayam ken ni Elisa iti balaybalay. Sumangpetakto kano inton namnamaek a nakalutodan iti pangmalem. Kuna ni tatang nga agbayoda kano pay ngamin ta naibus ti impabayona nga irik idi napan a lawas. ----o

( Bannawag, Hulio 30, 2001)





NAGAGETEN NI ITONG

Sarita ni JOBERT M. PACNIS








“ITONG!” nanakraad ti bulong ti ridaw ti siled nga induron ni Ama Fabian. “Agriingkan!” Nagbannikes iti abay ti katre ti barona.
Kasla maaw-awanan ni Itong a bimmangon. Ania met ni tatangen, ‘ya! inngayemngemna. Kasam-it pay laeng ti turog ket. Kaimas pay ti panagdeytmi ken ni Cass… hell!
“Apay, ‘ya, Tatang?” nagkiremkirem ket inkanayonnan nga indalimanek dagiti nagdulpet payen nga ules ken punganna. “Mangriribukkayo iti turog!”
“Naglaingkan, Don Itong!” impasgar ni tatangna. “Nalipatamon, ‘ya, nga umaynaka dagasen ni Dex?”
“Ta apay koma?”
“Ket no nagtulaganyo idi kalman nga inkay’ agtako ita! Nagadu a maal-ala dagiti kabaddungalanyo. Manguartada a dina oras!”
Wen, agpayso, adda nagsaritaanda ken ni Kumparena a Dex idi kalman. Ngem awan man ita ti gaganaygayanna. Gapu ngata iti pannakasinga ti pannakideytna ken ni Cass?
Nagdiretso iti pagsarban ket nagmulumog. Ikanayonna koman ti mapan iti banio tapno bumuyat ngem isu met a sumungad ni Dex. Baklay daytoyen ti takona.
“Ne, dika met pay nakasagana, Kumpad?” indillaw ti kumparena idi makatadog daytoy iti paraanganda. “Aldawen, ne. Dita maabotan ti kinaugotna, a, no…”
“’Munaka lattan, Pari,” napikaran. Dayta la unay makarkarintar ti kagurana. “Sumarunoakto lattan.”
“Sige ngarud, Pari, ta bareng makaadu da tao. Kuarta daytan!”
“Apay a dika kimmuyog?” inamad kenkuana ni Ama Fabian idi makalikud ti kumparena.
“Kumammetak pay, a, Tatang,” inngayemngemna. “Alangan met nga awan ap-ap ti tian a mapan aguper ‘diay baybay?”
Saanen a nagtagtagari ti lakay. Innalana ti arado ket napannan sinakayan ni Jarsi, ti nuangda a puted ti ipusna gapu iti panangtagbat ti maysa a kabarangayanda a naarab ti mulana. Nalipatan ni Itong a napan kinita ket nagalburoto. Pinugsatna ti talina iti bisinna.
Apaman a nalpas a nangan, simro ti sakitna a pambaritis ket saannan a pinatuloy ti napan nagtako. Innalana ketdi ni Dalusapi iti kulongan daytoy ket isun ti inap-aprosanna kalpasan a napakanna daytoy.
“Ala, agpapigsaka ta mangabakkanto no ilabanka,” kunam no adda nakemna a kinasarsaritana ti manokna. “No mangabakka, igatangankanto iti naimas a kanem.” Nga uray nakamulagatto met laeng nga innapuy ti ipakpakanna.
Agalas diesen idi mapanunotna nga idisso ni Dalusapi ket napanen iti kantina iti tengnga ti purok. Nadanonanna dita dagiti padana a bumibingo.
Intugawna metten ket inimasna ti nagay-ayam. Ngem maibusen ti naibolsana, dina pay napadasan ti nagbingo.
Malas, inngayemngem ti unegna. Ninto met, Amang, ta binigbigatnak a binubuisit! Hmp!
Aldaw. Nabambannog ni Ama Fabian a simmangpet. Nakaisem pay a nakakita iti naipasanggir a tako ni Itong iti sirok ti tsiko iti sikigan ti kosinada. No kasta, addan ti anakna a napan nagtako. Nakaluto met ngatan ket dayta laengen mangan ti obrana. Nasayaat met no kasta, naisipna.
Ngem nalpay ti abagana idi maluktanna ti kaldero. Sangakutsara laeng nga innapuy ti linaonna. No kasta, saan pay a nagluto ni Itong! Ti sobrana itay bigat ti nabati. Nakawara pay dagiti nanganan ti barona.
Ania metten, inngayemngem ni Ama Fabian. Kaanonto, Apo, nga agbalbaliw ti anakko? naitangadna.
Kapilitan a namisok. Pagungtannanto man ti anakna. Napnapananna ngata? Napanna inlako dagiti natakona a gakka ken ni Immang a tindera ‘diay ili?
Nasayaat met no kasta, nakunana met laeng.
Al-alay-ayannan ti innapuy idi sumungad ti anakna. Kasla narba a kasuoran ti langa daytoy. Iti diar daytoy, ammona lattan a sabali ti naturong ti barona. Ti pay laeng suotna a naturog ti pagan-anayna. Ket saan a nabbasa wenno daratdarat la koma. Saan ngarud a ngtako!
“Naggapuam?” immulagatna iti barona.
“Dita man kantina, ‘Tang,” natamnay a sungbat ni Itong. “’Panak man nagpalabas ti oras!”
“Ania?” immulagat ti lakay. “Naglaingkan! Kunak man no napanka nagtako? Dayta ketdin nakisugal ti inunam!” Ammona lattan nga awan sabali a ranta ti barona iti kantina no di ti makibingo kadagiti kalugaranda. Dita ngamin ti paksol dagiti aggagatel ti ramayna nga agkulogkulog.
“Ania koma ti dakesna, ‘Tang?” insumra ni Itong. “No mangabakak, di nasayaat ta adda igatangko iti kalduenta!”
“Laglag! Barusngi la nga agpayso ti panagrasrasonmo!”
“Sumardengkayo kadin, ‘Tang, ket, ne, mabisinakon. Aggaokayo ketdin ta mangantan!”
“Dika inlak-am!”
Iti siudot ni Itong, innalana ti iduldulinna a nakamulagat a beinte iti kuartona ket nagsubli iti kantina. Idi agsubli, addan iggemna a kornbip. Nalpas metten ni Ama Fabian a nangan. Aging-ingat iti sirok ti tsiko a nasangpetan ni Itong.
“Innawamto ti panganam,” impakamakam ti lakay idi sumreken iti kosina.
Dakayton, a! indayamudomna.

AGSAPA. Masiudot manen ni Ama Fabian ta di pay nakariing ni Itong idinto ta simmiripen ti init. Apaman a nakakammet, innalana ti radio ket sinubuanna iti kaltrids. Impigsana iti uray la idi umaweng ti paboritona a samiweng.
Ay, sadut, bumangonkan/ Kitaem man ti aglawlaw/ Siksika lat’ nakaiddan/ Ay, nakakumotka pay la’ng…
Iti siledna, masiudot ni Itong a bimmangon iti pannakakurikor ti lapayagna. Ammona lattan nga isu ti pangpangngegan ni tatangna. Dinarasna nga indalimanek ti nagiddaanna sa nagdiretsuanna nga iniddep ti radio.
“Apay nga iniddepmo, Langgong, ket agdengdengngegak?” inkusilap kenkuana ni Ama Fabian.
“Ti la dengdenggenyo! Ammok, a… siak ti pangpangngeganyo!” immisuotna. “Mangriribukkayo iti ridep!”
“Wen, a, Don Itong!” inngernger ni Ama Fabian. “’Sinoka koma a mamagbaga kaniak? Di ket dayta bagim ti adalam! No kastam laeng, puotem ti kunak, agrakayaka nga ang-ang!”
Tapno saanen a lumanlan ti saritaan, pinanawanen ni Itong ni Ama Fabian. Nagdiretso iti kosina ket linuktanna ti kaldero. Ngem ad-addan a narubroban ti siudotna idi makitana ti linaon daytoy. No palausen ti manarita, awan pay sangagemgem ti innapuy!
“’Tang!” inlaawna. “Aniakay’ metten! Dikay’ pay nangibati iti makan!”
“Agyamanka ketdi ta adda pay ittip nga imbatik!” imbales ketdi ni Ama Fabian a nanglukat manen iti radio. “Aglutoka iti kanem no di agkanay dayta!”
No ket bimmangonkan/ Itarayamon ‘ta nagiddaam/ Ayatmo la a makadanonkan/ Iti dulang nga inka panganan…
Kapilitan a nangisaang nupay makurkurikoran latta dagiti lapayagna iti samiweng a dengdenggen ti amana. Ad-adda a rimsik ti siudotna idi di sumged dagiti kayo. Medio naatada pay laeng. Nakaas-asuken iti kosina iti kapupuyotna.
“Hmp!” immesmesna. “Awan ti nagango a kayotayo, ‘Tang?” inamadna iti amana idi tumadog daytoy iti kosina.
“Awan, a, ta dimo met ammo ti mangayo wenno agbalsig la koma. Nagadu dagiti nagupong a nagdadakkelan a kayo dita kamarin. ‘Su nga anusam dayta naata!” Nagsubli daytoy iti salas ket iniddepnan ti radio ta nalpasen ti samiweng a dengdenggenna. Rimmuaren a mapan iti bangkag.
Gapu ta di met laengen makapadarang, kapilitan nga innala ni Itong ti wasay ket napan nangbagkat iti sangagupong a kayo iti kamarin sa sinigsigitna daytoy. Aggarudugoden ti tianna idi makaluto. Nangtaray iti tallo nga itlog ti mangukop a manok ti amana ket daytoyen ti inkamakamna a linuto.

DOMINGO. Nasapa a nagsukat ni Itong. Mapan makimisa tapno saan a sangkaibaga ti amana a bin-ig a kalokuan ti adda iti biagna.
Napamulagat pay ni Ama Fabian idi makita daytoy a suotna ti kakaisuna a maong a pantalonna nga inasmanganna iti puraw a t-shirt.
“Papanam?” inamad ti lakay.
Imbagana.
“Nasayaat met ta bareng agbalbaliwkan ket malunagen ti nakaturog a manteka a kanayon nga imetmo!”
“Tatang met…” kasla agpauyo nga ubing. “’Wan pay nasayaat nga inaramidko...”
“Ket adda koma ngarud?”
Saanen a simmungbat iti suronna. Ngumayengmgem a nagturong iti haywey. Inamparana a dagus ti simmungad a traysikel ket nagpaitulod iti simbaan.
Bumabbaban iti traysikel idi masulek ti imatangna iti dumdumsaag a babai iti traysikel a sinarunoda. Ni kadin Sol dayta? nasaludsodna iti bagina. Ngem imposible! Saan met a pananguyaw, kunana, ngem kasla kakalkali a kamotit idi agkaadalankami dita Ballesteros National High School! Sursuronenmi pay ngarud idi iti Ading Moti a pangyababaan iti kamotit. Ngem apay a kasla met naukisan a bawang itan?
“Manong Itong, ti suplim, ne,” kinuna ti drayber a ni Teody ngem dinan inkaskaso. Sinarunona ti babai.
“Galante ita ni Manong Itong ita, a!” kasla di mamati ni Teody.
Kasano ket naruamen dagiti agpadaya a traysikel iti kinakuripotna. Paruarenna uray salapi a suplina.
“Miss, agurayka!” kinamakamna ti impatona a ni Sol.
Nagsardeng met ti babai. “Raquelito?” nagkuretret ti muging daytoy idi makitana ni Itong.
“Sol?”
“Wen. Komustakan?”
“Daytoy… rigat la ti adda a kagubgubal. Sika ngay?”
Nagtarusda iti maysa a restaurant iti puseg ti ili kalpasan ti misa. Naammuanna ni Itong a kabakbakasion ni Sol a naggapu iti ballasiw-taaw. Iti Lebanon!
“Diak koma pay kayat ti agawid ta awan met la ti trabaho ditoy ngem ania ngarud ket karadkad met ti nakataya sadiay!” kinuna ni Sol.
Dua a lomi ken sopdrink ti pagsangsanguanda. Ni kano Sol ti makaammo iti bayad. Nakayaman pay iti nalimed ta kinaagpaysona ti laeng pagpletena ti naibolsana. Nalipatanna ti sigsiglotanna a sangagasut iti pandag dagiti badona.
Nakababain a ni Sol ti agbayad ngem ad-adda a nakababain no ipettengna nga isu idinto ta awan met kuartana. Nalaka, ‘ya, ti maibabain! Dina la kayat ti aginnaw.
“Naimbag ta awan inyawidmo a kameng ti Isbola,” inyangawna.
“Awan latta ti nagbaliwam,” nagbukar ti apagbingngi nga isem ni Sol. “Sika pay laeng daydi klasmeytko!”
“Wenno addan Lebanese nga imbatim sadiay ket agur-uray laengen a sumardeng ti riribuk sanakanto umay alaen ket agnaedkayon sadiay?”
“Itongka, a! Adda kadi met mayat iti kakalkali a kamotit? Ken pagan-anok koma ti diak kadaraan?”
Nganngani naipdokan kadayta a kinuna ni Sol. Malagipna pay la gayam daytoy dagidi inar-aramidmi nga agbabarkada, inkallatik ti panunotna.
“Pakawanennak koma, Sol…”
“’Niaka ketdin, ‘ya… Simmurotak pay la koma ngarud kenka ditoy no adda gurak kenka?”
Kasla nagkanta ti barukong ni Itong kadayta a nangngegna. Ket dina napuotan ti nagarapaap a kampay idi addada ken Sol nga agdedeyt iti baybay. Buybuyaenda ti ileleggak ti init ken ti naumbi a panagbangon dagiti allon a mangdildilpat iti kadaratan. Nga inton maumada, magnada a dapandapan a mangunor iti kadaratan idinto nga iggemna ti dakulap ni Sol. Sadanto agtugaw a saklotna ti balasang. Anian!
Ngem natukay ti panagar-arapaapna idi kidagen ti suli ti panunotna. Kayatnaka ngarud ni Sol, Lusngi, ket awan met pangbiagmo kenkuana? Tarimaanem pay ti biagmo sakbay a lemmesem ti bagim iti arapaap!
Nabainan ket kasla intayab ti angin ti marikriknana itay a duayya.
“Manon ngay ti putotmo?” pagammuan ta sinaludsod ni Sol.
“A-awan pay, Sol,” insungbatna idinto a sinusopna ti nabatbati a sopdrinkna. “Awan ti nailaw-an kadatao…”
“Diak mamati. Numero unoka nga armendo idi agbasbasatayo…”
“Dayta ti pudno, Sol…”
Dina ammo no namati ni Sol kadayta a kinunana. Ngem nasiputanna ketdi ti bangbangir nga isem daytoy. Immanayen dayta a ragsakna uray idi addan iti balayda. Kasla makitkitana pay laeng ti naamo a rupa ni Sol.

NASAPA a bimmangon ni Itong iti kabigatanna. Nagluto iti pamigatda nga agama. Idi malpas, pinakanna dagiti dingoda sa sinapana ti nagdigos.
Pinatokarna ti samiweng a pagaayat ni tatangna apaman a nakapelles.
…Saan a palso ‘toy paliiwko/ No asino pay ti sadut a tao/ Saan a mapnek sangabandehado/ agbirok pay naimas nga idasarmo!
Oy, sadut, agriingkan/ Dakes kan’ no dika agbalaw/ Yurnosmo ta masakbayam/ Ta lumakaykan a rutayrutay…
Iti kuartona, napabaringkuas ni Ama Fabian iti pannakaitubong iti lapayagna ti Sadut nga ipatpatayab ti radioda. Nasdaaw. Ni kadi Itong ti nagpatokar? simmeksek iti panunotna. Himala!
Ngem kasla naipas ti nakemna idi maisipna nga isu ti pangpangngegan ti barona. Nagalasen! inngayemngemna. Agibalbales?
Awanen ti nasayaat nga aramid daytoy, intanabutobna.
Ngem kasla nabainan ti riknana idi makatadog iti kosina. Nakaluton ti barona.
Ania ngata ti nakankan ti ‘kidiables nga ubing? minulmulmolan ti mugingna.
Nagsangoda nga agama. Prito a tilapia ken salad a bulong kamotit ti sidada.
“Adu pay ti diyo naarado, ‘Tang?” inamad ni Itong kenkuana. Ti pagmulaanda iti utong ken kamotit ti kayat a sawen daytoy.
“Aguyaoy ti dila ni Jarsi no pilitem a leppsen iti agmalem,” insungbatna.
“Ditoykayon balay ta siak ti mangituloy, ‘Tang. Aginanakayo tapno dikayto ket agsakit,” insubo ni Itong ti maudi a kammetna ket nagdiretson a nagammusay. “Agpapigsakay’ ketdin ket ngannganikayon agsala iti Sisid Marino!”
Tinurong daytoy ni Jarsi a nakaparnged iti sirok ti kaimito iti lauden ti balayda. Impakanna ti arado nga adda iti asideg ket inturongnan ti nuangda iti bangkag.
Kasla di pay la mamati ni Ama Fabian iti nakitana nga inaramid ti anakna. Ania ngata, ‘ya, nga agpayso ti naknakan ti laglag? kinunkunana iti nakemna.
Naginnaw apaman a nalpas. Idi makaidalimanek, innalana ti bunengna ket namrayanna a pinuted dagiti sanga ti kakawati nga inyawidna idi kalman. Isu met a lumabas ni Dex a nakabaklay iti tako.
“Ni Itong, Tata?” inamad daytoy.
“Napan nagarado, Barok,” insungbatna. “Apay, adda manen patanganyo a dagasem ita?”
“Awan met ketdi, Tata.”
“Pasensiakan, Barok, ta nasapa a rimmuar.”
“Kasla nagbaliw ti angin ita, a, Tata?”
“Dayta ngarud ti pakasdaawak, Barok! Diak ammo no ania ti simsimrek iti panunotna ta kayatna metten nga iggaman ti witiwit kalpasan ti nabayag a panag-Asanal Bulkayana.”
“Di kad’ nasayaat, Tata, tapno dikay marigatanen a mangbagbaga kenkuana. Kasta metten nga adda katulonganyo iti bangkag.”
“Sapay la koma, Barok, ta agnanayonen ti panangtaluntonna iti naimbag a dana.”

SARDAM. Insuot ni Itong ti kagatgatangna a pantalon ken t-shirt. Sinirigna pay naminsan ti pakabuklanna iti sarming sakbay a rimmuar iti kuartona.
Nakigtot pay ni Ama Fabian a nakakita kenkuana idi agpakada daytoy. Nadanonna ti lakay nga agbasbasa iti Bannawag. Ti paboritona a nobela a Tisoy ti palpalabsanna. Nasiimanna pay nga agrungrungiit ti amana. Adda man ngatan nabasana a nakakikian ti riknana, kinunana iti nakemna.
“Papanam? Ulitem man ket kasla sabalin sa ti nangngegko…”
“Innak pasiaren ‘tay sabong ti biagko, ‘Tang. Agsaganakayo ta iti mabiit, mawagwagen dagita ur-uratmo!”
“Lusngi, adda ngarud ita mangayat kenka? Kinesset la ngaruden ti init ti kudilmo, awan pay maipagpannakkelmo nga adal. Ta ania ngarud, ‘ya, ket kinaykayatmo met ti nagballog idi pagadalendaka kadaydi inam!”
“Ania ket ni Pader Diren, ‘ya, ta awan bilibna iti kakaisuna a saringitna! Idi, kunayo nga awan mangayat kaniak ta kaslaak la nakaturog a manteka. Ita ta nagbalbaliwakon, ti man metten kinatayengteng ti kudilko ken kaawan adalko ti nakitayo! Ngem daytoy ti maibagak, ‘Tang… uray awan adal ti maysa a tao, saan a lapped dayta iti irarang-ayna. Agpursige la ketdi, papananna ngay no di aglupos?”
Balud pay laeng ti dila ni Ama Fabian uray idi makaulogen ti anakna. Nakaalaanna dagita nga ibagbagana? nupay masmasdaaw pay laeng intuloyna lattan a binasa ti naputed itay a pagrungrungiitanna. Urayna la nasipat ti mugingna idi simnek iti panunotna ti agbibiag a bida iti basbasaenna. Namak payen no kas iti bida nga agbabaket? Pordios! Yad-adayom, Apo. Didanto pay ketdin ibaga nga inyalaannak ti anakko iti asawak?

AGBAMBAMBAN ni Ama Fabian kadayta a malem idi mapasungadanna ti anakna nga adda kakuyog daytoy a babai. Nupay adayoda pay laeng, masinunuona a di met maudi daytoy iti langa. Ken saan a baket. Yaman pay, Apo, naitanamitimna. Daytoy ngatan ti ibagbaga ti anakna a sabong iti biagna?
Inurayna dagiti dua.
Ket pudno ti atapna. Inyam-ammo ti barona ti kaduana a nobiana. Sol kan’ ti naganna.
Nadayaw a kasarsarita ni Sol, dayta ti nadlawna. Napintas. Bagayna la unay ti pagat-abaga a buokna iti kimmampuso a rupana. Nalinis ti kudilna ken pangusipeten dagiti matana. Naingpis dagiti bibigna a kasla agar-arimasa a kanayon iti dungngo.
Dina la ket ngarud nagawidan ti bagina a nanglagip kadaydi nagawan. Langitna idi no makitana daytoy. Kasla man makitkitana ita iti manmanugangenna ti ladawan daydi Baket Idang.
Ngem nagapon ti duadua iti panunotna. Ammo ngata daytoy a Sol ti agluto ken aglaba? Panagkitana ket saan a pulos a marugrugitan dagiti dakulapna. Naglilinisda! Kas ngata kadaydi nagawan nga ammona ti aggamulo iti pitak? Ta ania koma ngarud ti pangrugiandanto nga agassawa no di ti agtalon? Awan met ngarud kinabaknang a maisagutko no di ti sangkailgat a talon!
Kasano ngata a napagwen ti laglag? nagapon iti panunotna a ti barona ti kayatna a sawen. Ginayumana?
“’Basang, ania ngay ti nangayatam iti anakko?” inamadna idi agangay. Insardengna ti intuloyna itay nga ar-aramidenna ket sinangona dagiti dua a nakatugawen iti balitang iti sikiganna a pagturturogan ti barona no kasta a leppas-pangngaldaw. “Awan met panggedanna. Ken maysa, numero uno a sa…”
“Tatang,” dagus nga inatipa ti barona. Amken siguro daytoy a makaisawang iti pakaupayan ti ay-ayatenna. “’Kay man ket mangburas iti bunga ti mulak a mangga dita likud ta kanentayo.”
Bunga ti manggak? inrebolusion ti panunotna. Kaano pay a nagbalin a mula ti barona ti hybrid a mangga dita likud? Ket no pinagatangna idi dayta a palakay iti kaanakanna a mangmangged idiay kabisera! Sa ita, bigbigen ti barona?
Ah, ammokon, naisipna met laeng. Agpasikat ti langgong. Ngem pay man…
“Kaano nga immulam ti mangga a…” Ngem dina manen naituloy ti ibagana koma ta dinaras ni Itong a kinallabay. Marabettak met ti isem ni Sol.
“’La ketdin, a, Tatang,” inyumbi daytoy. “Didak kadin pabainan iti sango ni Sol,” inyarasaasna.
Awan naaramidanna. Tinurongna ti sibbol a naipasanggir iti balayda ket napanen iti likud.
Naimas ti pangngaldawda. Kinemmeg ni Itong ti manador a manokda ket daytoyen ti nginurungorna. Makapungtot itay ti riknana ta kakaisuna a manadorda ngem awan ti naaramidanna.
“Adu dagiti manador ti kaarruba, ‘Tang,” kinuna ti barona. “Ta sukatakto met laeng apaman a makakallaysakami ken ni Sol!”
Naalay-ayan met laeng ti riknana idi maangotna ti ayamuom ti lutlutuen ti barona a tinola. Yaman pay, Apo, ta nasunotanna manen ti agluto, naitanamitimna laengen. Ni Sol ti nangtulong kenkuana. Nakitana a di maalumiim daytoy a nangdalus kadagiti bagis. No kasta, saan a namikki ti manugangenna!
Nalpasda a nangngaldaw. Intulod a dagus ni Itong ni Sol idi makapalpada. Pinadaananna ti barona iti balitang. Agalas kuatron idi makasangpet daytoy. Nagdiretso ni Itong iti balay kalpasan a nakapagdaydayaw kenkuana. Sinurotna.
“Agpudnoka man, Itong!” kinunana. “Kasano ngay a napagtinnagmo ti ala-Diosa iti kinapintas?”
“’Nia ket ni tatangen, ‘ya, ta awan latta ti bilibna. Siempre, a, ket babaen ti kinapudnok a nagdaton kenkuana. Kadagitoy a panawen, saanen a nasken ti kinaguapo...”
“Ay, diak kayat dayta a sarsaritaem! Dimo kuna nga innalam iti santong paspasan a kunada? Dimo ibabain ti pamiliatayo, langgong!”
“Saan, ‘Tang. Pudno ti ibagbagak. Impudnok ken ni Sol ti nagbalin a kabibiagko sipud nagbalinak a parikutyo. Awan inlimedko kenkuana. Uray ti kunayo a kina-mantekak!”
Napamulagat iti dakkel. Naitured ni Itong nga imbaga dagiti negatibo a galadna?
Ket dinayawna iti nalimed daytoy.
Sabagay, nakunana pay iti nakemna. Dakkelen ti nagbaliwan ti barona. Saanen a kas idi a pagparikutanna daytoy. Dadakkelen dagiti mulana a nateng kasta met dagiti tarakenna a dinguen.
“Ta agsukatak pay, ‘Tang,” impakada ni Itong ket nagturongen iti siledna.
Iti ragsak ni Ama Fabian, innalana ti radio ket pinatokarna ti paboritona unay a samiweng. Iti udina, agiwaras met laengen ti barona iti bin-i a mangituloy iti bangkag a pundarda nga agassawa.
…Oy, sadut, adda pay namnamam/ No la ketdi aggunaykan/ Watwatemon dayta takiagmo/ unnatemon ‘ta ur-uratmo…
(Gibusna)
(Bannawag, Hulio 30, 2007)


TI SELPON NI LILONG TOMAS
Sarita ni JOBERT M. PACNIS










ITI igagatangko iti kantina ni Anti Anjang kadayta a panaggapuk iti eskuela, ti selpon ni Lilong Tomas ti topiko dagiti nadanonak nga agbibingo. Umarrianggada pay. Kasda la tukak a nadanuman!
“Haytek a talaga!” kinuna ni Manang Alling. “’Da pay kamerana!”
“Katas ng palay, kunam man!” inkidmat kenkuana ni Manong Darwin.
“’Sino ngata met ti teksanna?” immisuot ni Anti Libang. “Laklakayanen. ‘Wan metten ‘di Mare Elang. Dagiti annakda, adda met la dita wangawangan ti barangay!”
“Ania ti ammotayo ngay no makiteksmeyt met?” impugto ni Lakay Idot a mayat ti dalukappitna ken nakabagbagas ti panangmingmingna ken ni Baket Vangie a balo a medio nalukaisan dagiti kasla naukisan a bawang a luppona. “Kanayon ket a gumatang iti Bannawag!” Nakaat-atiddog ti suyaabna. “Narigat met a kunaentayo nga agsursurat ‘diay Bannawag ta awan met essemna! Pagaammotayo met a narigatna pay nga isurat ti naganna!”
“Wen ket ngata!” inyayon ni Manang Wena a saklotna ti agmakatawen nga anakda ken ni Manong Al. Bunga ti bingo ti ubing ta ditoy laeng pagbibingoan a nasangal ti ayan-ayatda- gapu iti linnagid dagiti luppoda no kasta idi nga agaayamda. “Nabayag metten a nabalo. Liman sa a tawenen? Kasapulanna ngata pay met laeng, a!”
Bimtak ti paggaakda.
Nagawidakon kalpasan a nayawat ni Anti Anjang dagiti ginatangko.
Nadanonak ni nanang a bugbuguannan ti minurianna a bulong-paria nga ilaokna iti balatong a pangrabiimi a sagpawanna iti tinuno a paltat a naala ti banniitko itay agsapa.
Innalak ti lata ti biskuit a naglaon iti pegpeg ket napanko metten pinakan dagiti manokmi kalpasan a naidissok iti lamisaan ti manteka ken bugguong a ginatangko.
Nasurok la bassit a sisentana ni Lilong Tomas. Maymaysa nga agbibiag. Pamiliadon dagiti dua nga annakda ken daydi Lilang Elang. Nagbalay dagitoy iti pannakaridaw ti purokmi nga Amianan.
Nagaget ni Lilong Tomas. Napalawlawan ti balayna kadagiti kayo nga agbunga ken natnateng. Adu pay ti tarakenna nga ayup. Iti talonna, adda pay pinaaramidna a piskaria a pinupokanna iti tilapia. Makitkitak dagiti nagdadakkela a tilapia a yawidna no kasta nga aggapu iti talon ta malabsanna ti balaymi. Ikkannak pay no kua iti ipugpogko.
Naitsamba ni Lilong Tomas iti napalabas a panagaapit. Kunami no ania ti pangigatanganna iti gulpi nga impakilona nga irok. Nakigtotkami laengen ta iti maysa nga aldaw, addan ibarbarikesna a selpon.
Ti pakasdaawan unay dagiti kapurokanmi, no asino kan’ la unay ti kateksna. Ta uray ngamin nakasakay iti nuang nga agpatalon, adda latta ti selponna a sangkadumogna. Matnagkanto la ngata a lakay, kunkuna dagiti makakita kenkuana nga artek ken walay a babbarito.
Awan met ti mangdamdamag kenkuana ta di met maibungbunggoy. Talon ken balay laeng ti lubongna. Nagasaten ti aldaw no maidallawit iti kantina iti maminsan iti uneg ti makalawas. Kumpleto ngamin iti abasto. Idiay ili ti paggatgatanganna no kasta a Domingo a tienda ken aldaw ti pannakimisana.
Di met mabalin a kunaen a naatap a tao ni Lilong Tomas ta nalaing met kadakami a kapurokanna. Ammona ti tumulong kadagiti agkasapulan. Awan ti di saan kenkuana basta la ketdi kabaelanna nga ited.
Iti edad ni Lilong Tomas, nakidser pay laeng. Maitugotan pay laeng ti kinataerna idi kabambannuaganna. Segun iti estoria, adu a babbai ti nangar-arapaap kenkuana. Ngem daydi Lilang Elang ti napilina nupay maysa laeng nga anak ti makiseksekka kadakuada.
Adu ti nangliblibbi iti likudan ni Lilong Tomas ta di kano man la nakapili iti maiyannatup kenkuana. Napugot kano daydi Lilang Elang gapu ta talon met laeng ti yanna, kas kadagiti nagannak kenkuana. Makuna a gagangay laeng ti pintasna. Ti laeng pagsayaatanna, ammona ti agtrabaho. Saan a kas kadagidi kapatadanna a ti la agdaldalus iti kuko ti sangsanguenda. Ket dayta kano ti nangayatan la unay kenkuana ni Lilong Tomas.
Ta an-annuem ti napintas no dina met ammo ti agtagibalay? inrason kano idi ni Lilong Tomas.
Agrikultura ti lineppas ni Angkel Rilo nga inaunaan nga anak da Lilong Tomas. Maestra dita Ammubuan Elementary School ti asawana, ni Ma’am Minda. Naparaburanda iti tallo nga annak- dua a lalaki ken maysa a babai. Grade I ti inaunaan.
Maestra met ni Anti Judith a kabsat ni Angkel Rilo. Inasawa daytoy ti padana a titser iti Ballesteros National High School, ni Sir Teody. Duan ti annakda. Agturposen iti haiskul ti inaunaan kadagiti uppat a bungada.
Saan koman a pagparikutan pay ni Lilong Tomas ti pagbiagna ta nakasimpan dagiti annakna ken naparabur met dagitoy kenkuana. Ngem rasonna a nakababain met no agpataraken idinto a kabaelanna met pay laeng nga isakad ti panagbiagna. Isu a di agtaltalna nga agobra iti talon wenno iti aglawlaw ti balayna. Kada malem ti Biernes ken Sabado a mapanna sarungkaran dagiti appokona.

AGSAPA ti Domingo. Lumabas iti balay ni Lilong Tomas. Kas iti sigud, ammok lattan nga idiay ili ti turongenna. Makimisa ken makitienda kadagiti kasapulanna.
“’Pananyo, Uliteg?” sinaludsod ni tatang a madama nga agbambanban iti pagatepna iti kamarin.
“Kas gagangay, mapan met taraonan ti bagi iti sasao ti Apo!” inyisemna laeng. “Narigat no trabaho lattan. Masapul met nga intay’ agyaman kadagiti adu a parabur nga ipapaayna. Ken dagiti naruay a pannarabayna.” Atiwna pay ti maysa a mangaskasaba.
“’Payso ‘ta kinunayo, ‘Liteg,” inyayon ni tatang. “Ti la dakesna ta awan met waya ti tao nga umay koma met…”
“Adda no kayat, Barok,” kinuna ni Lilong Tomas. “Adda kadatayo ti amin a gundaway a mangpastrek ken ni Jesus kadagiti puspusotayo.”
Kasla nakukkokan a bisukol ni tatang a nangisursurot iti panagkitana ken ni Lilong Tomas a nangtallikuden kenkuana tapno turongenna ti tambak dagiti naintar a piskaria iti abagatan a mangitunda kenkuana iti haywey.
Ni Lilong Tomas ti topikoda kadayta a malem iti pagbibingoan a papanko pinagbuya. Kalkalpasko amin nga asaynmentko.
“Nakadaldalapusam dayta a damag, ha?” uray la imbullad ni Angkel Charlie ken ni Manang Pallang. “Ti man la maibagbagamon, a! ‘Ton kuan, nakasaoka manen iti pagbabawyam…”
“Agpayso ti kinunak,” impapilit met ni Manang Pallang a kasla agkumkumpas a tambor dagiti ramayna iti panagtunekna kadagiti kardna.
Idi ngamin kanikatlo a bulan, adda tinalabtab ni Manang Pallang a di met agpaypayso. Gapu ta awan maipatakderna a nakasaganganna ti sinaona, ta naalimadamadna met la idiay ili, kapilitan nga isu ti naladdit. Naimbag ta saan nga intuloy nga indarum ni Manang Ana a tinalabtabna a masikog. Kasta unay ngamin nga ugaog ni Manang Pallang a nagkiddaw iti pammakawan.
“’Sino met dayta a babai?”
“Diak am-ammo. Ngem iti panagkitak, balo daydiay. Adda met pamuyaanna. Ken saan met nga isu pay ti baket unay.”
“Nakakitaam kadakuada?” inunton ni Manong Badol.
“Iti pansitan. Nagswitda kunayo!”
“Agpayso met la dayta, ha, Pallang?” immusiig kenkuana ni Anti Rosing a mayat ti kabukabna iti mamana.
“Wan hanred persent, Anti!”
“Ania koma ita ti pakaseknaranyo ken ni Kapid Tomas ket balo metten?” insumra ni Lilong Binong. “Karbenganna dayta…”
“Ngem lakay unayen!”
“Ti ayat, awan pilpilienna nga edad…”
“Ken lugar!” insilpo a dagus ni Angkel Derik.
Ti paggaakda ketdi ngatan.
“Siak manen ti nakitayo!” inkusilap a dagus ni Manang Wena.
Ditoy ngamin barangaymi, awanen ti di makaammo iti lablayf da Manang Wena ken Manong Al. Kunkunada a pinana kan ida ti didiosen ti bingo ta ditoy bingoan a nasangal ti ayan-ayatda. Daydi kasarda met ngatan ti karagsakan nupay nanumo laeng dagiti sagana. Ta iti bisperas, saanen a sala ti inintonar dagiti tao no di ket ti bingo a sinangal dagiti ‘kaklaseda’ iti tianggi ni Anti Anjang.
“Ditay ket yamanen ta nakasarak pay ni Lilong Tomas!” kinuna ni Manang Cora. “Kakaasi met nga agmaymaysa nga agbibiag. Ken ania ti ammotayo no iti masungad nga aldaw ket malanitan manen ti bagistayo.” Binaliwanna ti panagtugana ta naktangan ngata. “Laglagipenyo… daydi kasar ni Weng ti naudi a pannakaramantay iti adda met bassit ramanna.”
“Sika laeng, a!” immusiig ni Anti Biana. “Dakami… daydi kasar ni Polon! Awanka ket idi ta napanka met nakideyt iti penpalmo!”
Napilpil ti isem ni Manang Cora.
“Bingok!” kellaat nga impukkaw ni Angkel Charlie idi yawag ni Manang Unnang ti simmaruno a bola.
“Tsk!” insanamtek ni Manang Unnang. “Ngannganik payen ket! Malas a talaga!”
Nagawidakon.

SIPUD nagwaras ti damag nga adda kateksmeyt ni Lilong Tomas, makibungbunggoyen daytoy. Ayuyangna payen ti pagbibingoan. Kanayonda a pasablogan no kasta a maisar-ong.
“Asawaemon, Lilong, ta adda pakidayaan,” kunkunada kenkuana.
“Ket no diak met pay nobia,” yisem laeng ni Lilong Tomas kadakuada. “Bareng, a, kayatnak ni Melba.”
Segun met laeng iti pannarita ni Lilong Tomas, nabaketan kano a balasang ni Anti Melba. Mapanen a kuarentay sietena. Aglakolako iti nateng ti pagsapulanna. Iti kabangibang nga ili ti lugarda. Ngem kanayon ditoy ilimi nga umay agidispos kadagiti tagilakona nga angkatenna pay idiay Ilokos.
Impakita pay kadakami ni Lilong Tomas ti ladawan ni Anti Melba a nakaseyb iti selponna. Permi man a rungiit daytoy nga adda iti likudanna dagiti naluom a kamatis a lakona. Naala kano ti ladawan iti naudi a yaay ni Anti Melba nagideliber kadagiti tagilakona.
“Kas met la kaluom ti kamatis dagiti bibigna, Lilong!” kinuna ni Manong Rexy a numero uno a sutil. “Nagimas ket ngatan nga isawsaw iti billangan a bugguong!” sa imlek iti kasta unay.
Naisurot dagiti padada nga agbibingo.
“Ti la malablabidmo!” immusiig kenkuana ni Angkel Charlie.
Idi agmawmaw ti katkatawa, inamd ni Lakay Idot ti numero ti selpon ni Lilong Tomas. Inted met ti lakay.
“Apay met nga innalam?” imbullad kenkuana ni Baket Vangie. “Pangan-annuam?”
“’Da latta, a!” inkidday kenkuana ti armendo a lakay.
“Ket no awan met selponmo!”
“Gumatangakto ngarud… sika met!”
“Ta apay?”
“Pakiteksmeytko met, a!”
“”Agbibisin a laklakayan! ‘Da, ‘ya, mayat a makiteksmeyt kenka…”
“Sika!”
“Pakpakawan!” nailibbi. “Sa maysa, awan met selponko!’
“Ket agpagatangka, a, kadaydiay abrob nga anakmo. ‘Bagam a pakiteksmeyto, este, pagteksmo kenkuana!”
“Bay-amon! ‘Gatangko laengen iti sidaek…”
“Diak ammo, a, no di met la a bileg nga ayatmo!”
“’Minsanton!”
“Ay, ay, ay… adda idi kasta a nagkatuloyan,” insagpaw ni Anti Libang.
“Hoy, diak la agraraman iti kas ken ni Idot!” inkiraud ni Baket Vangie. “’Nia koma met no idiligko kadaydi nagawan…” nagbaningrot. “’Ray kasdiay laeng daydi lakay a dina taer ti taer ni Idot…” nagbaningrot manen, “ngem maipagpannakkelko ti kinadungngona kaniak. Diak pulos nakaraman kenkuana iti danog wenno sao la koma.” Immanges iti dakkel. “Ngem apounayen, ‘ya, ta nagsapa la ketdin a napan iti nakaikarianna…” ket inyugaognan.
Ngannganik la ket ngarud natilmon ti dulsi nga itay pay nga ay-ayamen ti dilak.

URAY sadino ti yan ni Lilong Tomas, sangkaitugotna ti selponna. Segun iti damag, napasungbatna kanon ni Anti Melba. Ket isu ita ti pagibusanna iti kuartana. Kanayonna a teksan daytoy. Komustaenna kano no okey met laeng iti yanna- iti disso a pappapanan daytoy nga agangkat kadagiti tagilakona. Damag payen a ginatanganna daytoy iti de-kamera met a selpon tapno maipapasda ti inniliwda iti tunggal maysa. Kanayon pay a tawaganna.
Awan met latta ti sasao dagiti annak ken katuganganna. Paborda ketdi iti kaadda ti babai iti biag ti amada. Rasonda, dida kano maited ti ragsak ni Lilong Tomas.
Iti dayta amalem, adda impakita kadakami ni Lilong Tomas. Adda kano baro a nagteks kenkuana a mayat a makiteksmeyt. Agtawen la kano iti disiotso. Imbagana kadagiti babbaro nga alaenda ti numerona tapno isudan ti makiteksmeyt ngem awan ti nayat. Ta kasano, awan met selponda! Tumayab met amin a matgedanda iti arak ken sigarilio. Kada pasala. Kasla aggagatel ti bagbagida no dida makaallop iti balasang. No ketdi adda nadamagda a pasala, ayyapu, uray nagadayo, mapanda la a mapan. Isu pay ketdi ngatan ti makagapu a kaaduan kadakuada ti natnagen iti kalendario. Numero uno ditan ni Manong Itong Lanec.
“’Nia kan’ ti naganna, Lilong?” inamad ni Angkel Charlie.
“Jasmin kano!”
“Talaga met! Nagan pay gayam ti sabong! Siguro, permi a pintasna,” kinuna ni Manong Itong. “’Da koma ngamin selpon met…”
“Ket pagbigyamon, a, Kapid,” inyartiok met ni Lakay Idot. “Awan met dakesna.”
“Madik, ‘Pid. Narigaten no maammuan ni Melba nga adda sabali a kateksko…”
“Maan-ano koma? Dikay’ pay met nagasawa…”
“Saanen, ‘Pid. Napudnoak ken Melba.”
“Saluduanka kadayta a sinaom, Tomas,” intungtung-ed ni Baket Vangie. “Dimo tultuladen dayta nga Idot nga armendo! Ta uray pay siguro poste no nagpalda, patosanna!”
“Nakasao man daytoyen,” inkusilap kenkuana ni Lakay Idot. “Kunam no asino a kalaingan!”
“Ket agpayso met!”
“Sus, sumardengkay’ man dita. Di payen mangmangngeg ti ibagbaga ni Unnang, ne!” immirduot kadakuada ni Baket Libang. “Agpurpuroak pay ngarud met!”

NAGWARAS ti damag nga addan selpon ni Baket Vangie. Inggatangan kano ni Manang Jenny Mae. Pagteksmo kaniak, Nanang, kunana kano. Wenno pagtawagmo ta diak met unay a mail-ila ditoy ballasiw-taaw.
Ket iti dayta a panagbibingoda manen kalpasan ti pangngaldaw, saanen a simmango ni Baket Vangie. Nagpaisuro ketdi ken ni Anti Anjang no kasano nga aramatenna ti selpon.
Ket idi padasen a pagringen ni Anti Anjang babaen ti selponnna ti selpon ni baket Vangie, dagus a tinalmegan daytoy ti selponna. Naimbag ta dina naresib.
“Hilo, teks kadi daytoy?” kinunana.
Anian nga ellek dagiti agbibingo. Nakasuron la ketdi ti baket ket kurangna la a masiluan ti subsobna aglalo idi maimuttal kenkuana ti ayek-ek ni Lakay Idot.
“Umapalkayo ngamin ket,” impugtitna. “Gagangay laeng met, a, ti agdadamo.”
Awanen ti nagtimek. Maysanmaysa ti nangdumog kadagiti kardda. Intuloy met ni Anti Anjang ti nangisuro kenkuana. Idi ammona bassiten, kinamakamna ti nakiblak-awt. Nangabak!
“Anian a gasatmo, Anti!” inyapal ni Manang Alling kenkuana.
“Kasta la ti sugal, “ kinuna ni Lakay Pistong a nairana a gumatgatang iti tuyo ken suka. “Bagim ita, inton bigat bagida met. Ita ngarud nga aldaw ti naikari ken ni Kasinsin Vangie. Bayadam man la ‘toy ginatangkon, Kasinsin?” inkiddayna ken ni Baket Vangie a mangal-alikumkom iti inabakna.
“Susapo, nagmayat man ti pasakaliem, Kasinsin. Ala, tapno dimo met kuna, siak ngaruden ti mangbayad ‘gita innalam!” inyisem kenkuana ni Baket Vangie.
Di maputpot ti panagyaman ni Lakay Pistong!
Sakbay a nabuakkami, nasiimak ni Lakay Idot a nangala iti numero ti selpon ni Baket Vangie ken ni Anti Anjang.
Pagan-anona ngata?

SAAN a maipinta ti rupa ni Lilong Tomas a napasungadanmi kadayta a malem ti Sabado a panaggapuna iti ili. Kasla nagabsuonan iti nalungsot a kamatis ken tarong!
Tunggal malem ti Mierkoles ken Sabado nga agkita da Lilong Tomas ken Anti Melba. Kadagita ngamin nga aldaw ti umay panagideliber ni Anti Melba kadagiti tagilakona nga angkaten dagiti kalugaranmi nga ilakoda iti kabigatanna nga aldaw ti tienda. No agawid ni Lilong Tomas, kanayon a nakaiggem iti natnateng nga ammomi lattan nga it-ited kenkuana ni Anti Melba.
Nupay awan simngaw a timek kadagiti bibig dagiti agbibingo, ammok a masdaawda met a nakakita ken ni Lilong Tomas. Awan man la ti nakaitured a nagdamag.
Nakalabesen iti kantina ni Lilong Tomas idi sabten ni Lakay Pistong.
“Ne, apayen a kasta ‘ta rupam, Kumpadre?” inamadna ken ni Lilong Tomas. “Rumbeng koma a naragsakka ta nakitam manen ti sabong iti biagmo…”
“Awanen, Kumpadre,” kasla narba a kasuoran ti rupa ni Lilong Tomas. Atiwna pay ti ubing a naalaan iti ay-ayam.
“Aniat’ kayatmo a sawen?”
“Imbiahen ‘diay drayberda a biahera!” Ket timmallikuden. Iti panagpadayana, impugtomi a mapanna ay-ayen ti bagina iti gasatna ken ni ayat.
“Sayang…” inngilangil ni Manang Pallang. “Sayang dagiti irik…”
“Kasta la ni ayat,” kinuna met ni Lakay Idot. “Saan a bin-ig a ragsak ti ipaayna. Ngem ti sigurado, iti tunggal saem a malak-am, adda kaibatoganna a langit!”
“Ngata, Lilong?” insintir ni Manong Dayog.
“Wen… uray puotenyo ti kinunak. Kitaentayo laengen, a, ti napasamak ken ni Kapid Polon. Napaay met ken ayat sakbay a naragpatna ti kinalikagumanna a ragsak. Ita, naragsakdan ken ni Sion idiay Guam!”
Ni Angkel Polon ti kayat a sawen ni Lakay Idot. Kabsat da tatang nga immay idi nagbalikbayan. Nagayat iti maysa nga aglaklako iti patupat ken bibingka ngem ti dakesna, linoko laeng ti babai. Gold digger gayam daytoy. Ngem naimbag ta nagkrus met laeng ti dalanda ken ni Ikit Sion nga inreto kenkuana da tatang ken nanang. Ta no saan, diak la ammon no ania ti nagbanagan ni Angkel Polon.
“Nabirtud ni ayat,” ni manen Lakay Idot. “Masdaawtayto laengen a ‘ton madamdama, agasawan ni Kumpad Tomas!”

NAGSUBLI manen iti dati ni Lilong Tomas. Saanen nga um-umay iti pagbibignoan. Manmano payen a rummuar. Mabaybay-annan dagiti agbugbugi a pagayna. Naimbag la ketdin ta adda ni Angkel Rilo a nangkitkita kadagitoy.
Nagbalin ketdi a paglinglingayan ni Lilong Tomas ti agbasabasa iti Bannawag ken agbuya iti TV. Ken agkuditkudit iti aglawlaw ti balayna. Idi agnaay, mapan met laengen iti talon.
Nailiwliwagna ket ngatan ti napasamakna, kinunkuna dagiti kapurokanmi.
Di kad’ nasayaat, adda agkuna. Iti ayat, masapul a sisasaganaka a tumapog ditoy tapno dinakanto ikulbo iti husto no agkibaltangka.
Iti dayta a leppas-pangngaldaw, nasdaawkami laengen ta immammingaw ni Lilong Tomas iti kantina. Nakasarsaranta. Napasublina payen ‘di imres a bagina gapu iti saem ni ayat.
“Pimmogitayo, a, Lilong?” imbuladas ni Angkel Charlie.
“Narigat met no uk-ukopan lattan ti sakit ti nakem,” kinunana. “Dumteng latta gayam iti pannakaawat iti amin…”
“Addan sa ket baro a liwliwayo ita, ‘ya, Lilong?” inamad ni Manong Darwin.
“Ti la madamdamagmo, sika Darwin!” intubngar ni Angkel Charlie. “An’a koma ti pakaseknam kadayta?” Mayat ti dalukappitna iti suli bayat ti panagpaypayna iti kard a dina us-usaren. Katibok pay laeng ti kalgaw.
“Adda kadin baro a kateksmeytmo, Kumpad?” inamad met ni Lakay Idot. Uppat ti kardna ngem dina payen tunekan ti dadduma ta kasano, ti met la mangparparukib ken ni Baket Vangie ti obrana. “Adu ket ti mabasbasak a mayat a makiteksmeyt iti binulodko kenka a Bannawag idi kasangaldaw. Adu pay ti agpili ti kateksmeytna, yos! ‘Tay kasano taga-ballasiw-taaw! Ipakitada la ti kinamanagbibisinda! Adda pay dagiti agpupungtot ta di kano met laengen maipablis ti naganda wenno numeroda. Pagsasawanda payen dagiti editor! Dida ket agbain, a! Apay, nalaka, ‘ya, ti agbalin nga editor iti kunada? Ken siempre, perskam perserb!”
“Saan met nga amin, Kumpad,” inyatur ni Lilong Tomas. “Ad-adu dagiti serioso. Kas kadaydiay nakiteksmeyt kaniak…”
“’Pay, impaipablaakmo ti numberyo, ‘ya, Lilong?” inimtuod ni Manang Unnang.
“Wen man, ‘Basangko. ‘Bag ta impablaak ni Editor. Awan met la ti ob-obraek kinunak isu a napanunotko ti nagteks iti Bannawag. Pangiliwliwagan iti napasamak kinunak man!”
“’Nia ngay ti naganna, Lilong? Ken taga-sadino ti kateksmeytyo a nangpagungar iti pusoyo manen nga agayat?” kunam no nakangngeg a tuleng ni Manang Pallang. Insardengna pay a mulmulenglengan dagiti nasurok a sangapulo a kardna.
“Ferlyn kan’ ti naganna a taga-Caboloan iti kabangibang nga ili.”
“Asideg la ngarud, a, Lilong a pangdanonanyo!” impurngiit ni Manong Atong. “Nasayaat met no kasta tapno dikay’ maperdision unay a dumanon.”
Diak ammo ngem no apay a pilio ti isem ni Lakay Idot a nasiimak.

ITI sumuno a Domingo, saan a nagpaili ni Lilong Tomas. Nasapa ketdi a nagpabaybay. Mapan kano lumang-ab iti presko nga angin. Iti ngamin amianan ti barangaymi a Namubuan, ti nabaknang a baybay a maipagpannakkel pay laeng ti kinadalusna. Nagadu ngarud dagiti taga-sabsabali nga ili umay agdidigos no kastoy a kalgaw.
Iti dayta met a gundaway, diak ammo no ania ti naknakan ni Lakay Idot. Inawisnakami amin a nadanonna iti kantina ni Anti Anjang a mapan iti baybay. Nagadu pay dagiti innalana iti kantina a balonmi.
“Kasangaymo kadi, Uliteg?” inamad ni Angkel Charlie idi addakamin iti bangkag ni Lakay Pistong a sinaldaan ni Angkel Rilo a dalanmi nga agpabaybay. Iggemna ti dua a gin.
“Adayo pay,” insungbat ni Lakay Idot. “Adda ngamin bassit impaw-it ‘diay adiyo isu a napanunotko man met ti agpaala bassit…”
Maestro idiay Quezon City ni Angkel Crispin a kakaisuna a bungada kadaydi Baket Irma.
“Nagsayaaten no kasta, Uliteg,” kinuna met ni Angkel Badol. “Nabayagen ket a di naayusan ‘toy karabukob iti nagitgita met bassit a marka-demonio. Pagan-anusan lattan ti arak-nipa!” Kurangna laengen nga isakmolna ti iggemna a tallo a kornbip. “Adda koma nayon dagitoy a kilawen, a!”
“Dika kad’ agdanag ta no adda maranaantayo nga agsang-at a barangayan, saan a ditayo mangala. Mailiwak metten nga agkilaw!” insungbat ni Lakay Idot. “Napanunotko pay daytoy tapno saan lattan nga iti pagbibingoan ti pagrikrikusan ti biagtayo…”
“Kanayon koma a kasta, Lilong,” kinuna ni Manong Bago. “Mabalinyo no kuan ti agkandidato a konsehal ti barangay. Wenno kapitan ketdi!”
Permi man nga isem ni Lakay Idot. Mangigis!
“Agsapulkay’ koma metten iti kasukat ‘di nagawan, Lilong?” pagammuan ta kinuna ni Manong Itong Lanec. “Tuladenyo ni Lilong Tomas!”
“’Suska met Itong!” inngilangil kenkuana ni Angkel Charlie. “Dimo, ‘ya, ammo a nabayagen a palpaludipanna ni Baket Vangie no kasta nga agaayamtayo? Ngem permi met nga atap ‘diay a balo!”
“Kasta, ‘ya? Diak man ammo…”
“Kasano ket ni met lattan Pallang ti sangkasiimmo aglalo no kasta a nakasiorts laeng!”
Bimtak ti katkatawami.
“Naatap ni Vangie,” pagammuan ta kinuna ni Lakay Idot idi agnadnad ti katkatawami. “Nakasubsubirbiada! Dinak kano pagan-ano!”
“Pinadasmon, ‘ya, nga imbaga ti riknam, Uliteg?” sinaludsod ni Manong Atong.
“Namin-adun, a!” inlangit pay ti lakay. “Aglalo no kasta nga agsisinatayon nga agaayam…” nagsennaay. “Ngem talaga a naatap…”
“Paloapem, a, Lilong!” indurog ni Manong Bago.
“Saanen a mabalin. Agsapulak laengen iti kateksmeytko idiay Bannawag!”
“Ne, adda kadi metten selponmo, Lilong?” imbullad ni Angkel Charlie.
“Wen. Nagpaipaw-itak iti anakko idi nadamagko a nakanobia ni Kumpad Tomas gapu laeng iti selpon. Immapalak!” ti paggaakna. “Ngem ita laeng nga ibagak kadakayo ta amangan no ibagayo met nga agraramanak.”
“Nasayaat ngarud no kasta, Lilong, tapno makasapulkayo metten iti kadkaduayo iti rabii. Adu kano ket ti makaasawa a tabbed ti dilana gapu laeng iti selpon!” inggarakgak ni Manong Ullang. “Ngem, ne, diak kunaen a kastakayo!”
Addakamin iti pantok. Nalinak ti baybay. Arig di agbangon dagiti dalluyon.
Dikami pay nakaplastar idi mapasungadanmi da Lilong Tomas ken Baket Vangie a naggapu iti daya. Nagdeytda?
Nasdaaw met dagiti kaduami. Ngem awan man la ti nadlawko a pannakakellaat ni Lakay Idot. Nasiimak ketdi manen ti sutil nga isemna.
Nagsarimadeng pay dagiti dua idi mabigbigdakami. Ngem intuloyda met laeng ti nagna a nagpalaud. Atiwda payen dagiti agtutubo iti kinaswitda.
“Kallaysa daytoyen!” kinuna ni Angkel Badol.
“La ketdi, a!” intams-ap pay ni Angkel Charlie. “Aniat’makunayo, Lilong?” kinitana ni lakay Idot a pilio ti isemna. Masaksaktan?
“Kitaem laeng,” kinuna laeng ni Lakay Idot. “Nabileg a talaga ti selpon,” addayta manen ti nabagas a panagisemna. “Dakkel a talaga ti maaramidan daytoy!” intag-ayna ti selponna. Nakaragragsak man.
Nagmamalanga dagiti kakaduami.
Siak, kellaat lattan a simmpiplot iti isipko ti panangala ni Lakay Idot idi iti numero da Lilong Tomas ken Baket Vangie ken ni Anti Anjang.

(Tawid News Magasin,Agosto 7 – Setiembre 3, 2006)

AWIS TI DOLIAR

Sarita ni JOBERT M. PACNIS










NALUKAG gapu iti naglaok nga ariwawa ken dung-aw iti kalsada a sango ti dos grados a balayda. Nairidepna itay iti balkon bayat ti panagpalpalpana kalpasan a nakapangaldawda. Natan-awanna ni Baket Ansiang a kasta unay ti anug-ogna. At-atibayen daytoy dagiti dua nga annakda. Iti sanguananda, sakruy dagiti uppat a tanod ni Lakay Andring.
Napasennaay. Awanen ni kumpadre, nakunana iti isipna. Itay laeng bigat, intarayda ti lakay iti ospital ta agkupit kano ti barukongna. Agulaw pay. Adda iti paraanganda a mangrukrukit kadagiti masetas a mulada nga agassawa itay ilabasda ti lakay. Naasian iti langa daytoy: kamkamatenna ti angesna! Simken iti panunotna nga amangan no didan maidanon pay iti ili ti kumpadrena.
Awan makastrek a lugan ditoy barioda a Mubuan. Agdua kilometro manipud iti kalsada nasional. Masapul pay a lasatenda ti Waig Buyon sakbay a makadap-awda iti haywey.
Nabaknang ketdi ti barangayda. Nalawa ti kataltalonan a nangbarikes iti barangay. Nabaknang iti lames ti waig a nangkawiwit iti Bantay Ammu. Naruay dagiti maanupan iti bantay ken agkakatangig dagiti langilangan a kayo. Nupay kasta, dida ab-abusuen ta ammoda nga ipateg ti sagut ti Dios kadakuada. Gapu itoy, di maat-atianan ti waig a pangawidanda iti padanum kadagiti talonda.
Iti nagtakderanna, nariknana ti bara ti agalas tres nga init. Immukuok iti kaungganna. Maikasiamen, nakunana. Immuna, daydi inosente nga ubing. Nagkombulsion; natay. Nakalasat koma no di nagabay a naitaray iti ospital, kuna ti doktor.
Simmaruno daydi Ilyong, 30, a kinagat ti uleg bayat ti panangruotna iti kanen ti nuangna. Awanen ti nagnaan ti tandok a naipakat kenkuana. Idi maidanonda iti ili, naladawen ti amin.
Naiturong ita ti imatang da Baket Ansiang kenkuana. Kasla adda sapsapulen dagitoy. Dimmegdeg la ket ngarud ti marikriknana. Wen, makonsensia. Ngem basolna kadi?
MALEM. Immallatiwda ken ni Nana Lerma nga asawana iti yan da Baket Ansiang. Kas nakairuamanda, nangiyawatda iti tulong.
“Anusam la ‘toy addan, Mari,” kinunana.
“Pagyamanan ti adu, Pari,” matepteppelan ti saibbek ti baket. “Naayatkayo unay nga agassawa kadakami.”
“Iburay ti adda, Mari,” inyandingay ni Nana Lerma. “Prinsipiomi dayta nga agassawa. Ania, ‘ya, ti sakit ni Pari?”
“Hayblad, Mari,” binulosanen ni Baket Ansiang ti sangitna. “No nasapsapa la koma a naitaray iti ospital, nalabit a nalasatna kano koma ti peggad, kuna ti doktor.”
Kasla naduyok ti barukongna kadayta a nangngegna. Manen, nakunana iti isipna. Nagabay… naladaw… Napasennaay. Mano pay ti mangngegna a kasta a mangpabantot iti riknana?
Rimmuar iti balay ket namrayanna ti nangkita kadagiti mangiplasplastar iti tolda iti paraangan. Immanges iti nauneg. Nabang-aran pay a nakaangot iti angin nga inkubbuay ti karraep a kataltalonan.
“’Nia ketdin, ‘ya, ti rigat ti biagtayo ditoy away!” nangngegna nga insanamtek ni Ulling, ti kaanakan ni Lakay Andring nga agtawen iti beinte otso. Pamandeken daytoy ken natayengteng ti ngisit iti kudilna a gubuay ti pannakaturtorna iti talon.
“Pagkunaam iti kasta?” insumra a dagus ni Charlie a kataebna. Natayag daytoy ngem narapis. Kas ken ni Ulling, kinesset met ti init ti kudilna. “Ania pay lat’ sapulem ditoy barangaytayo? Nagadu a makan; saanka la ketdi a sadut!”
“No adda emerdiensi a pakasapulan ti mangngagas, awan ti madagdagus a tarayantayo,” inngalangil ni Ulling. “Adayotayo la unay iti ili!”
“’Payso ‘ta kunam, Barok,” imballaet ni Lakay Usting a nakaibarikes laeng iti bag a yan ti mamaenna.
“Dakkel a talaga a pukawtayo ti ipapanaw ni duktor,” insenaay ni Lakay Pistong.
Kadayta a nangngegna, manen, kasla naduyok ti barukongna. Tapno di kumaro ti marikriknana, simrek iti uneg ket inawisna ti asawana tapno agawiddan.
Masmasdaaw ni Nana Lerma ngem awan ti naaramidanna. Sigud ngamin a sada la agawid no panagluluton. Tumulongda pay nga umuna a mangkita iti pagkurangan ti agpasken.
Simrek iti kuartoda nga agassawa apaman a nakasangpetda. Intuloy met ni Nana Lerma ti pangtedna itay a gangansiluen.
Naipasabat kenkuana ti naikuadro a ladawan ti anakda idi agturpos daytoy iti medisina. Ladawan ti kinaamo ti rupana. Naisem ngem addaan tibker dagiti gunggunayna. Iti tayagna a lima kadapan ken lima pulgada a bagayan ti kinatarakina, agbagtit laengen, kunkunana, ti di mangayat iti barona.
“’Wan pay nobiak, ‘Tang,” kinuna ngamin daytoy idi pagsaludsodanna kalpasan a naipasana ti board. “Didak sa kayat dagiti babbai!” naikatawa. “Diak met ngamin naala ti kinataeryo…”
“Loko!” impaggaakna idi. “Ket no siak ti di agbalikas iti kinaguapom, Anak.”
“Pudno, ‘Tang. Siguro, kunkunak iti bagik, agbayogak!”
“Ay, ay, ay…dayta ti di mabalin! Awan it pulitayo ti kasta. Dayta ti laglagipem! Kakaisuna la ngaruden a bungadaka, sa ita ibagam nga agbayogka? Nowey metten, a, Barok. Awan no kuan, a, ti mangituloy iti pulitayo.”
“Saan man ket a dayta ti lawlawatenyo nga agama,” imballaet ni Nana Lerma. “Dumtengto latta, a, ti babai a mamagpitik iti puso ‘ta anakmo, sika a laklakayan!”
Nagkatawada nga agama.
“Ania ita ti planom, Barok?” inamad ni Nana Lerma idi agangay.
“Agserbiak iti away, Tatang, Nanang,” di man la nagbeddal a nagkuna ni Jethro nga anakda.
Naragsakan unay kadayta a nangngegna. Dayta la unay ti kayatna a mapasamak. Ngem amkenna a di kayat ti anakda. Ta ania ngamin, aya, ti makuartana iti away?
Ngem napaneknekanna a sabali ti anakda. Adda iti pusona ti away. Iti disso a nakaikalian ti kadkaduana. Disso nga immuna a nakasirayanna iti lawag. Wen, saan met la a nasayang dagiti adu a pammagbaga ken pannursuro nga intukitda nga agassawa iti kaunggan ti anakda!
Nagbalin a klinika ni Jethro ti maysa kadagiti dua a kuarto iti baba ti balayda. Naglatak ti naganna a Doktor Ti Away. Maay-ayatan ta sangkadayaw dagiti kalugaranda ti kinamannakaawat ti anakda kadagiti agkasapulan iti serbisiona. Umanayen kenkuana dagiti nateng, prutas wenno dingo a katukad ti serbisiona.
Kasla agpiesta ti paraanganda iti inaldaw. Agduduma a tao ken kinatao ti kapulpulapolda. Umanayen dayta a ragsakda a sangapamilia.
Impatona no saanen nga agbaliw ti panirigan ti anakda. Ngem iti maysa nga aldaw, kasla inagibas ti bagyo ti riknana. Pasado alas dies ti rabii. Nasalemsem kadayta a gundaway ta bulan ti Disiembre. Kalkalpas ni Jethro nga inagasan ti maysa a barito a napulmonia.
“Apayen, Anak?” masmasdaaw a nagsaludsod. “Kunak man no ditoykan iti agnanayon?”
“Dayta met ti amok idi, ‘Tang…” insennaay ni Jethro. “Ngem nagbiddutak…”
“Ta apay?”
“Pampanunotek ngamin ti rigatyo a nangpaadal kaniak, ‘Tang. No labsen ti agsarita, arigna inyaradoyo ti bagiyo ken ni nanang tapno mapagturposdak laeng. Gistayan naibus amin a sanikuatayo nga impatawid da apong.”
“Ania ngarud ita ti panggepmo?”
“Agabrodak, ‘Nang.”
“Agabrod?” uray la nagbullad kadayta a nangngegna. “Iserbim ti inadalmo iti ganggannaet a daga?”
“Kayatko ti makategged iti dakkel, ‘Tang, tapno masupapakak dagiti adu a nagastoyo kaniak. No ditoyak laeng, kaanonto pay a mapasublik dagiti sanikuatayo? Napateg ti tawid. Ken maysa, planok ti agurnong para iti buklekto met a pamilia…”
“Ngem sadino itan ti yan ti sinapataam, Anak?”
“Panagkunak, ‘Tang, umdas metten ti tallo tawenko ditoy lugartayo. Panawen met siguron a sapulek ti narabraber a pagaraban a kunada.”
“Anak…” insennaay ni Nana Lerma. “Saan kadin nga agbaliw ti desisionmo?”
“Desididoakon, ‘Nang…”
“Ngem, Anak…”
“Tatang, didak koma kagura kadaytoy nga aramidek. Patpatgenkayo ken ni nanang. Bay-andak koma nga agsubalit kadakayo.”
“Umanayen kadakami ti panagserbim ditoy away, Anak. Babaen kadayta, nasupapakamon dagiti kunkunam nga utangmo a naimbag a nakem…”
“Tatang…”
“No pudno met laeng nga ay-ayatennakami, dinakami koma paayen, Anak. Ditoyka nga agserbi, saan ket nga iti sabali a pagilian. Adu ti makasapul kenka ditoy.”
“Maawatankayo, ‘Tang, ‘Nang. Ngem maawatandak koma met. Adda dagiti panggepko a rumbeng a matungpal.”
“No kaptennakami ti sagubanit, asino ti mangasikaso kadakami?”
“Tatang, manangngaasi ti Dios. Sa maysa, iti tawenyo a sisentay singko, kas makitak, kapigpigsaanyo pay laeng. Natennebkay’ ngamin iti talon…”
“Di la mamin-ano a kapten ti sakit ti tao, Anak…”
Napaulimek ni Jethro. Ngem di pulos rimmukma iti paniriganna.
“Anak,” ni Nana Lerma, “no ania ti ammom a nasayaat, isu ti masurot. Nasakit man kadakami, sidadaankami nga agsakripisio.” Iti asawana: “Lakay, saanka koma nga agbalin a paidam iti anakta. Pudno ti nasaona, adda kaasi ti Dios. Adda met dana a taltaluntonen ti anakta kadaytoy a biag. Dita koman bangenan pay…”
Napatung-ed laengen.
Pimmanaw ngarud ni Jethro. Ngem sakbayna, nagadal pay daytoy iti Nursing ta nalaklaka kano ti sumrek iti Amerika no maysaka a nurse ngem iti doktor.

TIMREM dagiti luana bayat ti panangmatmatna iti ladawan ti anakda. Um-umkis ti kaungganna. Agsublikan, Anak, sangkadagullitna. Agur-uray dagiti kalugarantayo kenka.
Intugawna iti iking ti katreda nga agassawa. Inilutna ti mangrugi manen a dumagsen a barukongna. Kayatna ti umkis; nga ibulos ti im-impenna a rikna. Ngem asino ti makangngeg ken mangrisut? Ti makapalag-an iti riknana? Ti laeng anakda! Ngem ammona, kas kalawag ti tangatang kadayta a kalgaw, dinto mangngeg ni Jethro ti ikkisna… ti dawatna.
Wen, adda ni Nana Lerma- ti mannakaawat ken managayat nga asawana, a makangngeg ken makaawat iti riknana. Ngem di marisut daytoy ti pakariribukanna la unay.
Nalagipna manen daydi nasalemsem a rabii a panangipalgak ti anakda iti planona. Sumuknor iti tulang ti lam-ek ngem dina kinabaelan a pinukaw ti dagaang a simmuknor iti kaungganna. Daydi ket ngatan ti kalilidayan a pagteng iti biagna.
Timmakder. Ginaw-atna ti ladawan. Inap-aprosanna daytoy. Kaing-ingasna la unay ti anakda. Naala daytoy ti kimmampuso a rupana; dagiti bimmallatinaw a mata. Ni met Nana Lerma ti timmawidanna iti kuntirad nga agong ken nalinis a rupa. Isu, kinesset ti init iti kagagamulo ti daga. A dina pagbabawyan! Ditoy a nagtaud ti pinagadal ni Jethro!
Intugawna manen a saklotna itan ti ladawan. Malagipna la unay daydi panagawid ti anakda itay napan a tawen. Kinasaritana daytoy iti nalapat.
“Dika met ngatan agsubli pay, Barok,” kinunana. Addada iti hardin, iti kalapaw a nairanta a paginanaan ken pagpalamiisan. Kalkalpasda a nangaldaw.
“Samman, ‘Tang,” diretso a sungbat ti anakda. “Ad-adda itan nga agsubliak ta dimmakkel ti sueldok. Agkasapulan unay dagiti sabsabali a pagilian kadagiti nurse. Kayatandatayo a Pilipino ta adda panangipateg iti trabaho a naibudi iti kinataotayo nga awan kadagiti sabali a puli.”
“Ngem kasapulannaka ti ilim, Barok. Ti pagiliam! Adu dagiti agkasapulan iti serbisiom ditoy.”
“Ammok dayta, ‘Tang…”
“Met la gayam! Apay ngarud a tarigagayam pay la ita ti pumanaw manen?”
“Nakunakon, ‘Tang, adda arapaapko a kayatko a tun-oyen. Kayatko ti agsubalit kadakayo… ken mangisagana iti masakbayan ti bangonek met a pamilia.”
“Dakkelen ti urnongmo…”
“Bassit pay, ‘Tang. Ania met laengen ti natgedak ngay no adalen ti mapaspasamak iti ekonomiatayo? Pangato a pangato amin a masapsapul.”
Napasennaay. “Lagipem koma ti sinapataam, Barok.”
“Diakto malipatan dayta, ‘Tang. Dayta ti bugas ti propesionko. Ngem adu ti pamuspusan tapno maipatungpalko dayta. Saan a maymaysa ti aldaw…”
“Barok…”
“Nalipatanyo kadin, ‘Tang, a dakami nga OFW ti baro a rupa ti kinabannuar. Dakkel a banag ti maipatpatluodmi a sueldo para iti pannakaitag-ay ti ekonomiatayo.”
“Ammok dayta. Ngem madlaw kadi dagiti babassit ti epekto ti ibagbagam? Inayon pay dita ti nasaknap a panagkunniber dagiti adda iti turay. Kasano koma ngarud a maidanon ti pagsayaatan nga itden dagiti maipatpatulodyo no manmano met ti agsagsagrap?”
“Tatang?”
“Anak, ti kasapulan dagiti kailiantayo ket direkta a serbisio. ‘Tay mariknada a dagus…”
“Tatang…”
“Kasapulannaka ti pagiliam, Barok…”
“Maawatandak koma, ‘Tang.”
“Ammom kadi a mapespespes ti riknak tunggal adda sumina a kalugaran gapu laeng iti nagabay a pannakataming ti doktor? Kunkunak, no adda la koma ti anakko. Ngem anian, ‘ya, ta addaka met iti ganggannaet a pagilian…”
“Ladingetek, ‘Tang, ngem nalpasen a naipagna dagiti papelesko para iti panagsublik.”
Nagarubos ti luana iti pannakapaayna manen iti anakda.

RABII. Immallatiwda nga agssawa iti natayan. Adun ti tao a nadanonda. Adda sa aminen a kalugaranda. Nagkurang la ket nagrud dagiti naisagana a lamisaan ken tugaw. Nariknana ti awan panaginkukuna a pannakipagrikna dagiti kabarangayanda.
Kalpasan a natan-awanna ti kumpadrena, nangidaton iti bassit a kararag sa rimmuar. Namrayanna ti nagbuya kadagiti agsusugal.
“Kaasi met ni Apo Andring,” nangngegna a kinuna ti maysa nga agbuybuya. “Kasta la ti biag,” naisungbat. “Adda umun-una…”
“Nalasatna koma pay ni Patay no nataming a dagus. Ngem anian, ‘ya, ta nagadayotay’ met iti ili.”
Addayta manen, nakunana iti nakemna. Dimges ti barukongna. Napaanges iti nauneg.
“Ti kunayo ketdi, dayta a talaga ti rukod ni Pari Andring. ‘Ray man ketdi no kuartam amin no nadanonmon ti ugedmo, ipanmo a talagan.”
“Sabagay…”
Nagsubli iti uneg. Dida man siguro iranta a pangngegan ngem masair met ti riknana. No ammoda la koma a tubngarenna la unay ti ipapanaw ti anakda.
Immabay ken ni Nana Lerma. Kalpasan laeng ti sumagmamano a kanito, nagapakadadan nga agassawa.
Iti dalanda, nadlaw ni Nana Lerma ti kinaulimekna.
“Adda kadi parikutmo, Lakay?” inamad daytoy kenkuana.
Naklaat. “A-awan, Baket,” maar-arakattot a sungbatna.
“Ammok, Lakay, nasair manen ti riknam. Ngem bay-am kad’ lattan. Dumtengto ti panawen a makapanunot ‘diay anakta.”
“Kaanonto pay, Baket?” Panagkunak, adayo daytan a mapasamak. Linaon dagiti pagiwarnak ti panagkasapulan dagiti ganggannaet a pagilian kadagiti nurse. Agkikinnadakkelda pay iti diay a sueldo.”
Saan a nakatimek ti asawana.
“Ti amkek pay, amangan no sadiayen a makakita iti babai nga ipategna ket sadiaydan nga agnaed iti agnanayon.”
Awan latta ti timtimek ti asawana agingga a nakagtengda iti pagtaenganda. Nagdiretsuanna ti nangmingming iti ladawan ti anakda. Agsublikan, Anak, indawatna. Agur-uray kenka dagiti kalugarantayo. Adda kadakuada ti pudpudno a ragsak. Ti pannakapnek iti trabaho.
Nailibay nga arakupna ti ladawan ni Jethro.
Kabigatanna, nariinganna ti asawana nga adda kapatpatangna iti salasda.
“Naimbag nga agsapayo, Lilong,” inkablaaw kenkuana ti bisita apaman a nakita daytoy.
Ni gayam Prely, agtawen iti beinte a kaarrubada, nga anak ni Baket Bekang.
“Kasta met, Apok,” insubadna. “Apay kadi?”
“Mangibagbaga ngarud iti kuarta, Lakay,” ti asawana ti simmungbat. “Aggurigor ‘diay buridekda. Panggepda nga itaray iti ospital ngem kurang ti kuartada ta di pay kano naala ni lakayna ti suweldona a nagraep.”
“Kasta kadi?” inyisemna. “’Kam ngaruden, a, Baket, ta maitaray a dagus ‘diay ubing. Narigaten…”
“Agyamanak, Lilong,” uray la makasangit ni Prely. “Agbayadak met la a dagus…”
“Dika agdanag, Apok,” inyandingayna.
Apaman a nakalikud ni Prely, nalagipna manen ti anakda. No adda la koma ti anakmi, nakunana, saan koman a mayalud-alod ti ubing.
Nariknana ti idadagsen ti barukongna. Ngem, ala, nakunana met laeng, bareng maleplepanmi ti pagkurkurangam, Anak, babaen ti panangtulongmi kadagiti agkasapulan babaen kadagiti ipawpaw-itmo kadakami.
Limmag-an pay ti riknana a nakalagip a nakatulongda manen.
Idi umaldawen, nakaawatda iti text message. Naggapu ken ni Jethro!
MustakaU, ‘Tang, ‘Nang? KailiwkaUn. Dkay agdnag ta nsyatak met d2y. Advans hapi bertD, ‘Tang. Aniat’ kyatmo a sagut?
Insungbatna: Kaasi ti Apo, nakaradkad met latta, Anak. Umanayen ti kaaddam iti panagkasangayko.
Awan naurayda a sungbat.
Nasair manen ti riknana.
“Adu siguro ti pasienteda,” inyandingay ti asawana.
Ngem napangilangil. Sa la agteks ti anakda no awan trabahona. Maiparit ngamin a nakaiggemda iti selpon bayat ti panagobrada, dayta ti kuna ti anakda iti naudi a panagbakasionna.
Idi damo a tawen ti anakda iti ballasiw-taaw, sinagutan daytoy ti VCD player idi agkasangay. Rolex iti sumuno a tawen. Sa kompiuter a sa la mausar no adda proyekto dagiti agad-adal a kakaanakan ni Jethro. Nauman kadagiti material a banag a sagut iti kasangayna. Koma, agawiden nga agpayso ti anakda.

UMAS-ASIDEG ti kasangayna. Kanayon a teksanna ti anakda. Sangkaibagana ti panagawid koman daytoy.
Naragsakan iti maysa a text ti anakda: Promise, ‘Tang, addaak2 iti ksangaymo!
Insungbatna: Dkanto koman agsubli pay…
Naiteksbak: Happy Birthday, ‘Tang. Sa awanen a pulos.
Napangilangil laengen. Ngem dina latta pukawen ti namnamana nga agsublinto met laeng ti anakda iti bukodna a pagilian tapno agserbi.

ALAS SINGKO iti malem. Adda iti balkon ti balayda. Iti panagsammakedna iti barandilias, naipasabat kenkuana ti bang-i dagiti dawa nga ipalpalayupoy ti angin. Immanges iti nauneg. Nabang-aran ti riknana. Kasla makitkitanan ti isem kadagiti bibig dagiti padana a mannalon. Nakainanama ti ikarkari dagiti dawa.
“Mapankami pay, Lilong!” naipukkaw iti baba.
Timman-aw. Dagiti gayam nanguyog iti pasiente ti anakda dagiti agpaypayapay iti ruanganda. Ladawan ni ragsak ti maanninawan kadagiti rupada.
“Sige, Appok!” nakipinnayapay.
“Agyamankami, Lilong!”
“Awan aniamanna. Dios ti manarabay kadakayo!”
Napalaus a ragsak ti nangbalkot kenkuana. Isu met nga umabay ni Nana Lerma. Nakaisem.
“Nagsublin ti kinaragsakmo, Lakay,” kinuna daytoy.
“Ammom no apay, Baket…” napalua a nakalagip iti inkari ti anakda iti kalkalpas a panagkasangayna.
Diakon agsubli pay, ‘Tang, ‘Nang. Ditoyakon. Iti mabiit, agsimpaak metten. Mapankonto sukonen iti Ilokos ti agbalin a manugangyo. Kayatko, ditoy nga agsulbod ti bangonek a pamilia…

(Gibusna)
























EUGENIO

Sarita ni JOBERT M. PACNIS

















NARIWET pay ngem addan ni Eugenio, 27, iti igid ti baybay ti barioda a Cabuaan. Nakasiorts iti asul nga inasmanganna iti puraw a kamiseta. Naka-rubber shoes. Bagayna la unay iti takderna a lima kadapan ken lima pulgada ti apsay a buokna. Kimmampuso ti rupana. Nabayog ti barukong ken namsek dagiti piskelna.
Impasirna iti daya a yan ti daklis da Ama Pistong. Adda pay laeng iti dati a puestona. Ngem dua ketdin ti barangay. Impatona lattan a dimmur-asen ti pagkalap da Ama Pistong.
Ngem ketdi, dina makita dagiti bugador wenno tao ti daklis. Madamdama pay siguro, nakunana iti nakemna. Kas pay la idi, nakunana pay. Nakasingising no kuan ti init no sumalog dagiti bugador. Saan a kas kadagiti agsigay wenno agbantak ‘diay taaw nga apaglabes pay laeng ti tengnga ti rabii, addadan nga agkalkalap.
Simmango iti laud. Immanges iti nauneg sakbay a rinugianna ti nag-jogging. Manon a tawen a di nagwatwat? Sangapulo?
Adda pay laeng idi iti Umuna a Tukad ti haiskul idi masumokna ti agwatwawatwat iti baybay. Asideg laeng ti balayda iti baybay. No palausen ti manarita, arigna pannakaparaanganna laeng daytoy.
Tumremen dagiti ling-etna. Ngem nakarikna ketdi iti talinaay no kasta nga aprosan ti naumbi a palayupoy. Lallalon a maitayok ti riknana no matimudna ti panagburak dagiti dalluyon.
Iti panagriknana, kasla adda makulding a kuerdas iti kaungganna a manggubbuay iti rikna a manglapunos iti pusona. Nabayag a dina narikna ti kasta!
Naipasirna dagiti babassit a lawag iti taaw. Dagiti sigayanen dagiti, nakunana iti nakemna. Wenno dagiti napan nagbantak. Sumang-atdan.
Iti kaaddana iti siudad, saan a dina napanunot dagiti kalugaranda a mangngalap. Naisipna a babassit a bannuar dagitoy ta no awanda, asino koma ti mangsuplay iti taraon nga ikan wenno lames a kasapulan ti tao?
Wen, agpayso, kaaduan kadakuada—no di man amin—ti di nakaadal. Ngem adda met siribda a di mabatok dagiti nakaimet iti diploma. Pangarigan: Kasano koma nga ammoda a kayat dagiti ikan ti appan a lupot a nabungon iti silengsileng ti sigarilio? Wenno kasano nga ammoda a maibubo dagiti ikan no malakubda iti daklis a dida ket ipennek ti bumatok tapno malusotanda ti agtatapaw a bubo? Kasano koma nga ammoda ti yan ti pangen dagiti ikan babaen kadagiti babassit a pagilasinan?
Wen, saan a nakaadal dagiti mangngalap ngem kenkuana, iggemda ti silaw a nanglawag iti panunotna tapno masapulanna ti tulbek a nangitunda kenkuana iti sabali a rupa ti biag. A saan laeng a paadipen iti nariinganna a rigat ti biag!
Immanges iti nauneg. Dina malapdan ti isasangbay dagiti ladawan iti panunotna…
NALADAWKA manen, Eugene! Apay kadi? Secon perioden!
Sorry, Sir… naladawak a nakariing.
Ngata? Dayta lattan ti kanayon a rasonmo. Ti ketdi kunaem, naggapuka manen iti biliaran!
Saan, Sir! Napuyatanak a talaga, Sir…
Ta apay koma? Ay, Eugene, dimon ballikugen ti panunotko! Ammok, kanayonka kadagiti pagbibiliaran. Addada mangidandanon kaniak. Kas ita, kunada a nalabsandaka dita nagsulian ti plasa. Im-imasem kano ti agtudtudok!
Saan a nakatimek. Ngem naalana met laeng ti riknana, Saan a pudno dayta, Sir!
Ulbod ti nangidanon kadakayo!
Saan ngata a sika ti napeklan nga ulbod? No awan pasnekmo nga agadal, napipia pay nga agsardengkan. Buongka laeng iti ulo! Saysayangem ti panawenmo ken kuarta dagiti nagannak kenka.
Sir…
Maminsan pay a maladawka iti klasek, dikan pastreken! Nalawag, ha?
Yes, Sir!
Good! Tandaanam dayta. Paayabak dagiti dadakkelmo…

WHERE is your project, Eugene? Dimo kunaen nga awan manen? Sika man laengen ti di nangipasa idi first grading!
Diak pay nalpas, Ma’am. Nagadu ti obrak ‘diay balay ket diak nasango. Ngem ikarik nga ipasak apaman a malpasko…
Namnamaek dayta. Ngem, ne, siguraduem laeng ti ibagbagam. Ikkanka iti dua nga aldaw a pawayway. Laglagipem, panagkokompiutanen iti grado!
Yes, Ma’am!

NGEM saan a natungpal ni Erwin ti karina. Nagangayanna, ti laeng Filipino a subjectna ti naipasana.
Iti iseserrekna iti maysa nga aldaw, nadlaw ti maestroda iti Math a nakainom.
“Eugene, I gave you last chance but here you are… under the influence of liquor!” naitebbag. “Kaano pay a nasumokmo ti nagbalin nga er-er?”
Nabainan. Panagriknana, kasla asin a marunrunaw iti sango dagiti kaklasenna. Kasla kayatna a disnogen ti titserda. Awanen ti rupana iti sabsabongenna.
Dina la mailugar ti agsermon! inngayemngem ti unegna. Wen, basolna. Ngem maitutop kadi a mapabainan iti sango dagiti kaadalanna. No apay met ngamin a dina napagkedkedan ti awis dagiti barkadana iti sabali a pagadalan!
“Mr. Matias, from now on, don’t enter my class if you’ll not bring your parents! I want to talk with them!”
Nagtung-ed laeng.
Iti kaungganna, adda agpilit a rumkuas iti babawina ngem no apay a kasla nakakawar nga awan gawayna no sumpeg ti silud ti barkada.
Maaw-awananen ti ganasna nga agdal. Ngem no agsardeng, pangalaanna ngarud iti kuarta a pangsustinerna kadagiti bisiona? Agturpos idin iti elementaria idi masumokna ti agsigarilio. Itay laeng first yearda a rinugianna ti simmimsim ti nasanger.
Ania ngata ti aramiden da tatang ken nanang no maamuanda ti ar-aramidek? simnek iti kaungganna. Malmaluenda? Daytan ti dina ipalubos!
Ammonan ti aramidenna apaman a maksangpet iti balayda.

MALASINNAN ti masanguanna. Narusepen iti ling-et. Ngem dina amrikna ti bannogna.Limmag-an ketdi ti riknana.
Agsungaden dagiti barangayan. Maysanmaysa ti nagiddep kadagiti silawda.

NAGGAPUAM? Apay a dika simrek?
Napanak ‘ta baybay, ‘Nang…
Kinuam? Adda pay klasem, dika ketdin simrek! Ania la unay, ‘ya, ti ayatem nga agballog?
Nakipagsang-atak kadagiti barangayan, ‘Nang. Nagadu ti nabagik. Daytoy man, ne. Nagdadakkelan a kabalias!
Dayta ti ayatem! Pati panagadalmo, isakripisiom! Ammom kadi, Balong, a sika met la ti maabakan kadayta nga ar-aramidem?
Nanang…
Agbaliwkan sakbay a maladaw ti amin. Mabainakon iti eskuelaanyo. Namin-anon a pinaayabandak ngem dimo met idandanon. Aglalaok ti irasrasonmo. Naimbag ta nakitanak ti maestroyo ket isun a mismo ti nakaammuak kadagiti aramidmo.
Diak nga’d mayulo ti agbasa, ‘Nang… ‘ray an-annuek. Kasla tumaytayab ti panunotko no addaakon iti uneg ti kalse…
Gapu ta barkada lattan ti linaonna. Padasem a lipaten ida ket ipamaysam ti panagbasam, siguraduek a makasurotka, Balong.
Nasaysayaat laengen nga agsardengak, Nanang…
Di mabalin! Ta ania koma ti aramidem? Balong, aramidenmi amin a kabaelanmi ken tatangmo tapno makalpaska laeng. Yaradomi ti bagimi no dayta ti masapul.
Ngem sayang ti kaurta, Nanang…
Ania ti nangngegko? Apay dimo kayaten ti agbasa, ha?
Diak mayulo, Tatang. Kinapudnona, gistayan awan naipasak a subjectko…
Dayta ti maal-alam iti barkada!
Pakawanendak, Tatang.
Pak!
Huston, Pidong! Kaasi ‘ta ubing!
Bay-annak, Baket, ta ikkak iti pagnakmanna!
Saan, ‘Tang! Annaykooo… Annaykooo! Nanang!!!
Huston, Lakay… Huston!!!

NASLEPEN. Ngem awan latta ti mariknana a bannog. Kasla pay ketdi pumigpigsa.
Dina nakita ti nagkalian iti tarukoy. Nabaddekanna ti iking daytoy. Naimbag ta natimbengna ti bagina ta di ket koma naidaramudom. Ngem nariknana a kasla nagligasi ti lansalansana.
Intugawna nga inilut idi mariknana ti sakit…

DIKA met pay nakasukat dita, Eugene?
Masadutak, Nanang.
Masadut? Di kad’ daytoy ti kinayatmo? Ti saan nga agbasa? Sa ita…
Makabannog ti sumalog iti talon…
Ngem dika mabannog nga agbaliodong.
Nanang…
Nasurot ti kayatmo nupay nasakit ti nakemmi. Ta kas nakunam, di sumrek ti adal.
Nakapudpudot ‘diay talon!
Anusam, a, ta isu met ti kinayatmo. Addaka koma ita iti pagadalan no dika nasukir! Ala, agsukatka ketdin ket, ne, agbannawagen…
Diak kayat!
Kayatmo ti mabaut?
Diak kayat kunak ket!
Pidong!!! ‘Maykad’toy man!
Apay kadi? ‘Sagsaganak ‘toy pagbatbatan!
‘Toy anakmo…
Saanen, ‘Nang, Agrubuatakon…
Nasayaat!
MARIKNAK ti babawim, Balong. Ngem nalpasen ti amin. Awanen ti mabalinko. Intangepen ni tatangmo ti gundawaymo a mangituloy iti panagbasam. Nauman.
Ania ket ngamin a rigat ti panagbiagtayo, Nanang…
Isu a kasta la unayen ti panangyalubogmi kenka tapno makalpaska koma met iti kareram. Ngem sabali met ti inar-aramidmo.
Ikarik, Nanang, umlaut-otak iti kinjarigattayo.
Kasano?

ANIA ti nalpasmo?
Awan, Sir.
Nagturedkan nga agaplay. Ken, ne, nagubingka pay. Manomon?
Disisais, Sir.
Kabaelam ngarud ita ti agbalin a peon?
Nariturak iti trabaho iti talon ken baybay, Sir.
Good. Sige ngarud, mangrugikan. Ngem saan a kas kadagiti sueldo dagiti kaduam ti maawatmo.
Ayos laeng, Sir.
No adda umay aginspeksion, aglemmengka! Narigat ti makasuan!
Dua lawas idin ni Eugene iti siudad. Naibusen ti intugotna a kuarta a linibasna ngem di met la makasapulen iti panggedanna. Napadasanna ti nagidda kadagiti kalkalsada. Kadagiti sirok ti rangtay a no dadduma, kamaten ida dagiti polis. Ti la pagtartarayanda.
AWAN pay dua a lawas, nariknanan a dina kabaelan. Nagikkat. Tinuladna dagiti ubbing a nakitana kadagiti dalan. Nangala iti lupot sa binabasana. Punasanna dagiti lugan. Mayat idi damo ta adu ti makuartana. Ngem kimmisang idi adudan nga agiinnagaw.
Nagakar-akar iti puestona. Ngem isu la nga isu. Agsasallupang dagiti ubbing a kakompetensiana.
Napintas a narigat ti trabahona. Adda dagiti galante a mangyawat iti pinapel. Adda met dagiti baribar ti kinataona. Iseniasda ti pannakapunas ti luganda ngem inton malpas, insiweten ti pamay-anda iti luganda apaman nga ag-green light.
Iti maysa a malem, di nasiputan ni Eugenio ti maysa a kotse idi agtaray koman daytoy a mangdalus iti lugan ti nangpayapay kenkuana. Nadungpar. Addan iti ospital idi agsubli ti puotna. Pagsayaatanna ta di napuruan.
Anak ti maysa a businessman ti nakaatal kenkuana. Innala daytoy idi makapaimbag kalpasan a naistoriana ti kabibiagna.
Nagbalin a washboy ken hardinero. Libre amin a masapulna. Laeng, iti garahe a maturog. Inurnongna amin a nasueldona.
Naanus ni Ma’am Violy a nagbalin nga amona. Idi agbayag, mapalubosanen a mapan agpasiar a maymaysana.
Nagsursuro nga agmaneho idi agbayag. Isun ti nagbalin nga opisial a drayber ni Ma’am Violy ta apagisu met nga agretiro ti drayberna, ni Mang Kulas.
No kasta a rabii, sumpeg ti iliw iti barukongna. Malaglagipna dagiti dadakkelna. Mapespespes ti barukongna ta maamirisnan dagiti nagkamtudanna a kas anak. Dakkel ti babawina iti dina panangikaskaso ti panagbasana.
Mautobnan no kasano kadakkel ti sakripisio dagiti nagannak kenkuana. Sakripisio a rumbeng koma a sinupapakanna babaen ti panangigaedna nga agbasa. Ngem anian, ‘ya, ta napigpigsa met idi ti guyod ti barkada.
Inkari ngarud ni Eugenio a masapul nga agballigi kadaytoy a yaadayona. Ta anianto laengen ti rupana nga isarangna idiay Cabuaan no agsubli nga imaima?
Impakadana ken ni Ma’am Violy ti panagbasana iti rabii. Nakayaman iti dakkel ta pinalubosan ti amona. Inkari pay daytoy a tulonganna.
Ngem dimteng ti dina ninamnama a pagteng. Ur-urayenna ti amona iti maysa a malem iti sango ti pasdek a pagtartarabahuan daytoy idi dumteng ti nobio daytoy. Langana ti makapungtot unay.Naggapu iti uneg ti pasdek.
Panawamon ti amom. Siak ti mangitulod kenkuana! naitebbag.
Ngem, Sir…
Nalawag ti nangngegmo. Saanka met ngata a tuleng!
Imbilinna nga urayek, Sir…
Ibagbagak ngaruden a dimon urayen. Dika kadi makaaw-awat? Nalpasen a nagpatangkami.
Agtungtungpalak laeng iti naibilin kaniak, Sir…
Shit! Ania, ‘ya, ti kayatmo? Bugtakenka pay tapno agtungpal laeng?
Maawatannak koma, Sir. Agingga a di ni Ma’am ti mangibaga, diak pumanaw ditoy.
Napampag ti ridaw ti kotse. Rummuarka man dita ta agsaritata iti nalapat!
Nagtungpal. No agaramid iti dakes, kabaelak met siguro a salakniban ti bagik, nakunana iti nakemna. Nataytayag ti nobio ti amona ngem iti tantiana, nalakana laeng a padsuen no kaskasano. Amang a nabukbukel dagiti piskelna.
Kinuelio a dagus ti nobio ti amona apaman a nakaruar.
Ibbatandak, Sir…
Asino ti pagpangpangasmo, ha?
Awan, Sir. Kunak met nga agtungtungpalak laeng iti bilin.
Apay, dinak patpatien?
Saan nga iti dayta, Sir…
Nakakalalaki ka. ‘Lam mo ba ‘yun?
Dina napakadaan ti pannakaparusokna. Uray la nagpatangken ti tianna iti sakit.
Ngem idi piduaen ti lalaki ti mangdangran kenkuana, siaalibtak a rimmuk-at ket sinanggana ti gemgem nga agdisso koma iti rupana. Tiniritirna daytoy. Napaikkis iti sakit ti nobio ti amona nga agingga a kadagita a panawen ket dina pay ammo ti kinataona.
Idi ibbatan ni Eugenio ti kalabanna, saanen a maipinta ti rupa daytoy. Naklaat laengen idi paturongan daytoy iti paltog.
Agsardengka, Leon! timek ni Ma’am Violy.
Ngem immawengen ti kanalbuong.
Ti ammona, daydin ti kanibusananna. Ngem naasi ti Dios. Kalpasan ti uppat nga aldaw a pannakirangetna ken ni Patay, nagballigi met laeng. Bassit la a kibaltang, ti koma pusona ti sinalput ti bala.
Naammuanna idi agangay a nagsubang gayam da Ma’am Violy ken Sir Leon. Agpilit kano ti naud-udi nga agdiscoda ngem madi ni Ma’am Violy. Iti ngamin naglabas, nadlaw daytoy ti kinagaraw ti nobiona. Sabali laeng dagiti damag nga adun nga annak ni Eba ti pinagsangitna.
Gapu ta saan a maipilit ni Sir Leon ti kayatna, inatapen daytoy nga adda relasionda ken ni Eugenio. Di pulos immapay iti panunot ni Ma’am Violy a rikiaren ni Sir Leo ni Eugenio.
Tapno awanen ti adu a sarita, ti pamilia ni Sir Leo ti nakaammo amin iti gastos iti ospital. Katukad dayta ti panagulimekna lattan. Nupay sumkad ti riknana, immannugot lattan. Pangalaanna koma iti gatad a busbosenna. Sa maysa, dakkel a tao ti ama ni Sir Leo. Politiko daytoy!
Apaman a nakapaimbag, nagpakada ken ni Ma’am Violy. Di a palubosan daytoy ngem nagpilit. Inrasonna nga amangan no sublian ni Sir Leo ket nakarkaronton ti mapasamakna. Aglalo ket insinan ni Ma’am Violy daytoy.
Inkari pay ni Ma’am Violy ti pannakanayon ti sueldona tapno saan laeng a pumanaw. Narigat kano ti agsapul iti drayber nga addaan iti nasin-aw a puso a nakitana kenkuana.
Nupay nasakit met ti riknana a panawan ni Ma’am Violy, awan ti naaramidanna. Napigsa ti pammatina a sublian ni Sir Leo. Naammuanna idi agangay a tirong daytoy.
Naawatan met laeng ni Ma’am Violy aglalo idi ipalgakna nga agsublin iti barioda. Sakbay a pimmanaw, pinapetpetan daytoy iti sobre a naglaon iti kuarta. Para kano iti pagbasana!
Napalaus a panagyamanna ken ni Ma’am Violy.
Ikararagko ti panagballigim.
Agyamanak, Ma’am. Dikayto malipatan.

IMPAGNAPAGNANA idi mariknana a nakagin-awa ti sakana itipanangilutna. Ngem no kua, mariknana a sumakit daytoy.
Inkeddengna nga agbueltan. Magna laengen.

Pakawanendak, ‘Tang, ‘Nang…
Anakko, ‘ya… hu-hu-hu. Pianragsaknakami kadaytoy a panagsublim. No mano a tawen a nagdandanagkami kenka… a nangikarkararag iti panagsublim.
Pakawanennak koma, Anak, kadaydi inaramidko kenka…
Tatang, siak ti tumutop nga agkiddaw iti pammakawan kadakayo. Pagyamanak pay ketdi daydi a pagteng ta isu ti nanglukat kadagiti nakullaapan a matak.
Ania ita ti planom?
Baliwak ti mangrugi, Nanang. Napaayak iti yaadayok. Diak natungpal daydi nakunak. Ngem ammok, adda pay laeng narimat nga agsapa nga agur-uray kaniak.
Hustoka, Anak. Namnamaem, addakami iti likudam.
Ituloyko ti agbasa, Tatang, Nanang…
Dika ngarud mabain ita ket bullakaykan?
Awan lakay iti adal, Nanang.
Sakbay a nakapaenrol kadayta a panagseserrek, nangngegna iti radio ti maipanggep iti Non-Formal Education wenno NFE. Simrek ditoy.
Padana nga addan edad dagiti kaklasena. Maymaysa ti rason dagitoy no apay a dida naituloy ti nagbasa: kinarugat ti panagbiag. Ngem dina imbain nga impalgak ti rasonna: ti kinabaliodongna.
Out-of-school youtda nga agkakaadalan. Sabado ken Domingo a sumrekda. Ngem naynay ketdi dagiti skills training nga iwaywayat kadakuada ti TESDA wenno Technical Education and Skills Development Authority. Ditoy a nasursurona no kasano ti aglaga iti baki, sagatan, labba, bigao ken alat manipud iti kawayan. Nasursurona pay iti agaramid iti pinggan, tray, basket ken flower vase manipud iti iit ti niog.
Limmawa ti paniriganna iti biag gapu iti napasnek a panangisuro kadakuada dagiti taga-TESDA. Bayat ti panagadalna, makategged payen. Naruay dagiti kawayan iti laud ti balayda ket ditoy a napanunotna nga impatakder ti Eugene’s Handicraft.
Nagbalin a sukina dagiti mannursuro iti nadumaduma a pagadalan. Uray payen dagiti restaurant.
Itay laeng napalabas a bulan, nasursurona payen ti nagaramid iti sala set manipud iti kawayan. Narigat ti trabaho ngem mariknana ti pannakapnek. Innalana dagiti kabagianda nga awan met laeng ti masnop a trabahoda. Sinuruanna dagitoy. Isudan ti nagbalin a katulonganna iti impasdekna a negosio.
Nangituyang ti NFE iti qualifying exams. Maysa kadagiti napagasatan a nakaipasa itoy. Naikkan iti diploma a katukad ti diploma dagiti nagturpos iti haiskul. Napalalo ti ragsakna.
Nagenrol iti Electronics iti TESDA Tuguegarao. Ditoy, natenneb a husto gapu ta addaan iti padas ken sumangkatenneb met dagiti mangisursuro kadakuada. Panggepna ti mangipatakder iti Electronics Shop iti ilida apaman a makalpas. Ammona, bassit laengen nga anus, magaw-atnan ti balligi.
Planona pay ti mangala iti degree course. Dakkel a pagyamananna ta babaen ti EO 358 nga imparuar ti agdama a pangulo idi Setiembre, 2004, makreditton dagiti agdama subjectna inton sumrek iti university wenno college. Kayatna met nga uray kaskasano, maawagan met a degree holder!

NAKASINGISINGEN ti init idi makagteng iti simmaloganna itay a pantok. Immanges iti nauneg. Nabang-aran. Agawiden. Agsubli pay ‘ton leppas-pangngaldaw idiay siudad ti Tuguegarao. Makabulan pay, malpasnan ti kursona. Maisagutanna met laeng dagiti nagannak kenkuana ti naan-anay a balligi.
Napaisem idi ibansagna ti panagkitana iti yan da Ama Pistong. Sumalsalogdan. Iwayatdan ti daklisda! Rinugianna metten ti umaddang… -jmp






BALITE
Sarita ni JOBERT MATIAS PACNIS






“APOUNAYKAY’ metten! Kayatyo met ngamin nga ania man a kiddawenyo, mayawat a dagus!”
Nariingak ti panagsaosao ni nanang. Ammok lattan a ni lilang ti kaungetna. Di man ngatan agpakatutoren daytoy iti pangibaonanna ken ni nanang.
“’La, ir-iriagannakon!” insaning-i ketdi ni lilang. Nalawag a mangngegko ta adda laeng iti ampir ti kalapawmi ti inaramid ni tatang a pagyananna. “Gapu met la ta di makabael dataon…”
“Saan met a kasta. Ngem panunotenyo koma met, a, ti bambannogko iti agmalem.”
Aglakolako iti nateng ni nanang idiay ili. Sumangpet iti pangngaldaw. Pagtarusan a pagumbian dagiti dua a kakaanakak, da Princess ken Joy. Iti amiananenmi ti balay da Manang Rosie ken Kayong Kardo. Trese a tawen ti baetmi ken Manang Rosie. Menoposal bebiak kano. Isu a pagangayanna, malemton no masangona a labaan dagiti murengmi.
Siak koma ti aglaba ngem sangkaitugotnak met ni tatang idiay bangkag. Iti tawenko a sangapulo, adun nga obra ti ammok. No Sabado ken Domingo, iti laeng bangkag ti ‘yanko.
“Nakabannogam koma met?” nangngegko a kinuna ni lilang.
“Kadagiti appokom iti tumeng, a! Ken dakayo!”
“Nakabannogam koma kaniak? Dinak met as-asikasuen!”
“Pagsaananna pay met, ‘ya? No kasta nga agasugkay’ iti rabii, asino ti mangtultulong kadakayo? No agdungritkayo, asino ti mangdaldalus kadakayo?”
“Ni Uyda, a!” insungbat ni lilang.
Ni Anti Loida ti kayatna a sawen. Iti laeng dayaenmi ti balayda. Aglaba ti pagsapulanna. Mangngalap met ni Angkel Dison nga asawana. No mumalemen, pagsanguandan nga agassawa ti mangtumba iti “bilog” wenno sangabotelia a gin iti paraanganda ket awan bibiangdan no pappapanan dagiti tallo a butirog nga annakda.
“Pordios, ‘Nang! No dinakay’ payen ammo a taliawen! Kunam met la no nakaad-adayon ti balayda ta dinakay’ payen masirip!”
“No kanayonnak nga umay sarsaritaan? Ilablablabaannak pay!”
“Agkabawkayon a talaga!”
“Saanak pay nga agkabaw!” inlaaw ni lilang. “’Kaskastanak latta ta awan baelkon,” inyanug-ogna. “Ayyapo, ‘ya, ta nagkas-angen ‘toy gasat. ‘Pay a dinak pay la ngamin alaen…”
Bimmangonak. Indalimanekko ti nagiddaak. Nagtarusak iti pagsarban. Nagdiram-os ken nagmulumogak.
“Saankayo nga agdung-aw, a… kababain!”
Kastana ni lilang. No aginnaladan iti sao ken ni nanang, pamrayanna ti agsangit santo agdung-aw, banag a kasuron unay ni nanang. Ung-ungtan pay no kua ni nanang ni lilang no kasta a makapanawen ti mairana a bisita. Es-estoriaen ngamin ni lilang a baybay-anmi kano. Dimi kano payen pakpakanen. Asino met ti di masuron ket iranana pay a dagiti nagsiding ti dilana ti pangibagaanna? Koma no agpayso.
Limada nga agkakabsat da nanang. Ni Angkel Arman ti inaunaanda, nagbalay daytoy iti kabangibang a barangay. Ni Anti Loida ti maikadua. Ni nanang ti sumaruno. Ni Angkel Aldong ti maikapat. Tallo ti anakda ken Anti Ising ngem pasig nga awanda iti dennana. Nagtatalaw met dagitoy idi agtalaw ti inada a di nakaibtur iti kinabartekero ni angkel.
Maymaysa ita nga agbibiag ni Angkel Aldong. Makikabkabbalay kada Angkel Idot a buridekda. Agyanda amin iti family house da lilang. Kas ken ni Angkel Aldong, kasingin met ti arak ni Angkel Idot. Agdung-aw ti aldaw a di nakalidok. Natukantukad dagiti lima a kakasinsinko nga annakda ken Anti Aida.
Iti kinaganus ti isipko, addan nagapn a rurodko kadagiti kakabsat ni nanang. Ni Anti Loida la unay. Dina man la umay komustaen ni lilang no umang-anges pay met laeng. Adda naminsan a binagaak tapno sukatanna ni lilang ta nagdungrit daytoy ngem ti ketdin darasna a nagpaabagatan. Agur-uray kanon dagiti ilabaanna. Kapilitan a siak ti nangdalus ken ni lilang.
Sa laeng naalisto ni Anti Loida no madamagna nga adda kuarta ni lilang nga inted dagiti kakabagianda a simmarungkar. Ririenda ni lilang no di mangted daytoy. Kesio awan kano ti igatangna iti bagas. Apaglikud pay laeng no kua ni anti, addad’tan da Angkel Idot ken Angkel Aldong. Kidkidenda amin a naited ken ni lilang.
“Kayariganda ti balite,” sangkakuna no kua ni tatang. “Ti balite, agbibiag laeng gapu iti padana a kayo a sumipsipanna. Ipaturayna a matay ti pakairamramananna a kayo!”
Dakkel ti pammabasol ni tatang ken ni lilang. Nasapa a nabalo ni lilang ket idi kano pay baro da Angkel Idot ken Angkel Aldong, pinanuynoyanna ida. Itedna amin a masapulda. Ditoy ngamin Ammubuan, maysa idi ti pamilia da lilang kadagiti kalawaan iti talon.
Idi agpamilia ni Angkel Idot, ni latta lilang ti mangbibiag kadakuada. Amin a mabagi iti talon, agdiretso kenkuana. Rason kano ni lilang: ‘tangay isu kano ti kabbalayna ken buridek. Kasla don ken donia ti panagbiag da Angkel Idot ken Anti Aida.
Da nanang ken tatang, di man la pinuruakan ida ni lilang. Nupay kasta, inggaed ni ketdi ni tatang ti nagtrabaho tapno dikami manglangan a mangan.
In-inut a nagsuek ti panagbiag da lilang. Sugal ken arak ngamin lattan ti as-asikasuen da angkel. Ni met Angkel Arman, addaan iti nagpaiduma a sirib. Saan nga agun-uni ngem permi met ti panangkittabna kadagiti talon a pagbibingayanda koma nga agkakabsat. No manon nga ektaria ti binukodanna nga inlako. No kasta gayam a sarungkaranna ni lilang, papirmaanna dagiti pappapeles. Ibagana kano lattan ken ni lilang—a di idin makabasa—nga isaldana laeng ti daga tapno adda pagpaagasna kadagiti kasinsinko. Gayam, ilakonan ti daga!
Ita, sangkailgat laengen ti pagbibingayan da nanang a talon. Itay laeng napan a tawen, inlako da lilang ti dua ektaria idiay Allacapan ta naopera ni Anti Aida. No saan a naasikaso, nalabit nga impannan. Tinubuan kano iti lasag ti matrisna!
Idi napigsa ni lilang, agnaed iti ‘yan da Angkel Idot. Ngem idi agsalogen ti pigsana, didan kaykayat. Kanayon a pagsawan ni Anti Aida. Kaalumiimda payen a dalusan no kasta nga agdungrit. Ammok dagitoy ta malabsak ti balayda no kasta a mapanak agbasa.
Estoriaek no kua ken ni nanang ti mangngeg ken makitak no sumangpetakon. Napalalo ti pungtotna. At-atipaen ni tatang no igay-at daytoy a rauten ni anti.
Idi adda pay laeng ni lilang iti ‘yan da Anti Aida, ditoy balay ti kamanganda no adda agalen ni apong. Umayda mangibaga iti igatang ti agas wenno pangpaospital no kasta a nakaron ni lilang. Adda ngamin angkit ni lilang.
Ket ita ta nakapuyen ken agkabaw payen ni lilang, immayda lattan imbattal ditoy balay a kasla awan aniamanna. Makatawenton ni lilang ditoy balay. Linipatdan! Sadanto la siguro umay siripenen no nalamiisen a bangkay!

ITI panaggapuk iti pagadalan kadayta a malem, nasangpetak ti panagdinniskutir da lilang ken nanang. Ipilit ni lilang ti panagsublina iti denna da Anti Aida. Kayatna kano nga iti balayna ti umuloganna. Ti pagsiddaawak, kasano pay a makaulog iti balayna ket nagbalin metten a kalkalapaw daydi dua kadsaaran a balay-Kastila?
Kinapatang ni nanang ni tatang idi sumangpet daytoy a naggapu iti bangkag.
“Anianto laengen ti masao dagiti tao?” kinuna ni nanang. “Pagpapasaanmi ti inami? Ken kakaasinto laeng iti denna ti ipagko!” Ni Anti Aida ti kayatna a sawen.
“Tungpalem lattan, a, ti kayatna!” kinuna ni tatang. “Narigat no di patgan ti kiddawna amangan no isunto ketdi ti di pakapudnuan.”
Impaabagatanda ngarud ni lilang iti kabigatanna. Kinibin ni nanang. Awan ngamin ti immay kadagiti kakabsat ni nanang a lallaki idi paayabanna ida. Adu kano ti trabahoda. No di koma ammo a tengnged lat’ arak ti obrada!
Kasta unay a suron ni tatang. Simmurotak ta binagkatko ti karton a nagyanan dagiti bado ni lilang. Idi maidanonmi iti balayna, nasiputak ti panagmisugsog ni Anti Aida.
Apaman a naiplastar da nanang ni lilang, pimmanawdan. Nabatiak ta implastarko met ti binagkatko.
“Ayyapo,” insennaay ni anti, “kasta la unay ngaruden ti rigat, adda pay la nayon a taraknen a ngiwat!”
Nasaok dayta ken ni nanang.
“Naglaingen!” impugtitna. “Kunam no asino nga agsasao! Pay man!”
“Agtalnaka, Baket,” inyatipa ni tatang. Igay-at ngaminen ni nanang ti mapan rumaut.
Iti kaadda ni lilang iti ‘yan daAnti Aida, di latta naginana ni nanang. Isu pay laeng ti mangdaldalus ken ni lilang. Nakasapsapa da angkel ken anti a sumalog idiay talon. Sumipngetton no sumangpetda.
No kasta met nga adda kasapulan ni lilang, baonen da angken ken anti dagiti ubbing tapno sukonenda ni nanang. Masiudot metten ni tatang.
“Ditoy pay la ti tarayanda!”
Ngem agpatingga laeng iti sasao.

MALEM ti Lunes. Agtartaray dagiti kakasinsinko nga umay nangayab ken ni nanang. Marigatan kano ni lilang nga umanges. Ipannan sa kanon!
Napan met a dagus ni nanang. Simmurotak.
Simrek ni nanang iti siled ni lilang. Nagbatiak iti ruar. Madamdama pay, mangngegkon ti sangit iti uneg. Awanen ni lilang.
Nadlawko a kasla aniamanna kada Anti Loida ken Anti Aida. Imbes met a tulongan dagiti uulitegko ni tatang nga agbirok kadagiti masapsapul ken mangisagana iti aglawlaw, inun-unada ketdin ti nagpagatang iti arak.
Iti suron ni tatang, di immammingaw iti umuna a rabii.
Rigat koma a nagpaiduma no di timmulong dagiti kabarangayan. Dakkel koma met a katulongan dagiti tong ken tulong dagiti politiko ta nairana nga asidegen ti eleksion idi pumusay ni lilang ngem agiinnuna met dagiti kakabsat ni nanang a mangibolsa kadagitoy.
Iti aldaw ti pumpon, idiiruardan ni lilang iti balay, inabay ni Anti Loida ni Anti Aida. Ket nagdanggayen ti anug-ogda. Kasla mauragada a baka!
“Ay, awanen ti tong. Ket dayta ti sangsangitanda!” nangngegko nga insutil ti maysa a lakay iti asidegko.

NABAYAG daydin. Awanakon idiay Ammubuan. Kaduak metten da tatang ken nanang ditoy Tuguegarao. Nakaturposak metten iti kolehio ket siakon ti manedier ti maysa a cable TV itoy a siudad. Da Manang Rosie ti agyanen iti napasayaaten a balaymi idiay Ammubuan.
“Nakapsut ken medio agkabawen ni Anti Aida,” impadamagna kaniak iti isasarungkarna kadakami kadayta nga aldaw. “Pagpipinnasaan met dagiti annakna. No mabalin, awan ti mayat a mangala kenkuana. Ta rigat met la ti adda kadagiti kakasinsinta. Kasta met laeng ken ni Anti Loida. Bakbaket nga agpayso ngem ni Anti Aida ngem ikarkarigatanna pay la ti aglabalaba.”
Kinitak da tatang ken nanang nga agmermerienda iti salas bayat ti panagbuybuyada iti wide screen a telebision.
“Inton agsublika idiay, Manang,” kinunak a daydi lilang ti adda iti panunotko, “ipalagipmonto kaniak ta mangipaw-itakto iti uray napia la a para sidada.”
Napalua lattan ni Manang Rosie. Diak ammo no asino met ti malagipna. (jmp)

(Bannawag, Hunio 14, 2004)














TI MARMARNA
Sarita ni JOBERT M. PACNIS


‘Tay di maala iti nasayaat a wagas, alaen iti sinisikap. Kasta ti inaramid ni Ariong, ket…



GAPGAPU ni Ariong a nagarado iti bangkagda. Mabisinen ta di namigat sakbay a simmalog. Iti tawenna a tallopulo, awan pay asawana ket bayat ti panagar-aradona itay, ar-arapaapenna a no asawana koman ni Crising, daytoy ti umay mamalon kenkuana tangay Sabado met.
Ngem dina met pay asawa ‘toy maestra iti Ammubuan elementary School. Wenno nobia la koma. Ubingak pay, dayta tyi sangkakuna ni Crising no idariragna ti ayatna. Duapulo-ket-tallona laeng.
Dakkel ketdi ti namnamana a maasawananto ni Crising. Malaksid a mabantayanna ta di met unay adayo ti balayda iti balay da Crising, naguapo ken narugianna met ti kolehio. Naibarkada laeng idi isu a nagtinnag a katulongan ita ni tatangna iti talon.
Nadanon ni Ariong ni Nana Juanang nga inana, ken da Nana Bidang ken Baket Flora a kaarrubada, nga agrepreppet iti bunga ti utong iti arubayan ti balayda. Kaadu ngamin ita ti bunga ti utong da Ariong ket immay timmulong dagiti dua a babbaket nga agreppet iti mapanto ilako ni nanangna idiay ili no bigat.
“Ket nakadanonanna kano, Manang?” inkita ti inana ken ni Baket Flora.
“’Diay kano kamposanto,” insungbat ni Baket Flora.
“Nagadayon!” kasta unaya mulagat ni Nana Bidang.
“’Sino, ‘ya, ti pagpapatanganyo?” insengngat ni Ariong.
“’Diay man taga-Ilokos a bisita da manongm nga Ikko,” kinuna ti inana.
“Ni Tata Bestre?”
“Wen.”
“Apay?”
“Nasantilmo kan’ idi rabii!”
“Patpatienyo! Adda kad’ pay kasta, aya?” Modernon ti panawen!” inkatawa ni Ariong.
“Ay, sus, Ariong!” impatigmaan ni Nana Bidang. “Dika agkastakasta ta di ket sika ti sumaruno!”
“Linokonakay’ la daydiay!”
“Kasano koma ket di pay matagtagari ita?” kinuna met ni Baket Flora. “Kasla nakabatbati ti idiarna!”
“Ania ngamin ti napasamak, Nana?” natiliw ti interes ni Ariong.
“Agbuybuyakami ti beta da kasinsinmo idi rabii. Rimmuar ni Tata Bestre tapno tuduenna kano ti daga. Ngem nalpasen ti buybuyaenmi ngem di met la agsublin. Nagawid ngatan, kinunkunami. Ket nagaawidkamin. Ngem kinuna ni Ikko a dida kano nasangpetan ni Tata Bestre idiay balayda. Ket binirokda a tengtengnga’t rabii. Dida nasapulan. Ala una kanon itay parbangon a napasangpetda. Kinuna ni Tata Bestre nga adda kan’ sinurotna a silaw idi malpas nga umisbo. Sinurotna daytoy ket idi agbalaw, addan iti sementerio idiay ili. Inangayna kano ti pigsana, ken turedna, ket nagsubli. Nanglinteg kanon iti baybay. Idi dandani kanon makadanon iti balay da Ikko, adda kano manen ti silaw a mangaw-awis kenkuana. Ngem intugawna kano lattan iti daga agingga a nagpukaw ti silaw.”
“Nabartek ngata, a, isu a dina ammo ti tinurturongna!” awan latta ti panamati ni Ariong.
“Nakainum kano ngem di nabartek.”
“Isu met laneg, a! Ti ngamin arak, demonio iti biag ti tao. Bassit la nga espirituna, nayaw-awanen ti kayatna nga ikarangukong iti basol,” kunam la no asino a padi a nagkuna.
“Adda kenkan no dika mamati,” marurod ni Nana Bidang.
Pimmanawen ni Ariong; nagtarus iti kosinada.
Ania ket dagitoy a babbaket, naiwingiwingna.
Malagip ketdi ni Ariong nga idi Baro a Tawen, nagdinamag a binagkat ti dakkel a tao- kapre kano- ni Rexy nga anak ni Baket Ubang iti daya ti purok. Agtawen iti duapulo-ket-pito ni Rexy. Indisso kano ti kapre daytoy iti tuktok dagiti barakbak idiay igid ti baybay.
Ita, addan san mulmulluong ni Rexy. No kuan, agkatawa. Ngem damag met ni Ariong a durugista ni Rexy. Napalaluanna ngatan.
Di met nagbayag, inestoria ni kasinsinna a Willy nga iti daydi panagmanehona iti traysikelna nga agawid manipud iti natayan iti abagatan ti haywey, iti kano nagkurosan a sumrek iti lipit, nasaripatpatanna nga adu ti tao. Nalawag a makitana ta adda silaw iti tunggal kanto ti barrio. Pinainayadna kano ti traysikel idi makaasideg tapno ibueltanan idi pagammuan la ta nagpukaw dagiti tattao. Idi kuan, agirig ta agirig lattan ti lugan.
“Ne, dikay’ agbitin ‘ta likud ken bakrang, a!” impukkawna kano. “’Maykayo ‘toy uneg!” insardengna ti lugan.
Ngem anian ti siddaawna idi awan met makitana a tao a nagbitin. Simgar kano dagiti dutdotna. Pinasiwetna ti traysikelna. Saanen a pulos a timmaliaw iti naggapuanna a pagpikoran.
Itay laeng napan a lawas, ni met Konsehal Idong ti nakapasamakan ti kinadatdatlag. Alas siete media iti rabii, kaduana ti asawana a nagmotor manipud idiay ili. Idi kano un-unorenda ti lipit a nagbedngan ti Brgy. Sta. Cruz ken Ammubuan nga agtunged iti Purok Buyon, kellaat kano a sinallukoban ida ti dakkel a billit. Nagbatay daytoy iti speedometer ti motor. Binugawda kano ngem di pimmanaw. Nalagip ni Konsehal Idong ti imukona. Impaasutna daytoy ken ni baketna ta dina maguantaan gapu iti iggemna a manibela. Di pay nauksot ni baketn ati patadem, nagpukaw kano lattan ti billit a dina man la nadlaw a timmayab.
Ngem patpatiem, kinunkuna lattan ni Ariong iti un-unegna. Parboda laeng.

WARWARWARAN ni Ariong ti nuangda idi makangngeg iti asug iti kakawayanan iti laudenna. Asino ngata? Awan met ti balabalay dita. Impsible nga adda imbellengda a biktima ti kinaranggas! Natalna ti barangayda.
Nalagipna ti marmarna. Dina ammo ngem simgar. Ngem napatured met laeng ta adda kadi marmarna iti tengngat’ aldaw? Mangyaw-awan iti agmatuon, isu! Immusiigna.
Inasutna ti bunengna ket tinurongna ti pagtataudan ti asug. Saan a siak ti loklokuem! Impangtana iti unegna ket pinetpetanna a nalaing ti bunengna.
“Waaa! Hi-hi-hi!”
Nakigtot ni Ariong ket naibbatanna ti bunengna. Kasta unay a rurodna idi malasinna ni Babbul nga agrungrungiit iti kapuskolan dagiti ruot.
“Punietaka!” inriag ni Ariong idi maalawna ti riknana. “Siak pay ti napanunotmo a lokuen!” Nangpidut iti burrarawit ket inlayatna ken ni Babbul.
Rinungiitan laeng ni Babbul sa imsiag a nagpalaud.
Anak ti kapurokanda ni Babbul. Disisaisen daytoy. Adda diperensia ti panagut-utekna. Ngem nagaget ketdi a mabaonbaon uray awan tangdanna. Naglalasbang dagiti mulana a kamotit iti solarda.

SARDAM. Nakasukat ni Ariong. Pasiarenna ni Crising. Narigat no agpataypatay numona ta adu dagiti padana a malakayanen a babbaro nga agkamkamat iti maudi a biahe.
Naisem ni Crising a nangpasangbay kenkuana. Nagsangoda iti salas. Nakaparabalay laeng ti balasang ngem di nailemmeng ti kinapusaksakna.
“Talaga a sansanem met ti pumasiaren, Manong?” insutil ni Crising.
“matayak ngamin no dika Makita, Ading,” intira ni Ariong ti nangngegna a binnatog ti daniw iti radio.
Bangbangir ti isem ni Crising. “Anian, Manong! Kaano pay a nagbalinka a mannaniw?”
“Sipud nasirayak ‘ta pagtamdak a kinapusaksakmo. Sikan ti nagbalin a sabong ti tagtagainepko.”
Naray-aw ni Crising. “Maisabalik man,” kinunana. “Mamatika iti agwarwaras a damag ditoy?”
“A napintaska? Ay, ket, wen, a!” Al-alisto pay ngem alas kuatro a kinuna ni Ariong.
Sinipat ni Crising ti takiagna. “Saan a dayta ti kayatko a sawen!” Nagkatawa. “Maipuon kadagiti marmarna.”
“Estoria laeng dagita dagiti awan maaramidna.”
“Napabutngan sa payen dagiti dadduma a pumaspasiar ditoy balay.”
Nagrag-o ti uneg ni Ariong iti dayta a nangngegnma. Nasayaat met, nakunana. Bukodnan dagiti sardam ni Crising!
“Dika mabuteng, Manong?”
“Maymaysa lat’ pagbutngak, Ading.”
“Ania, Manong?”
“Ti mapaay iti ayatmo,” inserioso ni Ariong.
Napadumog ni Cresencia.
Nagpakadan ni Ariong idi agangay.

LEPPAS ti pangngaldaw. As-asaen ni Ariong ti bunengna a paggaikna kadagiti mulana ‘ton malmalem. Imbainana kalpasanna. Naimbay pay ‘toy buneng ta maibaina manen, nakuna ni Ariong iti panunotna. Sal-at ketdi!
Ala, inyay-ayo ni Ariong iti bagina. Agan-anuska!
Ngem kasano ngata a mapasungbatna ti balasang?

MAKUMIKOMDA iti barangay iti masungad a panagpiestada. Adun ti simmangpet apagsusugalan ken pagay-ayaman.
Nagpatakder da Crising iti kantinada. Dagiti addina ti mangimaton. Isu koma ngem kinasarita ti kapitan a tumulong daytoy iti pannakaipagna ti programa.
Impaarab ni Ariong ti nuangna iti bangkagda kadayta a malem idi mapasungadanna ni Babbul. Agrungrungiit nga immasideg daytoy kenkuana.
Adda nagliteng iti panunot ni Ariong. Kinasaritana ni Babbul. Inyawatanna daytoy iti sensilio kalpasanna.
Maikadua a rabii ti piesta. Nagkuyog da Crising ken Ariong a nagpa-auditorium. Agtalek ti balasang iti baro. Kasta met dagiti nagannak ken kakabsat daytoy.
“Naimbag la ketdin ta addaka,’ kinuna ni Crising. “diak la masolo ti mapan iti piestaan. Nalawag pay la no kua, mapanen da adding tapno isaganada ti kantina. Da met nanang ken tatang, awan essemda iti piesta.”
“Dika agdanag, ta adtoyak a sidadaan nga agserbi kenka,” intira niAriong. “Siak ti anghel de la guardiam!”
Nagkatawa ni Crising ket naisursurot ni Ariong.
Adun dagiti tattao a nadanonda iti kantinada. Awanen ti arindenggen iti aglawlaw.
Nagpakada ni Crising ta mapan iti yan ni kapitan.
Namrayan met ni Ariong ti nagpagnapagna iti periaan. Sinapulna ni Babbul. Masapul a bilinenna manen tapno di agmintis ti planona. Nakitana daytoy iti targetan. Kinapatangna.
“Dagiti isuotmo?” inamad ni Ariong.
Pinagimbud ni Babbul ti ngiwatna. Insungona ti naggapuanda a laud.
Nasayaat, nakuna ni Ariong. Sigurado a kukuanan ti ayat ni Crising kalpasan daytoy nga agpatnag. Inggatanganna ni Babbul iti balut.
“Pagpapigsam,” pinangay-ayona.
Agalas onsen iti rabii idi inkissiim ni Crising ken ni Ariong nga agawiddan. Awanen dagiti kakabsatna iti kantina. Pinanurnorda ti kalsada.
“narigat met gayam ti mangmanehar iti programa,” kinuna ti balasang.
“Talaga a kasta, Ading,” kinuna ni Ariong. Asidegdan iti waiting shed a pagpilkuanda nga agpaamianan. Pagnaenda dagiti tambak dagiti piskaria.
Immunan ni Ariong idi sumalogdan iti aripit. Dida mabalin ti agabay ta akikid dagiti tambak. Masungaddan ti puon ti bagbag. Dita ti kinunana a pagpuestuan ni Babbul.
“Nanangkooo!” pagammuan la ta imkis ni Crising. Inarakupna ni Ariong.
“A-Apay?” nagin-aamad ni Ariong. Ammona lattan a nakitan ni Crising ti nakapuraw iti puon ti bagbag. Inimasna ti naidennes a bagi ni Crising iti bagina.
“D-Da… marmarna, Manong!” Immirut ti arakup ti balasang.
“S-Sadino” Nagartista ni Ariong. Kasla agtatapaw iti ragsak iti panagriknana. Impsible a dinto pay la kayat ni Crising! Isu payen a mismo ti immarakup. Tsampion a talaga ti plano, naigarakgak ti unegna.
“D-Dita bagbag, Manong!” agtigergeren ti boses ni Crising. Nagintataliaw ni Ariong iti yan ti bagbag. Pudno, adda nakapuraw dita. Ni Babbul!
Inasut ni Ariong ti imukona. Kampay idi a paneknekanna a di mabuteng iti marmarna. “Dinakam’ butbutngen!” kinunana. “Dinaka pakawanen ‘toy imukok!”
Nagbuteng ti nakapuraw. “Saan!” inriawna. “Awan dayta iti tulaganta!”
Ti diasken! Inngayemngem met ni Ariong.
Immibbet ni Cresencia.
“Planom gayam daytoy, Manong!” inwitwit ti balasang. “Sayang ti panagtalekko kenka!” Ket intarengtengnan ti nagna iti tambak.
Timmaray metten ni Babbul.
Nabati ni Ariong a mangkudkudkod iti ulona. Dinisnogna ti angin.
Tinaliawna ti nagpuestuan ni Babbul. Ket aniana siddukerna idi adda metten nakatakder dita a nakapuraw. Nagdakkelan a tao. Ken awan ulona!
Limmabba ti ulona.
Iti apagdarikmat, nagbuiatiten. “Arayatendakkk Adda marmarna!” impukkawna. “Arayaten__” Dinan naituloy ta naikubras iti tambak ket nanabsuok iti nakalamlamiis a danum. ----(jmp)
(Bannawag, Agosto 27, 2001)


OJT
Sarita ni JOBERT MA. PACNIS








SAKBAY a mangrugikami nga ag-on-the-job training wenno ag-OJT, kasaritanakami kano pay ti presidente ti RBC Cable Master ditoy Tuguegarao City. Iti studio ti nasao nga opisina ti nagur-urayanmi kadagiti kaadalak, da Lito, Larry, Ruben, ken Marco. Paset ti kurikulum ti pagadalanmi ti OJT. Addakamin iti maudi a tukad ti electronics and Communications Angineering.
Apagisu nga als tres iti malem idi mailukat ti ridaw ti studio. Ti presidente ti opisina ti simrek a sinaruno dagiti dadduma nga empleado. Imbinsabinsa daytoy dagiti alagaden iti opisina. Kinunana pay a dagiti systems engineerda ti makaammonto iti gradomi ta isuda dagiti makaduami iti inaldaw a panag-OJTmi.
Naited ti assignment ti tunggal maysa kadakami. Dua ti sumurot iti field a para tarimaan iti signal wenno agiwayway iti kable no kasapulan. Dua met ti sumurot kadagiti reporter tapno tumulongda nga ag-video. Maysa ti mabati iti headend, ti kuarto dagiti equipment ken monitor. Kalpasan ti apagkatlo iti dua gasut nga oras a masapula busbosenmi, agrereliobokami tapno mapadasanmi amin a kita ti trabaho iti Cable TV. Iti repair shop ken studio ti bagi dagiti naggapu iti sabali apagadalan.
Awan naited nga pras a panagreportmi. No ania ti bakantemi, isu ti iseserrekmi. No kayatmi ti agobertaim, okey latta. Saggaysakami iti daily time record nga isubomi iti bundy clock. Ditoyto a mabilang ti orasmi. Adda bundy clock iti likud ti opisina nga abay laeng ti booth. Adda ruangan iti kanigid a ruaran ti mapan iti garahe ken repair shop. Kaabay met laeng ti nasao a ruangan ti ridaw a sumrek iti studio.
Tallo dagiti naka-duty a guardia iti inaldaw. Dua iti opisina ken maysa iti gate. Ti guardia iti gate ti mangi-log book kadagiti rummuar-sumrek a lugan ken mangbantay kadagiti DTRmi. Iti abay ti guard house, adda dita ti agdan nga umulian iti tuktok ti pasdek a yand agiti dadduma a satellite disc ken antenna. Sabali laeng dagiti adda iti baba.
Dua a kadsaaran ti pasdek. Iti umuna a kadsaaran ti yan ti opisina, studio, booth ken CR. Iti met maikadua ti yan ti headend a mangtantannawag iti studio, ti opisina ti presidente, kuarto dagiti dokumento ken printing area.
Mabalinmi kanon ti mangrugi no bigat.
Kabigatanna, kalpasan a nakapangaldawkami, nagderetsokamin iti RBC. Iti met Clearview ken PLDT nga ag-OJT dagiti dadduma a kaadalanmi. Onsekami laeng nga ECE.
Iti field ti umuna nga assignmentko, kaduak ni Lito. Segun iti guardia, ti Tamaraw FX a nalabaga ti sumurotanmi. Kaduaen met da Ruben ken Marco dagiti reporter idinto a mabati ni Larry iti headend.
“Taga-anokayo?” inamad ni Engr. De Leon idi un-unorenmin ti Balzain highway iti panagturongmi iti Tanza. Kaabayna ni Manong Jonar a drayber.
“Iti Ballesterosak, Sir,’ insungbatko. Nakatugawak iti likud ni Manong Jonar, kasangok ni Lito. Adda iti ridaw dagiti dua a line man, da Manong Rex ken Manong Allan.
“Ditoyak met Tuguegarao, Sir,” kinuna ni Lito.
“Agkailianta gayam,” inyisem ni Engr. De Leon. “Ken mabalin kadi a didak aw-awagan iti Sir? Manong, kunayo lattan. Nasingsinged. Ken total, mano la apanaganusen, agpapadatayonton iti titulo. Mayatkayo iti kunak?”
“No dayta ti kunayo, Manong!” arig naggiddankami ken Lito a nagkuna.
Imparking ni Manong Jonar ti lugan iti sango ti eskuelaan. Intudo ni Engr. De Leon ti balay a nailanad iti job order. Innala ni Manong Rex ti job order sa napankami nagtuktok iti balay. Pamalkaten a baket ti nangilukat iti ridaw.
“Anni yatun?” inamadna iti saot’ Ibanag.
“taga-RBC po!” insungbat ni Manong Rex.
“Dakayo gayam,” limmawag ti rupa ti baket. “Sumrekkayo.”
“Ania kadit’ dadael ti Tvyo, Nana?” inamad ni Manong Rex idi addakamin iti salas.
“Diak man ammo, Barok, ta gabalbalatong met!”
In-On ni Manong Rex ti Tv. Agpayso, saan a nalawag ti ladawan wenno video ngem nalawag ketdi ti timek wenno audio.
“Surotem ti linia,” imbilin kaniak ni Manong Rex. “Tsek-apem amangan no nakulaniatan.”
Nagtungpalak. Sinirigsirigko ti cable line a naikapet iti abay ti tawa. Okey. Rimmuarak. Naisalapay ti linia iti paper tree. Sineniasak ni Lito iti abay ti lugan a yegna ti agdan.
Inulik ti paper tree kalpasan a naipuesto ti agdan. Agpayso, naukisan ti linia. Gapu siguro iti pannakailidlidna iti sanga ti kayo. Ket dayta ti makagapu no apay a kinetong ti signal.
Mayarig iti tubo ti danum ti kable. No buttaw ti tubo, maibelleng ti danum ket nakiddit ti makadanon kadagiti kostumer. Kasta met iti lable, no naukisan ti linia, agwaras ti signal ket pagangayanna met, nakapsut ti reception ti Tv. Maaw-awagan dayta iti ‘ingress.’
“Kasano?” impukkaw ni Manong Rex. Kaabayna ti baket iti ridaw.
“Naukisan, Manong!” insungbatko.
Binaonna ni Lito iti lugan. Idi agsubli daytoy, adda inyawatna ken ni Manong Rex.
Kalpasanna, immuli met ni Manong Rex. “O, putdem ‘ta linia,” inyawatna kaniak ti plais. “Ken salingsingam agingga a ti wire iti tengnga ti mabati.” Ti “core” ti kayatna a sawen.
Nagtungpalak.
“’Yegmo ‘ta linia ta ipanko daytoy,” kinunana idi malpasko ti imbilinna. ‘Connector’ ti iggemna.
Immulogkami kalpasanna. Indalimanek ni Lito ti agdan idinto a nagsublikami ken Manong Rex iti uneg ti balay. Tinestingmi ti telebision. Mayaten.
Pinapirmaan ni Manong Rex iti baket ti job order. Pammaneknek daytoy a nasolusionan ti problema nga inyawagda iti opisina ken pakakitaan no agob-bra met laeng dagiti naka-field.
Pasado alas saisen iti sumipnget idi makaawidak iti kaserak itilikudan ti Michaela’s Restaurant iti Balzain. Kas iti sigud, diak nadanon dagiti boardmateko a kalugarak. Pangrabii ti klase da Jocelyn ken Janeth iti CCT. Commerce ti kursoda. Alas otso medianton no sumangpetda.
Nangisaangak kalpasan a nakapagpellesak. Gumatangakto lattan iti masida iti panganan iti sirok ti kaserami.
MALEM. Addakami iti Badajo St. iti Carig. Agkinkinnissiimkami ken Lito ta kasta unay ti panangbola ni Manong Allan iti balasitang a nadanonmi iti balay a nailanad iti job order. Ni met Manong Rex ti nabati iti lugan, kaduana da Engr. De Leon ken Manong Jonar.
“Saan koma, a, Manong,” kinuna ti balasitang.
Imbaga ngamin ni Manong Allan a kanayon koma nga agpulkok ti signalda tapno adda pamkuatanna a makakita manen iti balasitang.
“Amman, a, Ading, tapno diak met unay mailiw,” inkidday ni Manong Allan.
“Perdisionmo no kuan, a, Manong,” mababain ti balasitang.
“Saan, a, Ading, ta libre met ti serbisiomi,” inkidday manen ni Manong Allan. “Wen gayam, ania ti naganmo itayen?”
“A, e, kua, Manong…” nataranta ti balasitang. “Rhodelyn… Rhodelyn Orcilla!”
“Pagbasbasaam?”
“’Ta CNHS, ‘Nong. Fourth year.”
Napulsot ti panangdiga ni Manong Allan iti balasitang idi agbosina ti luganmi. Matektekan siguron ni engr. De Leon ta inkissiim itayen ni Lito a nalpasen ti parikut.
“Pinagandarmo man ngatan ti kinaarmendom?” intaliaw ni Engr. De Leon ken ni Manong Allan idi agtartarayen ti luganmi iti national highway.
“Pinatpatangak met laeng, Sir,” kinuna ni Manong Allan. “Nakayawanak ngamin iti pintasna. Muldotan dagiti takiagna. Nagsippukel ti pammagina, ken dagiti bibigna, ayna, nagmayat ngatan nga agkan! Kunam no saan a haiskul laeng, Sir.” Pinagkakamakamna ti nagtilmon.
“Sika a talaga,” inkatawa ni Manong Jonar, “aglulumba la ngaruden dagiti putotmo, dayta pay lat’ masangom. “Ton kuan, makasarakka iti dugolmo!”
“Kita’m daytoy, kunam no asino nga agsasao,” imbales nga inkatawa ni Manong Allan. “Koma no diak ammo nga adda tarakenna a kalapati iti maysa a videoke bar!”
“Tagtagari!” inkatawa ni Manong Jonar.
“Agpada lat’ kawikaw ti bagista!”
Pimgaakkami.

ITI maysa nga aldaw, naamitankami gapu iti kinaadu ti job order. Sa pay la nagaberia ti lugan. Inderetsomi ti lugan iti talier iti Diversion Road.
Nagpaala ni Engr. De Leon iti kuatro kantos iti kantina iti sango ti talier. Pangur-urayan kano iti pannakatarimaan ti lugan. Inyawisna kadakami ken Lito ti pannakisangomi kadakuada ngem nagkedkedkami. Inrasonmi ti kaadda ti assignmentmi. Namrayanmi lattan ken ni Lito ti nagpatpatang iti sango ti kantina.
Agalas otson iti rabii idi makagtengak iti kaserak. Isagsaganan da Jocelyn ken Janeth ti pangrabii. Nasapada anagawid ta awan kano ti last periodda.
“Komusta ti OJTm, Manong?’ inamad ni Janeth. Ibukbukbokna iti platito ti ginatangna a masida.
“Nasayaat met,” kinunak. Indissok iti lamisaan ti ginatangko a masida. “Komusta ti panagadalyo?”
“Okey met, Manong,” inyisem ni Janeth. Nagparang ti bangbangir a kallidna a pagaayatko unay.
“Lalaingenyo ngarud tapno addanto met Commerce a taga-Ammubuan.”
“Dika agdanag, Manong,” kinuna ni Jocelyn. “No sika ti umuna nga ECE iti bariotayo, dakami met ti umuna a Commerce.”
KANAYONEN a maamitankami iti kaadu ti job order. Ket pasig nga inum ti obraen dagiti kakaduami sakbay nga agreportkami iti opisina. Natured met latta ti pakinakemda ta awan met no kuan ti empleado a datnganmi malaksid iti guardia iti gate. Saan a parikut ti pangtoma ta agbayad dagiti kostumer iti sobra a waya a maiwatwat kadakuada no masapul a masuktan ti liniada. Libre ti umuna a lima ametro ngem mabayadanen dagiti sumarsaruno. Ngem iti report, awan ti napasamak a panagsobra iti linia.
“Maudi gayam daytoyen nga aldawyo iti field,” kinuna ni engr. De Leon idi un-unorenmin ti Caggay Road. Nakainumda manen. Kasda la nakirog nga udang!
“Wen, Manong,” insungbatko.
“Maysa lat’ kiddawenmi kadakayo,” kinunana. “Diyonto koma ipulpulong ti panagin-inummi. Laglagipenyo, siak ti maysa kadagiti manggrado kadakayo!”
Naawatanmi ti kayatna a sawen.
“Wen, Manong.”

KINAPATANGNAK ti guardia iti maysa a m,alem apanagawidko koman. Iti headend ti assignmentmi ken Lito ngem di simrek ta adda dateda ken Winnie, ti kaayan-ayatna nga Agricultural Engineering.
“Awan madlawmo kadagiti padayo nga OJTs?” sinaludsod ti guardia.
“Nga ania, Sir?”
“Manmano amakitak ida. Apay, didan sumsumrek?”
“Samman, sir. Siguro sabali ti naka-duty no sumrekda.”
“Wen ket ngata,” intungtung-edna.
Ngem sabali ti agam-ampayag iti panunotko. Itay ngamin dutdotek ti DTRko, naregreg dagiti dadduma a DTR. Ket nakitak nga inaldaw met a sumsumrek dagiti dakdakamaten ti guardia.
Nanam-ay ti trabahomi ken Lito iti headend. I-monitormi dagiti equipment no addada met laeng iti safe range. No dadduma, dakami ti sumungbat kadagiti tawag iti telepono a kaaduan nga ag-request iti kanta nga isagutda kadagiti patpatgenda. Dagitoy no kua ti I-computermi ken Lito.
Iti kaaddami ken Lito iti bunggoy dagiti reporter, kanayon a mapno ti boksitmi gapu iti adu nga awis. Pasaray adda pay yawidmi a pack lunch.

NALPASEN ti OJTmi. Ngem sakbay a maalami ti gradomi, kasaritanakami kano ti presidente ti RBC. Maysa-maysa.
“Congratulations, iho!” kinunana idi nadanon ti batangko. Addakami iti opisinana iti ngato. Adda met dagiti padak nga OJT iti studio. “Iti udina, nalpasmo met laengen ti OJTm.”
“Agyamanak met iti gundaway nga intedyo, Sir, tapno makapagpraktisak ditoy RBC,” kinunak.
“Sakbay a pirmaak ti gradoyo nga ited dagiti systems engineermi inton bigat, adda la koma kayatko nga ammuen kenka.”
“Ania dayta, Sir?”
“Awan kad’ napaliiwmo a madi a garaw dagiti empleado bayat ti pannakikadkaduam kadakuada? Kas pangarigan, dagiti line man.”
“Nasayaatda met, Sir. Naggagetda ngarud. Awan sayangenda nga oras.”
Nagtungtung-ed. “Saanda kadi met laeng nga agin-inum?”
Apagapaman a nailabegak. No ibagak ti agpayso, siak ti madaksan. Sigurado nga ungtan ti presidente dagiti systems engineer ken line man. No kasta, mabalin a maibaba ti gradok.
“Naikulengka, Iho… Pudno kad’ ti atapko?”
“W-Wen… Sir!” diakon naigawid ti dilak. Makaammod’tan! Ti napateg saanak nga agul-ulbod.
Nagtungtung-ed manen. “Segun pay iti record,” kinunana, “awan ti binayadan dagiti kostumer a sobra iti linia a naikapet kadakuada. Agpayso kadi a di lumbes iti lima a metro ti maipany iti maysa a balay no kasta nga agtarimaankayo?”
Napaangesak iti nauneg. “Iti matandaanak, Sir,” kinunak, “kadagiti dagup iti sinuktanmi ti liniada, talon sa laeng ti di limbes iti lima a metro. Dagiti dadduma, sobra. Ket bayadan daytoy dagiti kostumer.”
Nagutngtung-ed latta.
“Kinapudnona, Sir, pati connector, baybayadan no kua dagiti subscriber,” intuloyko.
“Agyamanak kadagiti impormasion nga impaaymo, Iho,” intapikna. “Agyamanak unay…”

“APAY nga imbagam ti kinapudno?” insidir ni Lito idi maammuanna ti amin.
“Ket no diak met ugali ti agsalsalawasaw!” inkalintegak.
“Addaak ditan. Ngem kasanon ti gradotayo? Ibaba la ketdi dagiti systems engineer!”
Diak nakatimek.
Nakapungtot met da Larry, Ruben ken Marco idi maammuanda ti impudnok iti presidente. Kas ken ni Lito, inlibakda dagiti napaliiwda.
Kabigatanna, alas tres iti malem, natipuntiponkami nga OJT iti studio. Alaenmi dagiti gradomi.
“Sapay la koma ta awan ti agsakit ti nakemna iti itedmi a grado kadakayo,” kinuna ni Engr. De Leon . “Amin dagitoy, nagna iti naiget a panangadal. Nagdalankayo amin kadagiti pannubok. Maysa laeng ti nakapasa kadagiti nasao apannubok. Ngem dina kayat a asawen a bagsak dagiti di nakapasa. Imbataymi met laeng iti performanceyo dagiti gradoyo. Ti adatna adda manglokloko kadakayo.”
Nagkikinnitakami.
“Adda ag-time out iti bigat ket inton dumteng ti ala una iti malem, ag-time inda. Ti dakes, dida met sumrek iti trabahoda. Saanen a rumbeng nga aginaganak pay. Ammoyon ti bagbagiyo. Ti laeng maibagami, dakayo ti nangbukel iti gradoyo.”
Naibunong dagiti gradomi. Idi lukibek ti gradok, anian a ragsakko. Pilado uno!
Ngem idi taliawek dagiti kakaduak, leppay ti abagada. Adda pay nangkunes iti gradona. Bagsakda?
“You deserve your grade,” intapik ni Engr. De Leon kaniak. Umis-isem. “Ti kinapudnom ti igammo nga agballigi iti masakbayan!”
Narahsakanak, aglalo idi malagipko ti sangkasao da tatang ken nanang: “Ti agsao iti pudno, isut’ napaypayso a tao!” ---(jmp)

(Bannawag, Oktubre 29, 2001)

Mannursuro
Sarita ni JOBERT M. PACNIS



KASERSERREKKO iti office ditoy Northern Quezon High School (NQHS) a pangisuruak kadayta nga agala-una iti malem ti Huebes idi agkakaribuso dagiti ubbing.
“Adda nadungpar!” nangngegko a kinuna ti maysa nga adalanmi.
Indissok ti iggemko a bag ket rimmuarak a dagus. Pito la nga askaw iti ridaw ti opisina, addaakon iti kalsada iti sango ti pagadalan.
Naipasabat kaniak ti traysikel a nakasardeng iti sango. Ubba ti drayber ti naatalan nga ubing. Inserrekna a dagus iti luganna.
Inasitgak. Nairupaak ni Regie, ti maysa kadagiti adviserak.
“Sir, ipankon iti ospital,” kinuna ti drayber.
“Sige ta sumarunoak,” kinunak. Pinayapayak ni Dario, ti katulongan iti office, nga apagisu a sumangpet ket inseniasko a lumugan iti traysikel.
Innalak ti motorsiklok nga imparkingko iti sirok ti bittaog iti ballasiw ti kalsada a likud ti Day Care Center .
Imbes a surotek ti traysikel, nagdiretsoak iti police station. Imblotterko ti napasamak. Ti yanna nga adat, idi damagen ti adda iti information ti plate number ti lugan, awan ti naibagak. Ta kasano, awan met nakitak. Maun-unas pay ti adda iti sidecar. Ti adda iti ubet ti motor, awan a nasiraratko itay. Pamiliar met ketdi kaniak ti rupa ti drayber. Imbagak lattan nga agsubliakto ta kompletuek ti reportko.
Nagdiretsoakon iti district hospital kalpasanna. Nadanonko ti ubingmi a pagsalsaludosdan ti doktor. Nasiudotak. Itay pay la nga intarayda, awan pay ti naikapet kenkuana uray dextrose laeng. Wenno naipaidda la koma iti kama .
“Kapatangmo man, Mister!” inkita kaniak ti doktor idi maamuanna a siak ti maestro ni Regie.
Naglisi ni Dario iti sango ni Regie a naipatugaw laeng iti bangkito. Inatibayko ti ubing.
“Ania ti birthday ‘ta ubing?” sinaludsod ti doktor.
“Ania kan’ ti bertdim, Balong?” intubongko iti lapayag ni Regie a nakadumog lattan a mangsarsarapa iti ulona. Annay nga annay. Diak pay ammo ti kasangayda ta dua lawaskami pay laeng nga agklasklase.
“Nobiembre 16, Sir…”
Inulitko iti doktor ti arig arasaas a sungbat ni Regie.
“Tawen?”
“An’a a year, Balong?”
“1984, Sir.”
Nagkuentaak. Di pay ket naglakayen. Ket no first yearna pay laeng. “1994 ket ngata, a, Balong?” kinunana.
Impetteng ni Regie ti kinunana. Naawatak. Saanen a nalimbong ti panunotna. Bunga la ketdi ti pannakaitupa ti ulona.
Imbagak lattan a 1994.
Dinamag ti doktor no ania nga oras a napasamak ti aksidente.
“Kapaspasamak la unay, Dok,” insungbatko. “Sangapulo minuto sakbay nga agalauna.” Ngem iti unegko, masiudotak a talagan. Dida pay laeng kaptan iti agas wenno eksamenen.
“Ibbatam pay laeng isuna, Mister,” imbilin ti doktor. “Paliiwentayo ti ‘diarna…”
“Ngem, Dok…”
“Siak ti ad-adda a makaammo iti daytoy a banag, Mister!” adda gubsang iti timek ti doktor.
Amkek la ngamin a maitugtog iti iking ti lamisaan ti doktor ti ulo ti ubing.
Binilinko ni Dario a mangbantay pay laeng ken ni Regie. Masapul a sukonek dagiti nagannak daytoy. Adayo ti barangayda. Mapan siguro a guduat’ oras a tarayen ti motor. Itay ngamin damagek kadagiti kalugaran ni Regie a kaadalanna no adda pangkotakan kadagiti dadakkelna, awan kinunada. Manmano kano ti adda selpon iti barangayda. Adda ngamin iti bambantay.
Nagsubliak iti pagadalan. In-excuseko ni Ariel, ti maysa nga adalak, iti maestrada tapno kaduaennak nga agpa-Maburil.
Iti las-ud ti lima a tawen a panagisurok, ita laeng a mapasamak ti kastoy kadagiti adalak. Kapampanawko iti nagisuruak iti lima a tawen. Kaak-akarko la unay ditoy NQHS.
Madanaganakon. Nupay adayo nga adda pakababalawak iti napasamak, adda latta dakkel a responsibilidad a diak maitarayan. Sa maysa, obligasionko ti mangkita kadagiti adalak. Ti agserbi a kas maikadua a nagannak kadakuada. Ti taklinda iti pagadalan.
Alauna ti rugi ti klasemi iti malem. Saan a siak ti maestroda kadayta nga oras. Ngem mariknak latta ti pannakakonsensiak.
Nabato ti nawatiwat a kalsada a nangbeltak kadagiti kataltalonan ti tinaluntonmi sakbay a nakadanonkami iti arsadanan ti bantay a sumrek iti barangay da Regie. No mano a sang-at-salog ti inunormi. Idi madanonmin ti pagadalan, kunak no ditan ti pagpatinggaan ti Maburil. Gayam, adda pay dua a sumina a dalan-- ti agpalaud ken agpaabagatan.
Ti agpaabagatan ti sinurotmi. Nawatiwat manen ti inunormi. No mano manen a sang-at ken salog sakbay a nakadanonkami. Maudi gayam a balay ti pagtaengan da Regie.
Nakataptapoken ti pantalonko idi dissaagak ti motor. Agalibungabong pay ti tapok a pinampagko.
Naaramid iti bulo ti balay. Nagatep iti labig. Napempen iti kayo a pagtungo ti sirokna. Iti dayaenna, nayariping dita ti kosina. Awan rikepna ket nalawag a makitak ti uppat a sako nga irik a napempen iti abay ti lamisaan.
Nataenganen a babai ti nangsabat kadakami iti ubingko a nangikissiim kaniak nga isu kan’ ti ina ni Regie. Diak koma mamati ta arig kabaket metten ni lilang. Darundon ket ngata ni Regie, nakunak lattan iti nakemko.
Pinadanonnakami ti ina ni Regie kalpasan a nayam-ammok ti bagik a siak ti adviser ti anakda. Naklaat daytoy idi impalgakko ti napasamak ni Regie.
Inawaganna a dagus ti asawana nga isu gayam ti nakaidda iti pannakasalas ti balayda a nalabit pangalaanna iti pigsana sakbay a sumalog iti bangkag wenno talon. Kas iti baket, ni Nana Elyang, nataengan met unayen ni Tata Fausto. Pinalakay ti obra iti talon wenno bantay? Ta ania koma ti sabali trabaho iti daytoy nanumo a paset ti lubong?
Nadayawko ti anepda nga agassawa para iti panagbasa da Regie ken ni Malou, addan iti second year, a manangna. Ngem iti pannakalagipko iti napasamak ni Regie, kellaat a nakariknaak iti liday.
Ania la ket ngaminen, aya, ti disgrasia ta awan pilpilienna!
Nagkinnita dagiti baket ken lakay.
“Kasano ngatan, Mistro, ket awan met kuartami?” nariknak ti liday iti timek ti lakay.
Diak nakatimek. Ta ania koma ti sawek?
“Ikararagtay’ laengen nga awan dakes a mapasamak ni Regie, Tata,” kinunak met laeng idi maalak ti riknak.
“Ania kad’ ti kasasaadna itay panawam, Mistro?” ni Nana Elyang.
“Palpaliiwen pay laeng itay ti doktor, Nana.”
“Ayyapo, aya!” naikudkona. “Nalipatan man ngatan ‘diay ubing ti sangkabalakadko kenkuana.”
Nagdardaras a nagsukat ti lakay. Apagisu a makasukat idi sumungad ti maysa kadagiti innem, kas estoria dagiti agassawa, nga annakda. Umayna koma gayam ipadamag ti naawatda a mensahe iti selpon ti sekretario ti barangay. Intext kano gayam ni Malou ti napasamak iti kabsatna.
Kinaduak da Tata Fausto ken Manong Alfred a napan iti district hospital. Nadanonanmi ni Regie a nakaiddan iti maysa kadagiti katre iti emergency room. Annay pay laeng nga annay. Ti ulona ti agalenna la unay.
“Ania ti kuna ti doktor?” inamadko ken ni Dario a mangat-atibay iti ubing.
“Masapul kano koma a ma-X-ray wenno ma-CT scan ti ulona, Sir,” kinunana.
“Apay, awan, ‘ya, ti X-rayda ditoy?”
“Adda kano, Sir, ngem dina kaya ti ulo. Adda kano dita Junction Luna ngem ti dakesna, saan a maala a dagus ti resulta.” Agarup tallopulo minuto a tarayen ti multicab ti Junction Luna a barangay ti kabangibangmi nga ili.
“Kasano ngaruden?”
“Diak man ammo, Sir…”
“Itaraytayon, a, ni Regie ‘diay Aparrri wenno Tuguegarao,” kinunak. Madanaganak. Amangan ket no ania ti mapasamak ti ubing no maibayag sakbay a maeksamen a nalaing.
“Awan met kuarta nga iggemmi, Mistro,” timek ni Tata Fausto. Nakaay-ay-ay ti langana a mangkitkita lattan iti anakna. Agluluasit met ni Malou iti uluanan ti kabsatna.
“Ti napateg, Tata, ket makita ‘ta ubing,” kinunak. “Narigaten no magabay ti amin numona ket ulo ti agalenna.” Inruarko ti selponko. Tineksak ni Sir Johmar ket imbilinko nga ibagana iti office ti kasasaad ti ubing. Imbagak metten a mangiremedio koma ti pagadalan iti kuarta ta awan pay nairemedio dagiti dadakkel ni Regie.
“Pangalaantay’ koma ngarud ita ti lugan?” sinaludsod ni Dario.
“Ket ti ambulansia ditoy hospital, a!”
“Awan kano , Sir. Inusar dagiti empleado ti hospital iti papanda ‘diay Tuguegarao.”
Nakudkodko ti ulok. Ania metten!
Nagkatek ti isipko. “Ti lugan ti munisipio!” kinunak a dagus. Adda ngamin bukod a van a lugan ti munisipio. Maus-usar daytoy kadagiti emerhensia a banag. Isu ti kasla maikadua nga ambulansia ti ilimi.
“Kasano ngarud, Mistro, ket awan met ti ammok nga asitgan ‘diay munisipio,” ti manen ama ni Regie.
“Siak ti makaammo, Tata,” kinunak lattan nupay mismo a siak ket awan ti personal nga am-ammok iti uneg. Tapno di met unay nga agdanag ti lakay!
Ngem anian a pannakaleppay ti abagak idi awan kano ti van. Adda kano intarayna a na-stroke idiay Tuguegarao. Agalas tresen iti malem. Agdua orasen manipud naitaray ni Regie iti ospital.
Nadegdegan ti panagdandanagko. Kasla diak pay laeng mamati a kastoy ti napasamak iti maysa nga adalak!
No maminsan, pabasolek ni Regie. Iti kuartoda, mamin-anon nga inawagak ti atensionda nga agkakalugaran ken agkakabagian pay. Dida ngamin makatalna. Kasla masinsinit a kanayon dagiti dapanda. Kuna pay ketdin dagiti kaduak nga awatenmi latta idan ta itada la a makakita iti lawag. Gapu kadi ta iti bambantay ti dimmakkelanda?
Segun iti istoria itay ni Ariel, kellaat kano a nagballasiw ni Regie itay kamaten ti kaangawna a babai a taga-sabali a section. Agaayamda kano itay iti sirok ti bittaog a nangiparkingak ti luganko yantangay ta awan met pay alauna.
Daytoyen, nakunak iti nakemko. Ngem nupay kasano ti panangpabasolko ken ni Regie, nalpasen ti amin. Naidawatko laengen nga awan mapasamak kenkuana. Diak met nagliway a namagbaga kadakuada a gesdanda ti agaayam iti kalsada. A napipia nga iti uneg ti kuarto ti paggiananda nga aguray iti oras ngem iti agtalinaed pay laeng iti ruar.
Nagsubliak iti ospital. Imbagak ti banag ti pagnak. Kasla maaw-awanan ni Tata Fausto iti imbagak.
Intextko a dagus iti pagadalan ti parikut. Awan pay naawatko a text back ti immuna itay a textko. Ania metten, naikudkodko.
Nagpakadaak iti ama ni Regie. Imbagak a mapanak iti pagadalan ta ammuek no ania ti makunada.
Dimmagasak nga immuna iti PNP sakbay a napanak iti eskuela. Kinompletok ti blotterko.
Apaman a nakagtengak iti office, maysanmaysa ti nagdamag iti kasasaad ti ubing.
“Uray, a, no di met la nagsarua wenno nagtedted ti dara iti lapayag wenno agongna?” sinaludsod ni Ma’am Mylene.
“Saan met, Ma’am,” kinunak.
“Nasayaat ngarud no kasta,” kinunana. “Maysa ken dua ngamin ti tiansana nga agbiag no adda kasta a napasamakna.”
“Nagkitakayo ken ni Ma’am VC?” sinaludsod Ma’am Lorie, ti prinsipalmi.
“Saan met, Ma’am,” insungbatko.
“Imbaonmi nga umay ‘diay hospital.”
Imbagak a dimmaw-asak iti PNP. Nalabit a nagsinnallawasiwkami iti dalan.
“Ket ‘diay drayber ti traysikel?” sinaludsod ni Sir Dener, ti guidance counselormi.
“Adda iti ospital, Sir. Isu a mismo ti nangitaray iti ubingtayo. Bambantayanna pay ket itay, a, damok a mapan kitaen diay ubingtayo!”
“Nasayaat ngarud no kasta. Kunak la ketdin no intarayanna.”
“Ti dakesna, Sir, awan lisensiana. Isu a dakkel la ketdi a sungsungbatanna ti napasamak.”
Adda naganit-it a van iti kalsada. Ni Ma’am VC ti nagdardaras a rimmuar.
“Addan lugan, Ma’am,” inreportna iti prinsipal. “Maitarayen ti ubing.”
Nakaangesak iti nalukay. Napanko tinan-awan ti nakalukat a tawa ti van. Sakruy ti manongna ni Regie. Nakaturog daytoy.
“Tinudokanda iti pagpakalma, Sir,” kinuna ni Dario idi saludsodek no apay a nakakidem met lattan ni Regie idinto nga annay nga annay itay.
‘Su met la gayam.
Kinapatang ti prinsipal ti drayber ti maarkila a lugan. Maud-udinto lattan ti bayadna ta agremedio pay ti pagadalan. Dikami met pay ngarud nagsueldo a titser tapno adda koma met maisaranaymi.
“Makasiudotda ‘diay ospital, Ma’am,” nangngegko a kinuna ni Ma’am VC. “baybay-anda metten ‘ta ubing. Dida pay kitaen. Immanay lattan ti panang-dextroseda kenkuana. Ti pay madi itay, agkakatawa ketdin dagiti nurse ken ‘diay doktor idi matudokanda ‘diay ubingtayo iti pagpaturog.”
“Ta apay met?”
“Dinamag ngamin diay doktor iti nurse, Ma’am, no ania ti intudokna iti ubingtayo? Hydro wenno… diak unay nangngeg ‘diay maikadua. ‘Wen, Dok’ kinuna ‘diay nurse ket imbagana pay ti intirana. ‘Hydro koma, a!’ kinuna ti doktor. Dayta, nagkakatawadan.”
“Aniada metten? Pagkakatawaanda laeng ti biddut nga aramidda?” inngilangil ni Ma’am Lorie.
“Kapilitan nga impiduada a tinudok ‘diay ubing, Ma’am…”
“Kasanon no makapadakes ‘diay immuna nga intudokda?”
Saan koma met, Apo, naitanamitimko. Pudno gayam dagiti sayangguseng kadagiti empleado iti district hospital!
Ni Dario ti kimmuyog iti Tuguegarao. Kaduana ti kabsat ni Regie. Nagbati ni Tata Fausto ta mangiremedio kano iti kuarta.
Kabigatanna, nasapaak a simrek ta kayatko nga ammuen ti kasasaad ni Regie. Diak ngamin naala ti numero ti selpon ni Dario. Makidamagak lattan kadagiti padak a mannursuro a nagteksanna la ketdi.
Nadanonko ni Sir Nero iti office. Dinamagko no adda damagna iti adalak.
Urayak la naalimpayen iti naammuak. Nalpas kanon na-X-ray ni Regie ket naduktalan nga adda danum iti ulona!
“Ti CT scanna, Sir?”
“Di pay kano nalpas. Awan ngamin ti kastada iti ospital ti gobierno.”
Iti kano laeng maysa a pribado a pagagasan!
“Ket impanda koma sadiayen, a, Sir,” kinunak.
“Kasano, Sir, ket agkurang met ‘diay kuarta a naipaima ken ni Dario. Ti met la kakaisuna a kuarta ni prinsipal adiay nabalonna. Inggatangna pay la kano iti agas, a!”
Di nagbayag, addan ni Ma’am VC. Intulod ni lakayna.
“Sir,” kinunana kaniak apaman a nakastrek iti office, “sika man laengen, aya, ti mangkuyog kadagiti nagannak ‘diay ubingtayo ‘diay Tuguegarao.”
“Kunak man no sika, Ma’am,” naklaatak. Nagsaritada ngamin ken ni Ma’am Lorie idi kalman nga isu ti mangkuyog kada Tata Fausto ken Nana Elyang nga agpasiudad.
“Dinak palubosan ni Lakay, Sir. Awan ti agbantay iti ubingmi. Agbiahe ngamin.”
Inspector ti bus ti lakay ni Ma’am VC.
“Kasano itan ket diak nakapagpakada ken ni kumander,” naikudkodko. Sa maysa, sangsangagasut ti adda iti bolsak.
“Sigen, a, Sir,” impakaasina. “Siakon ti makaammo iti pamasahem.”
Dimteng ni Ma’am Lorie, arig naggigiddanda a simrek iti gate kadagiti nagannak ni Regie. Imbaga ni Ma’am VC ti plano.
Kapilitan nga immannugotak. Inteksko lattan iti balay nga agpa-Tuguegaraoak.
Iti dalan, agay-ayam iti panunotko ti kasasaad ni Regie. Kasano ngata itan? Tineksak ni Dario itay sakbay a nagrubuat ti lugan ngem awan pay sungbatna. Maysa orasmin iti dalan. Sabagay, maawatak. Kas nakuna ni Sir Nero, awan kano ti signal iti uneg ti kuarto ni Regie. Rumrummuar kano pay ni Dario tapno makatext laeng.
Nadanonanmi ni Regie a nakaidda iti panglawaen a kuarto. Taltalloda a pasiente. Awan pay linaon ti lima nga agaabay a katre. Agalenna latta ti ulona.
“Komustakan?” sinaludsodko kenkuana.
“Nasakit ti ulok, Sir,” kinunana. Limpion ti panagsungsungbatna. Naawan ket ngatan ti epekto ti pannakaitugtogna.
“Ala, agpaimbagka, ha?” piniselko ti dakulapna.
Nagtung-ed laeng.
Inikkak ti gundaway dagiti nagannakna a makisarita kenkuana. Rimmuarkami ken ni Dario.
“Ayna, Sir,” kinunana, “madanaganak idi addakami iti dalan. Nag-vomit ketdin ‘diay ubing! Sa nagwasangwasang iti kasta unay!”
Nagtibbayoak.
“Ken nakitak a kasla adda nagbalay a dara a naisurot iti inruarna!”
Ad-addan ti tibbayok. Yad-adayom, Apo…
Gapu iti kinainget ti alagaden iti ospital, saanakon a nakastrek iti uneg. Ni lattan Dario ti simrek ta isu met ti naikkan iti ID a kas bantay ti ubing. Naggianak iti Bantay’s Waiting Area, kaduak da Tata Fausto ken Nana Elyang, nga adda iti abay ti gate ti ospital.
Agalas tres iti malem idi agtext ni Dario. Mairuar kanon ni Regie tapno maipa-CT scan iti pribado a pagagasan.
Maurayko met laeng, nakunak iti isipko. Planok ngamin a kamakamen ti maudi a biahe dagiti van nga agturong iti ilimi. Inyunay-unay ni baket nga agawidak ta pumamniit kano ti kakaisuna pay laeng a bungami.
Ngem pasado alas kuatron, awan met laengen ti agparada nga ambulansia iti sango a pakailuganan koma ni Regie!
Nagtext manen ni Dario. Baka rabiinto kanon no adda lugan. Adda kano sinukon dagiti ambulansia a napaltogan iti kabangibang nga ili.
Kasano itan? Tineksak ni Dario. Imbagak nga umunaakon nga agawid. Teksannakto lattan no ania ti resulta ti CT scan.
Awan naurayko a sungbatna uray idi agpakadaakon kadagiti nagannak ni Regie. Adda ngatan iti uneg ti kuarto.
Tumaytayab ti panunotko idi agtartarayen ti nagluganak. No kasta a makapungtotak kadagiti adalak, ingayemngemko a makaammoda lattan iti biagda! A didakto pabasolen no mabagsakda.
Uray idi addaak iti naggapuak a pagadalan, masansan a kapungtotko dagiti adalak no kasta a dida makasursurot iti leksionda. Kasano met a dika makapungtot ket didan sa met laengen ukagen ti notebookda no kasta nga agawidda. Uray kasano a panangisuro ti pamay-am, didanto pay la masurotan! Dumanon pay no kua iti punto a yilukokon ti agipalawag iti subjectko kadakuada a Math tapno maawatanda laeng!
No makapungtotak la unay, ditada a nakatungngang. Diak pulos kasarsarita ida! Ngem kadagiti makitak nga interesado, uray man ket no tugawak ti mangisuro kadakuada no kasta a bakantek. Ngem nungka nga adda panawenko kadagiti suer nga ubbing! Awanen bibiangko no ania ti pagbanaganda iti subjectko!
Simmiplot pay iti isipko ti intext itay ni baket a makagurgurigor ni Jeth, ti nasurok a dua ti tawenna a bungami. Saan met la ngata a kimmaro?
Tinextsak ni baket. Nakaangesak iti nalukay idi maisungbat a nagbaaw kano metten kalpasan a napatomarna iti agas a pagpababa iti gurigor.
SABADO. Tinextsak ti kabsat ni Regie a naikamang iti Tuguegarao. Inted ni Dario ti numerona idi agawidak idi malem-kalman. Ngem awan sungbatna. Kasta met ni Dario.
Kasano ngatan ni Regie? Diakon mapagsusurot ti aramidko. Diak payen maipalpalpas ti narugiak a lesson plan.
Kasta man met laengen iti kabigatanna. Awan latta ti naawatko a sungbat kadagiti textko. Nagpaloadak payen tapno matawagak laeng koma da Dario ken ti kabsat ni Regie a naikamang iti Tuguegarao. Ngem out of coverage ti selponda.
Awan met ti maibaga ni Sir Nero. Di kano met sungsungbatan ni Dario ti textna.
Makapkapanakon iti Tuguegarao. Saanen a makatalna ti riknak.
Nagpakadaak ken ni baket.
“Ania?” imbulladna. “Awan la ngaruden ti kuarta, mapanka pay laeng? Aggastoka laeng!”
“Baket…”
“Awan ti mapan! Kitaem met, a, ti kasapulan ti pamiliam! No dumikar ‘ta panagbarabara ‘ta ubing? Asino ti katulongak?”
“Obligasionko ti papanak, Baket…”
“Uray mapanka, awan met laeng ti maitulongmo idiay. Urayem lattan ti Lunes ta dumamagkanto kadagiti kakaduam iti eskuela.”
Awan naaramidak. Sabagay, agpayso ni baket. Iti agtallo tawenmin nga agdendenna, sangkasapulan-sangkaapuyan pay laeng ti masapsapulak. Narigat ngamin ti sasaadek iti pagadalan. Bassit ti sueldo iti naggapuak a pagadalan. Kaaduanna a mapingpinggit ti maited a sueldomi. Urayen ngamin ti administrasion ti ayuda nga agtaud iti gobierno. Nupay pribado ti nasao a pagadalan, ti gobiernon ti makaammo a mangbayad kadagiti tuition fees dagiti ubbing. Ti pagdaksanna, agngudonton ti klase ‘ton mapasangpetmi ti kuarta.
Mayat koma no maigulpe a maited ti nabatbati pay a sueldomi. Ti makadakes, mapinggitto manen. Pagangayanna, nayutangton ti namnamaen.
Iti daytoy baro ita a pagisuruak, damagko nga umarngi met laeng ti sueldo iti naggapuak a pagadalan. Ti laeng pagsayaatanna, regular a maawat. Makaammo ti akinkukua ti pagadalan a mangiremedio iti sueldomi ta inton dumteng ti ayuda ti gobierno, kukuananto lattan daytoy.
Ngem dikami met pay nagsueldo! Arigna kaluklukat laeng ti eskuela. Sa ita, kastoy ti napasamak! Makonsensiaak pay ketdin ta awan man la ni gusing a naitulongko ken ni Regie. Ti laeng sakripisio a nangsukon kadagiti nagannak kenkuana.

LUNES. Magagaranak a simrek. Nakayamanak ta addan ni Dario a nadanonak iti pagadalan. Pinagdamagak a dagus.
“Segun iti CT scanna, Sir,” kinunana, “adda sa kan ’ uppat a crack iti ulona. Masapul ni Regie ti operasion!”
Diosko, naitangadko. Saan nga asi-asi ti magasto iti operasion. Aglalo ket ulo! Kasano ngatan?
“Ania ti kuna dagiti nagannak ni Regie?” sinaludsodko.
“Dida makauni, Sir. No singkuenta mil la kano koma ti magasto, mabalin nga ipatarayda nga isalda ti sangkadisso a talonda. Ngem umabot met ngarud iti dua gasut a ribu!”
Anian! Nagrigat la ngaruden ti biagda, kastoy pay ti nakapay-an ni Regie!
Iti tumengtengnga ti aldaw, dimteng ni Tata Fausto iti pagadalan— kaduana ti kapitanda. Naggapuda kano a nagpatulong iti ama-ti-ili ken kadagiti kameng ti konseho. Kasta met iti kabangibang nga ili a yan ti congressmanmi.
Maanninawak iti langa ni Tata Fausto ti liday iti rupana. Ammok lattan a di umanay ti naur-orda.
“Bareng maipagnami ti boyskawt ni Idying, Mistro,” kinunana kaniak.
“Kasano, Tata, ket dikami met pay nagsingir iti para BSP. ‘Ton Agosto pay laeng.”
“Miembro ni Idying idi gred siks ‘suna, Mistro. Segun iti prinsipalna idi, mabalin nga ipagna ti papel diay anakko ta iti daytoy umay nga Agosto pay laeng nga agpaso ti kinaboyskawtna.”
Ay, wen. “Nasayaat ngarud no kasta, Tata,” kinunak.
Malem. Nakaawat ni Dario iti text a naggapu iti manong ni Regie a mangbambantay kenkuana. Naragsakankami ta segun iti mensahe, saanen a matuloy ti operasion ni Regie. Maala kano pay laeng iti agas! Kinapudnona, agragut kanon nga agawid ni Regie. Agpagnapagna kanon! Kasla nagpambar laeng.
“Adda met laeng nagnaan dagiti no mano nga agas nga impagpagatangda kaniak!” kinuna ni Dario.
“Kasanon ‘diay crack iti ulona a kunada?” inamadko.
“Awan ti imposible iti Dios, Sir, sikan sa!” inkatek ni Dario.
Agyamanak, Diosko, nayesngawko laengen.

MAKABULANEN ti napalabas sipud daydi a pasamak. Addan ni Regie a kaduami iti uneg ti klase. Nakaparparagsit. Ngem ti nadlawko la unay, saanen a kas idi a maur-uraman dagiti sakana. Dumngeg payen iti leksion. Idi, agkikinnatil la ti obrada nga agkakalugaran.
Immulimeken ti grupoda. Addan iti klase ti atensionda. Nakayamanak.
“Agyamanak, Sir…” kinuna ni Regie. Sinurotnak iti office kalpasan ti klase.
“ Ala , lalaingem ketdi ti agbasa, ha?” kinunak. Kinusok ti buokna.
“Wen, Sir…” Ket timmallikuden.
Inkarik metten iti bagik a gesdakon ti agpungtot unay. Ammok itan no ania ti paset dagiti adalak iti biagko…
(Gibusna)


(Baro a sarita, naileppas idi Hunio 29, 2007)
(Tawid News Magasin, Mayo 2008)










DAKLIS

Sarita ni JOBERT M. PACNIS





ALAS SINGKO iti malem ti Sabado. Iti paraangan da Owen, makumikom dagiti bugador, kameng ti daklis, nga agbakbaknay ken agip-ipan iti buli iti gayadan ti iket. Adu ngamin ti napukaw a buli iti pannakaisagud ti iket iti tulos.
Treseda amin. Da Ama Pistong ken Ama Ikko dagiti kalakayan. Ni Manong Willy ti pannakapanguloda.
Uppat ti annak ni Manong Willy. Kolehion ti inauna. Marigatan a mangisakad iti panagbasada isu nga an-anusanna ti agtrabaho iti baybay.
Bokasional ti tinurpos idi ni Manong Willy idiay Tuguegarao. Insamirana pay ti nagsursuro iti depensa ket napadasanna ti nagkampeon iti torneo iti klaseda.
“Ayyapo, mano man ngatan ti mabagi?” inamad ni Ama Ikko bayat ti panagbaknayna.
Ti mabatayanda a kuarta ti kayat a sawen ni Ama Ikko. Kada malem ti Sabado a mabingay ti naglakuan iti ikan a nadaklisda iti makalawas.
“’Nia pay koma, ‘ya, Lilong, no di maregmeg,” insungbat ni Manong Roderick.
Maregmeg, kunada no bassit-usit.
“Kasano ket adu met ti gamrud,” imballaet ni Ama Pistong.
“Tada la mangirurumen, kunam, Lilong,” innayon ni Manong Orly . Gineppasna ti sagut iti gittayna ta nalpasen ti bakbaknayenna. Timmakder. Kimmita iti sabali pay a pisang ti iket.
“An’a nga’d ti nasiaat nga aramidentayo tapno sumardengdan?” kinuna ni angkel Charlie.
Ti dadduma a polis ditoy ilimi a Cabaybay ti pagsasaritaanda. Nalaingda nga agkikil. Ugalida ti pumasiar iti playa no kasta a kalinakna. Ammoda ngamin a sumalog dagiti bugador. No maitakdangen ti iket, dumawatdan iti pulotananda nga ikan, ken igatangda iti arak.
Saan a rigaten dagiti bugador ti agpadawatno tumulongda koma met nga agguyd iti daklis. Ngem ti makadakes, agbuybuyada lattan.
Napugsat ti panagpapatang dagiti bugador idi sumungad ni Owen nga igpilna ti sobre a naglaon iti kuarta. Maysamaysa ti immasideg kenkuana. Idi naalan dagiti bugador ti bagida, indalimanekdan ti iket ket nagaawiddan.
Nagbati ketdi da Manong Badol ken Angkel Turning. Napanda limmidok iti tianggi iti daya ti balay da Owen. Ngem di nagbayag, addan dagiti assawada a tumanawtaw a nangyawid kadakuada.
LUNES. Nasapa a simmalog dagiti bugador. Mamulong unasda kano . Nalibeg ngamin ti baybay.
“Maysa… dua… tallo!” inyiriag dagiti bugador a bulon ti panangiduronda iti barangay.
Pinagandar ni Manong Willy ti barangay idi addan iti mataptapliakan ti dalluyon. Nagpalia. Pinaminduana. Madi latta. Pinitlona. Nayat met laeng.
Induron dagiti bugador ti barangay agingga iti pagattumeng. Kalpasanna, simmalpadan ket insiwetdan ti nagpatnga.
Nagpaliiwda iti tengnga. Nabayag. Agsangpet metten dagiti makipagguyod. Pagam-ammuan, nagpadaya ti barangay. Intinnagda ni Manong Orly a manali iti pagburakan dagiti dalluyon. Sada met la nagpatnga a nagpalaud.
Sinabet dagiti makipagguyod ni Manong Orly . Tinulonganda daytoy. Iti laud, agguyguyod metten dagiti bugador. Mayat ti kankantada.
“Sige, bira!” inlaaw dagiti agguyguyod.
Idi asidegen ti pakawan, ti nagsilpuan ti naiwatwat a tali ken ti iket, nagpatngan da Manong Atong ken Manong Marwin. Mamuboda; para senias ‘diay tengnga tapno di agbangking ti bubo ket di maipattog ti linaonna.
Nakatangkayagen ti init idi maisang-at ti daklis. Bassit ti namngat iti iket ngem napno ti bubo. Dinarasda a binugguan dagiti ikan ket impanda iti saludan, dakkel a kuribot.
Nakapanawen dagiti nagkumpra idi sumungad dagiti nakamotorsikl. Dagiti polis! Limmidem ti rupa dagiti bugador. Addada manen, kinunada.
Pinayapayan ni Manong Willy ti kaanakanna, ni Rilo. Inyawatan ni Manong Willy daytoy iti sangagasut a pisos ken maysa kilo nga ikan.
Ammo lattan ni Rilo ti aramidenna. Mapanna ited dagitoy kadagiti sangsangpet.
“Daytoy laeng?” Makapungtot ti katayagan kadagiti polis nga aw-awagan dagiti bugador iti likudanna iti Kikil. “’Ka panayonan!”
Nagtartaray ni Rilo a nagsubli. Imbagana ken ni angkelna ti panagpanayon dagiti polis.
“’Nia metten!” Nangmesmes ni Manong Willy. Napataliaw dagiti nakipagguyod.
Dagus a pimmanaw dagiti polis idi yawat ni Rilo ti nayon ti naited kadakuada.
Walo kilo laengen ti naala ti daklis iti maikadua a pannakaiwayatna. Ngem naragsak latta dagiti bugador ta saanen a nagsubli dagiti polis a kas ugalida no dadduma. Naustengda ngatan, kinunada.
“Ay, makabannog met,” insanamtek ni Manong Badol. Inyiladna iti kadaratan.
“Di ngata pay, a, a naikkat ti hang-obermo,” inkantiaw ni Ama Pistong.
“Sammet, a, Lilong!”
Alas tresen iti malem idi tumakdang dagiti bugador. Nagderetsoda iti sirok ti maragawed iti abay ti balay da Owen. Sinangoda ti dua a kuatro kantos nga arak-nipa. Naniogan a yo ti pulotanda.
“Aglablabesdan!” inridis ni Manong Ninoy a dagiti polis ti kayatna a sawen. Intangguapna ti nabati nga arak iti basona.
“Yumantay sa idan iti kangatuan!” insingasing ni Manong Amboy.
“Saan a mabalin dayta, Barok,” insalpika ni Ama Pistong. “Malaksid a kaanakan ni mayor ni Kikil, kasinsin pay ni hepe. Panagkunayo, ipangagdatay’ ngata?”
“Awan ti kas mangpadas, a, Lilong. Amangan no di met ammo ni mayor,’ inkalintegan ni Angkel Charlie.
“Wen met ketdi, a,” inkanunong ti lakay.
Nasapa a nagpa-ili dagiti bugador iti kabigatnna tapno kapatangda ti mayor. Nagluganda iti trailer a pangiluglugananda iti motor ti barangay no kasta nga itakdangda.
Ngem leppay ti abagada a nagawid. Dida nadanon ti mayor. Adda kano inatendaranna a miting ‘diay kapitolio.

“SUMALOGTAYON?” sinaludsod ni Manong Willy kadagiti padana a bugador. Nakatugawda iti kadaratan a mangpalpaliiw iti baybay. Adda ti barangayda iti mataptapliakan ti dalluyon.
“Wenen, a,” inyanamong dagiti bugador. Timmakderda; pinampagda dagiti likudda a nadaratan.
“Sige ngarud, bareng makasalawtayo iti dyidyi.” Galunggong ti kayat a sawen ni Manong Willy.
Di pay naurnos dagiti naalada ngem addaytan dagiti polis. Inasitgan ni Manong Willy ida.
“Agpakpakaasikam’ koma, Sir. Dikam’ koma pay la mangted ita…”
“Ania?” uray la nagbullad ni Kikit.
“Makitayo met ti naala, Sir.” Intudi ni Manong Willy dagiti ikan iti saludan. “Nagbassitan.”
Adu koma ti naala ti daklis no dida napalusotan ti pangen a winayatanda. Nadursokanda ti nagwayat. Atiddog unay ti tali a naiwatwatda iti agsumbangir nga ungto ti daklis. Nagangayanna, di pay naipaigid ti pakawan, nakalusoten dagiti ikan.
“Saan a mabalin!” imper-ak ni Kikil.
“Ngem kasanokamin, Sir? Ti pamiliami?”
“Problemayo daytan!”
“Aglablabeskayon!” Saanen a nateppelan ni Manong Willy ti pungtotna.
“’Da reklamom?”
“Dakkel!” intebbag ni Manong Willy. Bekbekkelendakami kadaytoy nga ar-aramidenyo! Ti ammomi, dakayo ti tulbek ti kappia. Ngem dakay pay ti mangidurduron kadakami nga agrebelde!”
Immaribungbong dagiti bugador.
“Natangken ti sangim, a! Kitaek man…” Pinarusokan ni Kikil ni Manong Willy.
Naiparusisi daytoy. Inarayat dagiti bugador. Agragut a bumales ngem dida inibbatan. Pimmanaw dagiti polis nga awan naambingda. Agpupungtotda.
Maysa abigat, nagkukuyog manen dagiti bugador a nagpaili. Nadanonda ti mayor iti opisinana.
Imbinsabinsa dagiti bugador ti parikutda. Impulong pay ni Manong Willy ti napasamakna. Nagtungtung-ed ti mayor.
“Mangnamnamakayo itit ulongko,” kinunana.
Naragsak dagiti bugador a nagawid.
Tinungpal ni mayor ti karina, kinuna dagiti bugador ta nabayag bassit a di dimmap-aw dagiti polis iti baybay. Napalalo ti ragsakda.
“O, nakitayo, di husto ‘di kunak?” kinuna ni Angkel Charlie iti maysa a malem nga agiinumda.
“Sapay koma ta didan sunotan,” dawat ni Ama Ikko a nangpidut iti kilawen a munamon.
Pinayapayan ni Manong Willy ni Rilo nga agay-ayam iti pul iti sirok ti kaimito iti dayaenda.
“Baonendaka man bassit. Igatangannakam man iti tali idiay ili,” kinuna ni Manong Willy idi makaasideg ni Rilo.
“Siut, Angkel!” Alisto ni Rilo ta surokan latta no kua ni angkelna ti igatangna tapno pagmeriendana. Sanglay ti akinkukua. Isu laeng ti aglako kadagiti ramit a pagkalap ditoy.
Idi makagatang ni rilo iti tali, tinurongna ti karinderia iti abngir ti kalsada. Nagorder itipansit ken Coke.
Nadlawna dagiti lallaki nga agiinum iti lamisaan iti sangona. “Dandanim berdeym. ‘Nia ti handa?” Nangngegna a kinuna ti kakullapitan.
“Wen nga agpayso! ‘Ton maminsan nga aldawen,” insarurong ti maysa.
“Ania ngamin ti kayatyo a pulotan?” sinaludsod ni Kikil.
“’ Tay koma tinuno nga ikan,” kinuna ti kabussotan.
“Pangalaantay met ngay?” intangad ni Kikil ti basona. “Puro nalaes ti lakoda iti puesto.”
“Ket balik sa dati akunada, a!” singasing ti kullapit. Pinayapayanna ti tindera. Inseniasna ti dua pay a beer.
“Ket no binallaagannatayon ni angkel.” Ti mayor ti kayatna a sawen.
“Total, awan ‘suna. Nagpa-America met!”
“Wen, ania! ‘Tayt nga’d diay baybay no bigat!”
Binayadan a dagus ni Rilo ti inorderna sa nagdardaras a pimmanaw. Nadanonna dagiti bugador nga agiinum pay laeng iti sirok ti maragawed. Imbagana ti nangegna.
“Kasta gayam, a!” kinuna ni Manong Willy. Nabagas ti panangmatmatna kadagiti kaduana.

BIGAT. Nanglangeb ti tangatang. Ngem simmalog latta dagiti bugador ken adu a makipagguyod.
Adu ti naala ti daklis idi maitakdang. Naisaludanen dagiti ikan idi sumungad dagiti polis. Saanda a nagmotor. Nakadyipda. Imparkingda ti luganda iti lipit iti pantok nga agarup dua gasut a metro iti yan dagiti bugador. Nalinged ditoy gapu kadagiti nayintar a madre de cacao.
Simmalog dagiti polis iti yan dagiti bugador. Agpaparang ti kalibre .45 iti siketda. Limada. Saan nga inkaskaso ida dagiti bugador. Nakapungtot ni Kikil.
“Apay a didakami kaskaso, ha?” Sinango ni Kikil ni Manong Willy.
Inabay ni Manong Atong ni Manong Willy. Immaribungbong ti dadduma a bugador. Nagpapantok met da Manong Orly ken Manong Samuel.
“’La, mangtedkayon ta inkamin!”
“Awan ti maitedmi, Sir,” napigket ti ikikita ni Manong Willy ken ni Kikil.
“Ania? ‘Takam man la nga umayen?”
“Talaga met nga awan, Sir.”
“No nagadu ti naalayo? Kayatmo a nayonak ti nalak-ammo?”
“Padasenyo, a, Sir,” inkarit ni Manong Willy.
“Talaga a natangken ti sangim, a…” Dinanogen ni Kikil ni Manong Willy.
Ngem kasla kimat a sinippaw ni Manong Willy ti punguapunguan ni Kikil. Tiniritirna sana pinasubsoban. Inagaw met ni Manong Atong ti kalibre .45 iti siket daytoy.
Umarayat koma dagiti kadua ni Kikil ngem kasla nagtutulag dagiti nakipagguyod ta nagaambonandan dagitoy. Inagawda pay dagiti armasda sada impuruak iti barangay. Awan naaramidan dagiti polis. Nagtatarayda a nagpapantok.
Kinamakam ida ni Kikil. Simmurot dagiti bugador ken dagiti nakipagguyod.
Pinagandar a dagus dagiti polis ti luganda. Ngem madi. Nakigtotda ta adu ti napugsat a barut iti yan ti manibela.
“Plat amin ti pilid!” inlaaw pay ti kakullapitan.
Pinalawlawan ida dagiti bugador ken dagiti nakipagguyod. Rumrumsik dagiti matada. (jmp)
(Bannawag, Nobiembre 24, 1997; umuna a sarita ti autor a naipablaak iti Bannawag. Nasurat ti sarita idi adda pay laeng iti maikapat a tukad iti Ballesteros National High School . Sa laeng naedit idi addan iti maikadua a tukad ti kolehio ket napagasatan met nga impablaak ti Bannawag.)
DAGITI NINONG NI ANTON
Sarita ni JOBERT M. PACNIS







NAPAISEMAK idi malang-abko ti lutlutuen ni nanang bayat ti isusungadmi ken tatang iti balaymi. Gapgapumi iti bangkag a nagmulaanmi iti petsay ken kamatis. Ammok lattan a sinursran a bulong-sili ken bulong ti ariwat ti sidami. Timbog la ket ngarud ti katayko.
Dayawek ni nanang iti laingna nga agluto. Ngem saying laeng ta dina maitegged iti trabaho. Kasano, pawilan ni tatang. Ken maysa, no rid no rait met a kas ken ni tatang.
“Saan a bale, Baket,” kunkuna no kua ni tatang, “ta mabantayam met ni Anton.” Siak ti kayatna a sawen. “Narigat no di matarabay ket maisungsong iti dakes. Awan no kuan ti pangnamnamaanta a mangitag-ayto met iti panagbiagtayo.”
Bugbugtongak ngamin nga inanak. Innem ti tawenkon. Diakon nagadi ta naligit kanon ni nanang.
Isem a kasam-it ti diro ti uyokan no kua ti isubad ni nanang. Dayty pay ti maysa a pangdayawak kenkuana. Saanna nga ugali ti mangsupiat ken ni tatang. Kataebna ni tatang iti tawenna a duapulo-ket-pito.
Adda diak maaw-awatan nga ibagbaga ni tatang. Kadagupan kano kadagiti lutlutuen ni nanang, ti lutona a pangrabii ti kaimasan. Ngem kaniak, amang a naim-imas dagiti maluto iti pangaldaw. Ania met ngay no maidilig ti sinigang a lames a pangrabiimi iti pinakbet wenno dinengdeng a pangaldawmi? Ngem diak latta no kuan agun-uni. Ni met nanang, nakalawlawa ti isemna.
“Ti la mataltalabtab ‘ta ngiwatmo!” ikuddotna ken ni tatang.
Nagdiretsokami ken tatang iti bubon ket nagbuggo ni tatang. Nagdigosak metten ta lining-etak itay uray no ad-adu met ti panagtugtugawko iti sirok ti maragawed bayat ti panagkurabko iti bayabas a ginaw-at ni tatang iti suli ti bangkag. Lamminenak ngamin nga agdigos a masapa.
Nakaidasaren ni nanang idi makatadogak iti kosina. Pudno ti kunak: sinursoran ti sidami. Adda pay bugguong a billangan a nagalipan iti sibuyas ken napettakan iti kamatis.
“Nakamulakayon?” inamad ni nanang idi sangsanguenmin ti pangaldaw.
“Hampay, Baket,” kinuna ni tatang. “’Da pay bassit. Nalabit malpaston no madamdama. Napintas ngamin ti pannakikadua ti tiempo.”
Nalamiis ngamin ti pul-oy. Bumaneberberen. Agsasallupangen dagiti ayug-Pamaskua iti radio. Paskuan iti sumaruno a bulan. Hustonto a panagapitmi iti petsay.
“Naimas ‘toy linutom, a, Baket!” indayaw ni tatang.
“Dati met tatang,” insarunok. “Da bes ni nanang, kunam man!”
Di maipinta ti ragsak ni nanang.
“Naim-imas ket ngatan ti pangrabii, ‘nia, Baket?” addayta manen ni tatang.
“Sika a laklakayan,” immisuot ni nanang, “dayta la ti kanayon nga ibagam!”
“Siempre, a!”
“Wen, gayam, Anton!” kasla nakalagip nga ania ni nanang. “Sumangpetto kan ’ ni ninongmo ‘ton Paskua.”
“’Sino a ninongko, nanang?” naginteresak. Ni laeng Ninong Rilo dita daya ti ammok a ninongko.
“Ni ninongmo a Jonard. Anak ni lolam a Virgie.”
“’Pay, sumangpet kano, ‘ya, baket?” inkirem ni tatang ta nakangalngal sa iti bunga ti sili nga inlaok ni nanang iti sidami.
“Wen. Nakuna ni Nana Virgie itay nagkitakami ‘ta kantina da Janang.”
“Naimbag man ta nakalagip daydiay a komparita! Adu siguro itan ti kuartana. Nasayaat kano ket ti trabahona idiay siudad!”
“Wen ket ngata, a,” intung-ed ni nanang. “Liman sa a tawen a di immammingaw ‘toy lugartayo?”
“Wen, a, ta maysa laeng idi ti tawen ni Anton idi pumanaw.”
Baknang ni ninong? Ayos! Sigurado nga adu ti ipapaskuana kaniak. Addanto siguro mansanas, ubas, ponkan, tsokolet, ken kuarta! Isunto siguron ti karagsakan a Paskuak!
Itay napan a Paskua, kasta unay nga apalko kada Dyikdyik ken Ambang. Nagadu a napaskuada kadagiti ninongda. Siak? Tinupig ken tinubong ti inted ni Ninong Rilo. Adda met kuarta ngem lima pisos laeng. Ania ngarud ket pada met laeng da tatang nga agbangbangkag.
Nagarapaapak. Addanton igatangko iti baro a badok ken ay-ayam. Apalak la unay ti traktrak ken armaarmalait da Ambang ken Dyikdyik. Saanakton a maudi kadakuada no kaskasano.
“Tangtangadem, Anton?” nakalbit ti kanawan a takiagko. Ni gayam nanang.
“A, e, kua, Nanang… awan!” kinunak ket sinubliak ti nagkammet. Ngem awanen ti atensionko iti sidami. Agam-ampayag lattan ti panunotko iti isasangpet ni Ninong Jonard.

NADANONAK ni Ninong Rilo iti kantina da Anti Janang iti dayta a malem nga igagatngko iti manteka. Nakaiggem daytoy iti kape ken asukar. Ken sardines.
“Naimbag a malemyo, Ninong!” inkablaawko.
“Kasta met, Anak,” kinusona ti buokko.
“Dakkelen ‘ta anakmo’t buniag, Rilo,” kinuna ni Anti Janang. “Madamdama laeng, agbasanton!”
“Wen ngarud, Manang. Naimbag pay kada pari ken mari ta addan liwliwada.”
“Ket sika, dimo kad’ pay mapanunot ti mangasawa?”
“Awan met mayat kadatao, Manang.”
“Apay, dinaka pay sinungbatan ni Margie?”
“Awan sa latta ti gasatko, Manang,” insennaay ni ninong.
“Ay, agalistoka, a! Tiemp man ti lam-eken. Dika kad’ mailiw nga’da kaiddana?”
“Samman, a, Manang!”
“Met la gayam! ‘Nia pay la nga’d ti ur-urayem?”
“Mapampanunotko nga alanganinak sa ken ni Margie, Manang.”
“Apay met?”
“Mistra idinto a mintalonak laeng.”
“Dimo laenglaengen ti kinamannalonmo ta dakayo ti makuna a duri ti pagilian. Ken saan met ngata a dita ti pangrukodan ni Maregie ‘ti riknana kenka.”
“Sapay la koma, Manang… Wen, gayam, ikkam man ni Anton iti kankanenna.”
Ginabbanak ni ninong ket pinangitudonak kadagiti nakabitin a masaramsam. Ti liningta a saba ti intudok. Sangkakuna kaniak ni nanang a diak unay aggaggagara iti sitsiria wenno dulsi ta makadadael kano iti bagi.
Daytoy ti magustuak ken ni ninong. Uray rigat la ti adda met a kasasaadna, saan a naimut. Saan a kas kadagiti dadduma nga uray aglaplapusananda, nakaim-imutda. Kuna ni tatang, saan kano nga anak ti Dios dagiti kakasta. Amang kano a nasaysayaat ‘tay awanan a naayat iti padana a parsua.

AGKORKORIENDO da Ambang ken Dyikdyik a nadanonak iti paraangan da Anti Rosie iti dayta a malem ti Sabado. Paspasurotanda ti ayug-Pamaskua iti esterio da anti. Sakbat dagitoy ti armaarmalaitda.
“Makiay-ayamak man met,” kinunak.
“’Da bolintikmo?” imbullad ni Ambang. Tinirona ti bolintik ni Dyikdyik ngem pimmaltos.
“Awan,” insungbatko. “Pabulodandak, a.” Sagsasangapetpetda iti bolintik.
Pimgaakda.
“No ‘wan, ‘ka mangala iti paltopaltogmo ta agpipinnaltogtayo laengen,” imbugtak ni Ambang.
“Ngem, ne, masapul a ‘tay aguni,” impasarunson ni Dyikdyik. “Madi ti naaramid iti kayo wenno palatang ti saba. Wenno tinukkol a ruting!”
“Kastoy ti kayatmi!” intag-ay ni Ambang ti armaarmalaitna. Pinagsasarunona a kinatek daytoy.
“Awan met ti kastak,” kinunak.
“Dumawatka ken ni ninongmo, a!” nagubsang a timek ni Ambang. “Uray ket Paskuan! ‘Pay, dinaka la maigatanganen ni ninongmo a Rilo, aya?”
“Saan a bale,” kinunak, “ta sumangpetto kan’ ni Ninong Jonard. Addanto met kastak.” Intudok ti armaarmalaitna.
“Patpatiem, berde!” immusiig ni Dyikdyik. “Ti ket kunam, agpatinggaka lattan kadagiti kadaanan nga ay-ayam!”
“Pudno ti kunkunak. Makitayonto!”
“Adu la amin!”
Timmallikudakon. Agawidak laengen ta mapanko tulongan ni nanang nga agisagana iti pangrabiimi wenno agyawat iti kasapulan ni tatang nga aglaga iti baki. Pinanawak itay nga aglaglaga. Kapigsa dagiti manokmi nga agitlog.
Inton sumangpet ni Ninong Jonard, innakto agmano kenkuana. Ngem nasingpet met la ngata a kas ken Ninong Rilo? Anianto ngata ti ipapaskuana kaniak? No ay-aya, diakto pulos ipabulod kada Dyikdyik ken Ambang. Wenno ipaapros la koma. Garawigawda ngamin. Bay-ak nga agkatkataydanto iti apalda!

“WOW, naglasbangen!” indayaw ni nanang idi makitana ti linaon ti labba nga indisso ni tatang iti lamisaan.
Gapgapumi ken ni tatang iti bangkag a naggatudanmi iti petsay. Saan a kas kadagiti dadduma ti panagani ni tatang. An-anusanna a lip-akan dagiti petsay imbes a pag-otenna. Rantana ngamin a pagsabongen dagitoy tapno addanto manen imulana.
“Kas kenka, Baket!” inyisem ni tatang.
Nagparang ti bangbangir a kallid ni nanang. “’Ka ket alaenen ‘diay bamban ta agreppetakon,” kinunana. “Maymayat met la no maisapa a yudong tapno di magabay ti presio!”
Napan innala ni tatang dagiti bamban iti kamarin iti amianan ti kalapawmi a nakitak idi kalman nga insaluketna iti agsit.
“Ay, wen,” nakalawlawag ti rupa ni nanang a kimmita kaniak, ‘”dan ni ninongmo a Jonard!”
“Simmangpeten ni ninong?” naragsakanak.
“Wen… sangsangpetna!”
“Yes!” uray la inlagtok.
“Ne, dika unay, a!”
Simmangpeten ni ninong. Adu la ketdi ti pasarabona. Dua nga aldaw pay, Paskuan. Addanto met laengen baro nga ay-ayamko. Didaktn kantiawan da Ambang ken Dyikdyik. Paapalakto met ida. Isuda laengen ti maymayat?

“LAKAY! Lakay!” kasla kamkamaten ti sangapulo nga agbagtit nga aso ni nanang iti dayta a panaggapuna iti kantina.
“Ne, kueemon?” uray la naisardeng ni tatang ti laglagaenna a baki. Addakami iti sirok ti mangga iti likudan ti balay.
“Ni Pari Jonard,” immanges iti nauneg ni nanang, “’da ‘diay tianggi. Kasta unay a bartekna. Intugkelna payen ‘diay subsobna!”
Ni ninong, mammartek?
“Asino ti kaduana?”
“Dagiti kabaddungalanyo, a! ‘Ka kano idiay… birbirokennaka!”
Napasanamtek ni tatang. “Saanen, Baket,” kinunana. “Diak kayaten a dumikar pay ti ulserko.”
“Kayatmo nga’d a gumura kenka?”
“Nasisiaaten a kasta, Baket, ngem ti isarsarakko ti karadkadko. Daytoy ti tandaanam, Baket, diakton simsiman ti arak! ‘Manayen ti naminsan a pannakaitibkolko iti dayta a bisio.”
Napaisem ni nanang. “Mamatiakon, Lakay,” kinunana. “Ta uray pay gayam gayyemmo, maisakripisiom matungpalmo laeng ti karim. Ket agyamanak iti dakkel.”
“Aniat’ kayatmo a sawen, Baket?”
“Sinubokka laeng. Pudno, nabarteken ni Pari Jonard. Dinak pay nga’d malasin itayen. Siak laeng ti nagkuna a papaayabannaka kas pangsuotko kenka.”
Imlek ni tatang. “Kunak no agpayso itayen,” inkudkodna. “’Ka man ngarud sumubli iti sangaserbesa a basi, Baket…”
“Palapalennak, kunam!” inlayat ni nanang ti ginatangna a soysos. “Ditakay’ man la nga agaman ta no masuronak diak aglutluto iti pangrabii.” Ket timmallikuden.
“Dumigoska, Baket, tapno naim-imas ti lutuem a pangrabii!” impakamakam ni tatang.
“Tse!”

BISPERAS ti Paskua. Umasimbuyok ti aglawlaw kadagit malutluto a kankanen a kaaduanna ti tinubong. Bambantayanmi ken tatang ti ituntunomi a tinubong iti adda agapo. Maysa a lalaki a kataeb ngata ni tatang ti nakatakder iti paraangan.
“Pari Jonard?” Napatakder ni tatang. Sinabetna ti sangaili.
Daytoy gayam ni ninong Jonard. Kulot ti buokna, barbasan, nakuttong ken nangato dagiti abagana. Nataytayag ngem ni tatang.
“Isu kadin ni Anton?” Kinitanak ni ninong idi makaasidegda iti tagaang.
Nagtung-ed ni tatang.
“Dakkel gayamen,” intungtung-ed ni ninong.
“Meri krismas, ninong,” inkablaawko. Nagmanoak.
“Kasta met,” kinunana. “’Maykanto ‘diay balay ‘ton malmalem, a? Awan ti naibolsak ket!”
“W-Wen, Ninong!” Nakaal-alistoak a simmungbat. Iti panunotko, agam-ampayag manen dagiti makmakan ken agkakapintas nga ay-ayam. Kasta metten dagiti papel de banko.
Pinabalonanmi iti tallo a tinubong ni ninong idi agpakada.

NI Lola Virgie ti nangilukat iti ridaw idi agtuktokak iti balay da Ninong Jonard.
“Naimbag a malemyo, Lola,” inkablaawko. “Meri krismas!”
“Kasta met, anton. Sumrekka, apok.”
“Ni ninong, Lola?”
“Adda ‘ta kuartona. Matma—” di naituloy ni Lola Virgie ti sawenna ta nagpukkaw ni ninong.
“Nanang, nagbayagkayon, ‘ya! ‘Tay kapek!” nailaaw. Kasla nabartek.
“Mabiit laeng! Rummuarka pay dita ta adda ‘toy anakmo iti buniag… ni Anton!”
“’Tay kapek, kunak! Nagadu pay la a sasawenyo. Papanawenyon ‘ta nga ubing… esturbo!”
Nailabegak.
“Pasensiakan, Apok,” inay-ayam ni Lola Virgie ti buokko. “Nabartek ngamin ni ninongmo. Tinengngana’t aldaw ti imminum iti nasanger.”
Diakon nagun-uni. Inyal-aludoykon ti rimmuar. Timmayab dagiti ar-arapaapek a paskuak. Nalagipko ni Ninong Rilo. Mapanak idiay balayda. Agur-uray itan dagiti tinupig ken tinubong a paskuak kenkuana! ----(jmp)



(Bannawag, Disiembre 17, 2001)















MANGASAWAN NI ANGKEL POLON
Sarita ni JOBERT M. PACNIS




KASLA agpiesta ti balaymi iti kaadu ti immay simmarabo ken ni Angkel Polon a simmangpet itay parbangon anaggapu iti ballasiw-taaw. Awan arindenggan iti kinaariwawa ken uriris dagiti ubbing nga ubba dagiti innada idinto a kasla met adda iti pallotan dagiti babbaket ken lallakay a di maputpot ti taltalabtabenda. Madlaw a masusungeg pay ketdin ni Angkel Polon iti kaduduldol dagiti ibagbagada kenkuana. Pinalawlawanda daytoy iti nagtugawanna a bangko iti paraangan. Kunam no asino nga artista a kasarsaritada.
Ditoy balay ti nagtarusan ni Angkel Polon ta awan pamiliana a sangpetanna. Isu ti maikatlo iti buridek kadakuada nga innem nga agkakabsat. Ni Anti Saling ti inaunaan, naikamang iti sentro, tallo a kilometro iti lauden ti barangaymi a Namubuan. Sa ni Anti Ana, adda bukodna a pamilia idiay Luna, Apayao. Sa ni Anti Kikay, naikamang idiay Pudtol, Apayao; sa ni Angkel Polon; sa ni Anti Lety nga adda laeng iti kabangibangmi a barangay. Ni tatang ti inaudian.
Idi pay laeng kalman nga adda da Anti Kikay ken Anti Ana agraman dagiti kakasinsinko ta nai-text kadakuada a sumangpet ni angkel.
Mano a tawenen ni angkel idiay abrod. Kapaminduana itan nga agbakasion. Nakaad-adu kanon nga urnongna iti banko. Ngem ti pakasdaawan da tatang, di met la mangasawan.
“Pangikkamto kadagiti kuartam, Manong?” dinamag ni tatang idi kanikadua a tawen a damona a panagawid.
“Saan a masayang ti kuarta dita, ‘Bagis,” insungbat laeng ni Angkel Polon. “Nagadu ti kaanakak a pangipaayak.”
“Nagsayaaten no kasta,” nakalawlawa ti isem ni Anti Saling idi. “Sikanto ngarud ti mangpabasa kadakuada, a?”
“Diyo pakadanagan ta tulongakto ida…”
“Ngem duma la ti adda pamiliana,” binagi met ni Anti Lety. “Asinonto ngarud ti mangtaraken kenka no dimon kabaelan?”
“Ket dagitinto, a, annakyo!”
“Apay, dimo la kayat a ramanan, ‘ya, ti kaimasan a luto?”
Paggaak laeng idi ti insungbat ni angkel.
Iti kaadda ni angkel idiay abrod, insapulan ni tatang ti kasinnuratna bareng mangasawa kanon. Inretona ti natnag metten iti kalendario a kasinsin ni nanang, ni Ikit Sion. Iti tallopulo ket innem a tawen ni angkel, agkabagayda kano ken ni Ikit Sion nga agtawen met iti tallopulo ket tallo.
Nagsubalit kano met ni angkel. Ngem agmakatawen met laengen, awan pay ti ibagbagana a riknana ken ni Ikit Sion.
Saan met a maudi ni Ikit Sion no langa ti pagsasaritaan. Ngem no apay a di kayat ni angkel.
“Kaarngi pay ni Elizabeth Oropesa ket!” sangkakuna ni tatang a ti paboritona nga artistta ti kayatna a sawen no kasta nga agpalpalpakami iti salas bayat ti panagbuyami iti TV.
“Ay, Kolas, ‘nia ngarud ti maaramidmo no dina kayat?” isumra met no kua ni nanang. “Bulsek ni ayat, kunam sa!”
“Kadagiti di makakita!” imisugsog ni tatang. “No kasta la ni manong, a, ket mabanglesan!”
“Ti la sarsaritaem!” iyellek met ni nanang a pakaisursurotak nupay diak maawatan ti sarsaritaenda.
“Dinak la matultulad a…”
“Nga inaprasan ti sabawil ti pagpampannakkelna!”
“Saan, a!”
“Pagsaananna ngay ket addayta ti ebidensia!” itudonak ni nanang. “Manok la idi?” Nanglangit. “No bayyabas koma, karissabong pay laeng!”
“’Ray, a, Baket, ta dika met tinallikudan! Ken maysa, nayatka met ita!”
“Tse!” Nagmayat man a siluan ti subsob ni nanang no kua.
“Agpayso met!”
Kas idi damo ni angkel ti agawid, siak manen ti maturtoran a mabaonbaon. Kasano, kanayon a maibusankami iti kape ken asukar nga abastomi! Pagbalinen met ngamin dagiti kakabagian ken kaarrubami a pagkapean ti balaymi. Uray koma, a, no kada bigat laeng. Ngem apounayen ta uray ania metten nga oras a kayatda ti kumape, agtarusda lattan iti kosina. Suronkon!
Ti pay rigatna, kakaasi ni nanang nga aginnaw kadagiti mausar. ‘Bag koma met no tumulongda uray agsakdo la koma. Ngem siakto pay la ti kadua ni nanang nga aginnaw. Nupay kasta, maagasan amin a bambannogko no kasta a papetpetannak ni angkel iti doliar. Adun ti urnongko ta idiretsok no kua iti pagtubtubongak no kasta a maipasukatko.
“’Insin, awan kadi a talagan ti panggepmo a mangala iti kakinnepkepmo?” inamad ni Anti Sabel a kasta unay ti pamsaakanna iti kallukat a biscuit a kaidisdissok iti lamisaan.
Nasam-it laeng nga isem ti insubad ni angkel.
“Ti la masalsaludsodmo met, Kapid,” insagpaw ni Uliteg Kastor. “Ti ket damagentayo, no ania met dagiti padasna kadagiti babbai idiay abrod.”
Naibuang ti katkatawami.
“Aysus, awan kaniak dagita a banag, Kapid,” inyisem ni angkel. “Ket no arigna awan ti inana sadiay iti kaadu ti trabaho!”
Dikay pay la naadatan? Inkallatik ti utekko.
“Ket no nagadu kan ’ ti mabantakan idiay baybay sadiay, Kapid!” impasaksak latta ni Uliteg Kastor. “Agkaiwarada kano kadagiti bits!”
“Agpayso ‘ta kunam, Kapid, ngem diak met mapmapan kadagita a pagpalpallailangan,” insennaay ni angkel. “Agibus la iti kuarta!”
“’Ray koman, a, Angkel!” insiggawat ni Manong Charlie nga anak ni Anti Saling. Baro pay iti tawenna a beinte. “Atlis, mapadasam met ti aglang-ay!”
“’Mom, Kaanakan, nalaka a sawen dayta. Ngem no sika ti adda iti puestok, aramidem met ti kas iti ar-aramidek. Ammok nga ipategmo met ti pagrigrigatam…”
“Hustoka, Uliteg!” inyayon ni Manong Badol. Sangkaiggemna ti baso a naglaon iti arak a sinakdona iti gallon ti arak-tata a ginatang ni angkel. “Narigat a talaga ti nagastador…”
“Nakasao ni daytoy,” immisuot kenkuana ni Manong Charlie. “’Pay ngarud a dimo gesdan ti arak? Paggastuan met dayta!”
“’Mom ngamin, Insan, narigat met no awan arak iti bagi. Agkapuyka. No alikamen koma, nalaka a malustrid.”
“Rason la ti bartek dayta!” insiggawat a dagus ni Manang Biling nga anak ni Anti Luning a kasinsin da tatang kagiddan ti panangkammetna iti biscuit.
“Masabaliak man ti saritaan, ‘ya,” inyeksena ni Lilong Tarbi. “Dinak la maikkan iti kapenpalko a Hawayana, Kapid?”
Sumagpaten a sisentana a lakay ngem kas ken ni angkel, awan pay kapunganna. Nupay nalaing met a lumidok, nagaget ketdi. Adu ti mulana iti aglawlaw ti balayna. Nalaing pay a mapan agbantak idiay baybay ken aglawin dita buyon. Kadagiti nakitak a ladawanna iti balayda idi agkabannuag pay no kasta a maisar-ongak tapno bumulod iti wasay, maanninawan met ti kinatarakina a lalaki. Ti pakasdaawak, no apay a di man la nakabanniit iti kapunganna!
“Hawayana, kunam, Tarbi, no idiay Guam ti pagtartrabahuan ni Polon?” adda nangisagpaw.
Inhiniero ngamin ni uliteg. Isu lat’ nakaadal kadakuada nga agkakabsat. Agtrabaho idi iti Manila ngem idi kuan, adda kanon idiay Guam . Ngem nabiit pay a naammuak dayta. Adda kano iti labes ti taaw dayta a lugar.
“Bay-am, Kapid, ta isapulankanto!” kinuna lattan ni angkel.

INTUGOTNAK ni Angkel Polon iti panagpakabeserana iti dayta nga agsapa ti Sabado. Mapankami kano mangiruar iti kuartana. Naibus kanon ti ibolbolsana.
Kasano ngamin a di maibus daras ket kanayon met dagiti kaarrubami nga umay agkape ken mangan payen iti balay. Mabain met ni angkel a ni tatang ti aggasto. Isu a kanayon ti panagkautna. Makalawasen a nakasubli da Anti Kikay ken Anti Ana idiay Apayao agraman dagiti kakasinsinko.
Saan laeng a dayta. No maisar-ong iti kantina ni angkel, saan a di araken dagiti ubbing nga iduldol dagiti nagannakda. No mano a sopdrink ti maipainumna. Arak met kadagiti lallakay ken babbaro.
Umok dagiti kakaarubami ti kantina ni Anti Anjang no kasta a mumalemen. Kanayon a masangal ti bingo a nagbalinen a paset ti biag ditoy purokmi nga Amianan. Ti ket kinaariwawada nga agaayam. Makapakatawa pay ti idiarda ta adda dagiti inna nga igpilda dagiti agkunkunnot nga ubbingda. Dida la mabain! Sabali laeng dagiti aglilinnagid a gurong a kuna ni tatang nga inton kuan, addan agkikinnurimes iti tengngat’ aldaw. Diak man maaw-awatan ti ibagbagana. Ngem no kasta nga agkatawada ken nanang, maisursurotak metten.
Iti terminal ti traysikelan, bassit pay ti nadanonmi a pasahero. Namrayanmi ti nagtaktakder ken angkel iti sango ti paglakuan iti royal bibingka iti ballasiw ti kalsada.
Gimmatang ni angkel iti maysa a royal bibingka ken duapulo pedaso a patupat. Ken sopdrink a para kaniak. Mineral water kenkuana. Ngem idi yawaten ti aglaklako ti supli, di metten inawat ni angkel. Kukuamon, ‘Neng, kunana iti balasang nga iti tantiak ket agtawen laeng iti disiotso. Ket nupay makumikomak a mangkunkunnot iti inumek, nasiputak ti nagbagas a panangisem kenkuana ni angkel.
Agtartarayen ti lugan idi pagdamagannak ni angkel. “Am-ammom ‘diay nanglako kadata iti patupat?” kinunana. Adda raniag a diak maibugasan kadagiti matana.
“Saan, Angkel,” kinunak bayat ti panangbukbuksilko iti maysa a patupat. “Apay?”
“Napintas, saan kadi, Kaanakan?” kinunana ketdi. “Kasla apagbukar a sabong ti kamia no masetas koma.”
Nagtungtung-edak laeng. Ta agpayso met a napintas. No idasigko kadagiti artista, karuprupana ni Ruffa! Kanayon a malabsak ti paglakuan iti bibingka no kasta a sumrekak iti pagadalan. Maikadua a tukadkon iti public high school.
“Adda ngatan nobiona?” diak ninamnama a sinaludsod ni angkel. Ngannganiak pay naltotan ta apagisu a tilmonek ti insakmolko a patupat.
“Dayta ti diak ammo, Angkel,” insungbatko. “Kursonadayo kadi?”
Ngem imbes a sungbatannak, nanglangit ketdi a kasla ketdin nanglagip iti naglabas. Rimmimat pay dagiti matana.
“’Niat’ napaspasamakyon, Angkel?” tinapikko idi di met laengen kumita kaniak. Naikisapko payen dagiti ginatangmi a merienda. Addakamin iti rangtay iti Magapit. Allacapan pay laeng itay nanglangit.
“A, e…” nataranta, “awan, Kaanakan. Nalagipko la dagiti sabong idiay Guam .” Nagkiremkirem. “Nagpipintasda. No makitam la koma… Nakadaknirda iti igid ti baybay.”
Natikawak. Sabong… nakadaknir iti igid ti baybay? Kasano dayta?
“Bay-amon ti nakunak,” kinuna met la ni angkel idi makitanak a kasla mariribukan. “Dimo pay la maawatan.”
Apaman a nakairuarkami iti kuarta, indiretsonak ni angkel iti pagtagilakuan ti luplupot. Inggatangannak iti pantaloon ken tisirtko. Dagiti pay nangingina ti intudona a nagpiliak.
Kalpasanna, napankami nangaldaw iti Jollibbee. Uray la namutittitak iti inordermi a Chicken Joy. Sumanapsapak pay la idi rummuarkami. Adda pay binungonmi nga inyawid a para kano met kada tatang ken nanang. Ngem ammok, didanto met la kayat. Siak met la ti mairanud. Rason ni tatang, awan iti kas iti netib a manok. Ni met nanang, nakaad-adu a kemikalna dayta, kunanantomet laengf. Ammom no di nadigos dayta ti betsin. Isu a no isurotnak iti kabisera no kasta nga adda napateg a gagarana, nungka nga iserreknak kadagiti klas a restoran.
Arig napunno ti traysikel kadagiti ginatgatang ni angkel. Kaaduanna ti masapsapul iti uneg ti balay. Ammok, para kadagiti kaarrubami a nalaing nga agmerienda dagitoy. Ngem, ala, awan ti masaok ta diak met kuarta ti magasgasto. Addan ken ni angkel no panuynoyanna ida.
Adda met ketdi punto ni angkel no maminsan. Tapno addanto mangtulong kenka inton sika ti agkasapulan, sangkakunana no kasta a tubngaren ni tatang. Saanmo a maitugot ti kuarta iti kaikariam, ‘Bagis, kunana pay. Isu nga ita pay laeng, agitukitkan iti bukel ni kinaimbag.
Idi makaawidkami ket dumsaagkamin iti terminal, nagdiretso ni angkel iti ‘yan ti balasang nga aglaklako iti bibingka ket adda inyawatna. Nalasinko ti pinabungonna iti maysa a pagtagilakuan a sinerrekmi idiay kabisera. Kasta unay a ragsak ti aglaklako.
Sabali daytoyen, simmiplot iti dakkel a mugingko. Agayaten ni angkel? Ngem arig anaknan no bilang ti agbibbibingka ti ayatenna.
“Dimo ibagbaga ti nakitam, ha?” kinunana kaniak idi agtartarayen ti luganmi nga agpa-Namubuan.
“Wen, Angkel,” intung-edko. “Ngem apay kadi?” simro ti kinauntonko.
“Basta,” inkiddayna. “No sukirennak, dikanton ikkan iti doliarmo.’Bagata lattan a nariing ti maysa a banag a nabayagen a nailibay.”
“Aprub, Angkel.” Insaludok lattan uray diak naawatan ti naudi a sinaona. Nalaka, ‘ya, ti awan maawatna a doliar?
Kas ninamnamak, apagsangpetmi pay laeng, adun ti nagtataruptop a nangbagkat kadagiti kargami. Madamdama pay, sumungaden dagiti agbibingo a nalabsanmi iti kantina. Nakitak ti panagngayemngem ni nanang. Addayta manen, kinunana la ketdi iti nakemna.
Napawingiwingak met. Trabaho manen. Iti relo nga insagut ni angkel, alas dos media pay laeng.
Linuktan a dagus ni angkel ti maysa a karton kadagiti insangpetmi. Inruarna ti kape ken asukar. Kalpasanna, binilinnak a manglukat iti sangalata a biscuit ken mangiruar iti baso ken napudot a danum.
Kunam no nagdalanan ti bagyo ti masaramsam. Naikisap a dagus. Nasiputak nga adda pay nagibolsa iti pandilingda. Naimbag ta saan a dagiti babassit a naisasey ti ginatangmi ken angkel a kape ta di ket imbolsada met koma.
Kunak no agawiddan kalpasanna. Ngem napanda ketdi innala ti bingo iti kantina ket implastarda ti nagaayam iti paraangan. Maysamaysa ti nagdalupisak lattan iti daga a naap-apan laeng iti rutrot a kustal. Kunam pay, kasla agpiesta ti aglawlaw. Nakaringringgorda.
Idi mumalmalemen, nangiruar ni angkel iti marka-demonio ken tall lata a kornbip. Impasangona kadagiti babbaro ken lallakay. Sopdrink met kadagiti babbai.
“Nalaing a talaga ni uliteg!” kinuna ni Manong Kulas a rapas. Pinanagananda iti kasta ta nalaing kano a kumammel no piespiesta. Makasarsarakkanto laeng, sangkakunada kenkuana ngem rungiit met la ti isubadna.
“Naimbag laeng met, a, a pakairamanan kadagiti nasakdona a balitok idiay abrod!” kinuna ni Ikit Pallang.
Maysaka met, immisuot ti unegko. Nalaka, ‘ya, ti agabrod iti kunam? Homsik ti numero uno akalabanda. Ken arigna awan inanada. Dida kukua ti kanitoda. Dayta man ti sangkakuna ni tatang. Ken uray pay ti maestrami iti Values. Isu a rumbeng kano a di buttawan dagiti balikbayan ta napanda a nagrigrigat idiay sabali a daga… saan ketdi a napan nagsakdo iti balitok.

NAYNAY a rummuar iti balay ni angkel kadagiti simmaruno nga aldaw. Nasayaat met tapno saan a mamolestia ti tao, kunkuna ni tatang. No awan ngamin ni angkel, agbain dagiti kaarrubami nga umallatiw nga awan nasisita nga ibagada.
Ibagbagak ken ni angkel nga isurotnak iti pappapananna ngem pulos a dina kayat. Rasonna a masolona kano ti magna. Sa maysa, idiay kano met laeng ili ti pappapananna. Sarungkaranna kano dagiti kabaddungalanna idi agbasbasa pay.
Ngem diak mamati. Nakaes-esputing ngamin a rummuar. Atiwna pay ti maysa a baro. Nakapuspuskol ti pomadana ken umatibuor ti bangbanglo nga ipugsitna iti sibubukel a bagina.
“Sabalin sa metten ti pappapanan ni angkel, Tatang?” kinunak kadayta a malem a kaliklikud ni Angkel Polon. “Nakaar-ardiod!”
“Ti la madmadlawmo nga ubing!” inyamoy ni tatang ti apsay a buokko. “Gagangay laeng, a, a rummuar ta iliwliwagna ti sikorna. Ania koma pay ngay?”
“Ngem dati met a saan a kasdiay, ‘Tang. Adda la ket bassit a suotnan, umanayen. Ngem ita, mamin-ano nga agpuligos iti sango ti sarming sakbay a mapnek. Sa ita, ammona payen ti agbangbanglo! Baka mapmapan iti Beybi!” Ti apon dagiti kalapati idiay ili ti kayatko a sawen.
“Nalaingka a talaga nga ubing. Madlawmo amin a di mangan-ano!”
“Wenno ‘gar-arem sa met ni angkel, ‘Tang?”
“Ta ‘sino koma met ngay? Ken naibagana koman, a, kaniak a ‘Bagisna. Ken al-aldaw!”
Simmiplot iti panunotko ti aglaklako iti bibingka ken patupat. Ngem diakon imbaga ken ni tatang.

NAGWARAS ti damag a mangasawa kanon ni angkel. No asino ketdi a nagsiding ti dilana ti nagtaudan dayta. Ngem ketdi, saan a kinagura ni angkel.
“Agpayso kadi, ‘Nong?” sinaludsod ni tatang iti dayta a panagpalpalpami kalpasan a nakapangrabiikami.
“Di kad’ isu ti kayatyo?” diretso a kinuna ni angkel.
“Kayatmo a sawen, Kayong, agpayso ti agwarwaras a damag?” uray la napabullad ni nanang. “Asino kadi ti nagasat?”
“Kababain sa nga ibaga, Ipag. Ngamin, diak pay napasungbat. Nasuroken a dua a lawas nga agrayrayoak ngem awan pay nalawag abanagko kenkuana.”
“Ne, nabayag met gayamen, Manong, nga adda paspasmokmo ngem ita la a maamuan. Taga-sadino kadi?”
“Aglaklako idiay ili ngem taga-Capandanan.”
“Ania ngay ti tagilakona, Kayong?”
“Bibingka ken patupat, Ipag.”
Dandani naibbatak ti sangabaso a juice nga in-inumek iti dayta a kinuna ni angkel. Ammok lattan a ti adda iti terminal ti kayatna a sawen. Agpayso daydi nagtubo nga atap iti panunotko.
Uray da tatang ken nanang, naklaatda met idi ibaga ni angkel ti puesto ti babai nga ibagbagana.
“Nagubingen, Manong?”
“’Su ngarud ti nagpitikan daytoy,” intudo ni angkel ti barukongna. “Maisuro, ‘ya, ngarud?”
“Sabagay…”
“Ken tapno nasulsulbod dagiti maitukit a bin-I ket makakamakamak pay!”
Pimgaak da tatang ken nanang idinto a nakudkodko laengen ti di met nagatel nga ulok iti diak maaw-awatan a saritaanda.

DUA pay a lawas ti napalabas. Nagsardengen dagiti kaarrubami nga umal-allatiw iti balay. Kasano, di metten matatao ni angkel. Kanayon a pasiarenna ti ar-armenna. Makasuronak ta dinak man la itugot. Kayatko koma met ti agmerienda iti bibingka ken patupat.
“Yawidankanto lattan,” sangkakunana.
Ngem awan met isangpetna. Nalipatak metten, kunananto no sumangpet.
Gimmatangak iti manteka iti kantina iti dayta a pasado alas singko ti malem. Nadanonak a madama ti blak-awt dagiti agbibingo. Didak nadlaw ta dumdumoganda dagiti kardda. Nalawag a mangngegko a ni angkel ti pagsasaritaanda.
“Ardiod met daydiaya laklakayan!” inlibbi ni Manang Loida a mangilillili iti aguppat a bulanna a tagibina. “Kunan met la no mapanen manganak iti kasar no kasta nga agpasiar!”
“Kunam pay, Mari,” insarurong ni Manang Weng. “Ti yanna nga adat, ‘diay pay arig anaknan ti napilina. Pua!”
Bimmara ti piditpiditko. Kastoy gayam ti panagsasaoda iti liklikudan ni angkel. No agkasapulanda iti kuarta, kunam no asinoda a kalaingan nga agpakpakaasi ken ni angkel.
“Porma a lakay!” impaggaak ni Manong Hison. Adu pay ti dina natunekan itikardna. “Dina pay la ipabagi kadagiti agtutubo ti babai a pagduyosanna ket sumapul iti maibagay kenkuana!”
Nagdardarasakon a nagawid idi mayawat ni Anti Janang ti gagarak. Impulongko ken ni tatang ti nangngegko.
“Dayta ti kunak,” inngilangil ni tatang. “naglaingda a sumao ket dida met ammo ti…”
“Bay-am latta idan, Lakay,” kinuna ni nanang. “Ti napateg, awan ti ar-aramiden a dakes ni kayong.”

NAGDINAMAG a kasta unay ti panagregalo ni Angkel Polon ken ni Manang Albina a pagduyosanna. Inestoria kano ti barkada ni Manang Loida a kaarruba da Manang Albina kenkuana.
Sinaludsod ni tatang ken ni angkel no pudno ti sayangguseng a mangmangngegna.
“Normal laeng met, a, iti agar-arem pay laeng, ‘Bagis,” kinuna ni angkel. “’Ray met sika idi duakayo ken ipag.”
“Pudno dayta, Kayong,” inyisem ni nanang. “No ania la dita ti isagsagutna maalana laeng ti atensionko. Ngem kuidaw, a, a nalanak kadagiti regalona.”
“Apay koma ngarud a sinungbatannak… ala, man?” inkusilap kenkuana ni tatang.
“Wen, a, ta adda langam. Ngem ita, katkatawaak laengen daydi a pagrukodak iti maysa a lalaki. Saan gayam a maitutop daydiay. Yamanek laengen iti Dios ta saanka a kas kadagiti dadduma apuonanda ti kinaguapoda tapnopagay-ayamanda dagiti kas kaniak.”
“’Ray, a, no napasungbatmon, Manong?”
Nagrimat dagiti mata ni angkel.
“No kasta, masapul nga asawaemon! Narigat ti agbayagbayag amangan no agbabawi ket asikanto pay!”
“Imbagak ngarud kenkuana daytan, ‘Bagis.”
“Ket?”
“Kunana nga ipakadana kano pay idiay balayda…”

UMIS-ISEMAK a dumdumngeg iti samiweng nga ipatpatayab ti radio iti kaarruba. As-asikasuek dagiti euphorbia ni nanang iti sango ti balay.
Passport, visa inlleppasko/ Agraman plane ticketko/ Tapno innak agtrabaho ‘diay Amaerica/ Aduntot’ doliarko…
Nagabrodak, O, Darlingko/ Ket impaw-itko ti kiddawmo/ Milion-milion a kantidad ti innak inregalo…
Simmeksek itipanunotko ni Angkel Polon. Ania ngata ti agur-uray a gasatna iti nagan ni ayat ket naladaw met a nagbalaw?
Kaano ngata ti kasar? Sakbay koma ti klase tapno awanto ti absentko iti pagadalan, naidawatko. Ngem no addanto man basa, yabsenak la ketdi!
Nagwarasen a namimpinsan ti kanayon a panagisagut ni angkel ken ni Manang Albina. Singsing, DVD player, relo ken no ania lla ditan a napapateg nga alahas. Awan met latta ti tagtagari da tatang ken nanang ta dida met kuarta ti us-usaren ni angkel. Ken maysa, agbalinto met la nga asawana, sangkakuna ni tatang.

DUA nga aldaw sakbay ti naikeddeng a danon, kunam no nagtupak ken ni angkel ti sibubukel a lubong iti naammuanna. Awanen ni Manang Albina! Intaray kano ti maysa a konduktor ti bus. Nabayag gayamen a nobiona daytoy. Napanda kanon nagyan idiay siudad. Innalada amin nga inregalo ni angkel!
“Hafay a hastoy hi hasatho?” insangsangit ni angkel no kasta a nabartek. “Nafudno het hayatho… hik! Hafay?”
Namrayan laengen da tatang ken nanang ti nangan-andingay kenkuana.
Nagbalin met a paborito a kanta dagiti sutil akalugaranmi ti kanta a “Gold Digger.” Irantada pay a kantaen no kasta a nabartek ni angkel. Naimbag la ketdin ta saan a makagura. Pamrayanna ti makipagkatkatawa. Ngem ammok, iti kaungganna, sangsangitanna ti gasatna. Sangkaduldolna ngamin ti nagan ni Manang Albina no kasta a yawidkon.
Dandani la bansagek ti kaarrubami no kasta a maitubong iti lapayagko ti imbilangen ti purok a theme song a patokarenna. Iranana pay met no kasta a bigbigat ken addakami ken angkel nga agkapkape iti sirok ti tsiko iti paraangan.
…Adtoyak a nagbalikbayan/ Tapno umayka sarungkaran/ Asawaenka koman/ Ngem siak mettent ti tinallikudam…
Masdaawak man ‘ta ugalim/ Ta adda metten sabalin/ Dagiti impatawidko ‘su payen ti nangidulin…
Aray… ay, saying daydi balay, lote, kotse, singsing? Aritos, kuentas ken relo/ Daydi bakya, sapatos ken bikini/ Bra, kiuteks ken eyebrow…
“Ania ti planom, Angkel?” inamadko tapno dina maintonaran ti kanta.
“Agsubliakon idiay Guam, Kaanakan.”
“Ammo kadin da tatang ken nanang, Angkel?”
“Naibagakon idi rabii. Adda pay nabatbati iti bakasionko ngem dida ngemin kayat a makitkitadak nga agledleddaang iti nagan ti nasutil nga ayat. Sabagay, naimbag sadiay ta mariribukanakto met iti konstruksion idiay.”
Naluyaanak iti langana. Adda gapilit a rumkuas kadagiti matana ngem pinengdanna.
“Agsingsingpetka koma. Agadalka a naimbag, Barok. Ikarik, pagbasaenka iti kolehio!”
Napayamanak. Iti ngamin kasasaadmi a makitaltalon laeng ni tatang, adayo a mapagbasanak iti kayatko.

MAYSA nga aldaw sakbay ti panagluas ni Angkel Polon nga agpa-Manila, simmangbay iti balaymi ni Ikit Sion a naggapu iti Sanchez Mira nga ilida. Addakano napateg nga ibagana ken ni nanang maipanggep iti sanikua a napanawan dagiti appomi.
Idi yukirko ken ni angkel ti panagidalimanekmi kadagiti aruatenna, inatipanak.
“Saan pay,” kinunana. “Agkasarak pay!”
Nakigtotak iti kinunana. Asinot’ ikasarna?
“Nagungaren ti pusok…”
Naburburtiaanak. Ngem idi nakitak ti nabagas a panangisemna iti likudan ni Ikit Sion a kasarsarita ni nanang, nagrag-o pay ti kaunggak.

ITA, narang-ayen ti impatakder ni Angkel Polon a negosio: ti Pol-Sion Special Royal Bibingka iti puseg ti ili.
Damag a nagsinan da Manang Albina ken ti inasawana. Tsikboy kano ngamin. Nabangkrap metten ti puestoda iti terminal a tinarawidwidan ti inana.
Adda metten anak da Angkel Polon ken Ikit Sion. Ken agindegda aminen idiay Guam .
Iggem da amang ken inang ti Pol-Sion. Ngem isuratto kano ni amang a pagbalinenda laengen a McKol.
(Bannawag, Abril 10, 2006. Inyalat daytoy a sarita ti Maika-5 a Gunggona, salip iti Makapakatawa a Sarita, iti 2nd Sta. Raffaella (Roma, Italia) Ilocano Community Literary Awards)









BILEG
Sarita ni Jobert M. Pacnis






NASAPA a bimmangon ni Ama Berto kadayta a bigat. Isaganana ti pammigatda nga agassawa ken kamakamenna ti umuna ti biahe dagiti bus nga agpa-Tuguegarao. Mapanna ipaw-it ti kuarta a nadiskitarna idi kalman. Kasapulan unay daytoy dagiti annakda nga agbasbasa. Panageeksam man ngaminen.
Nakaisaangen idi mangngegna nga agan-anil-il ti asoda iti sirok ti pagipempenanda iti kayo iti bakrang ti kosinada. Isu pay laeng ti pannakalagipna a di man la simmabat daytoy kenkuana itay nangsilaw a kas nakairuamanna.
Sinilawanna ni Bigel, ti kakaisuna nga asoda. Naitangkarang kenkuana ti uken a dildilpatan ni Bigel. No kasta, naganaken daytoy. Naragsakan. Addanto met laengen kadkadua ni Bigel a manguyog kenkuana iti bangkag wenno talon.
"Mano ngay ti anakmo?" Kasla adda nakem niBigel a kinasarita ni Ama Berto.
Inamil laeng ti aso ti subsobna. Sa inin-inayadna ti timmakder. Nalawag a nakita ni Ama Berto a bugbugtong ti anak ti asoda.
“Nagimutka metten a naganak,” nakunana a namrayanna ti nangapros iti ulo ni Bigel.
Kimmalawikiw kenkuana ti aso.
“Agurayka ta mangalaak ti kanem. Mabisinka itan.”
Nagdiretso iti kosina. Innalana ti sobrada idi rabii a dinengdeng a tabungaw a nasagpawan iti tinuno nga ar-aro a binanniitanna iti alog iti amianan ti balayda. Linabayanna ti panganan ni Bigel. Sumanapsap ti aso a nangan.
Kalpasanna, nagdiretsuan met laeng ni Bigel ti anakna. Pinasusona daytoy. Maay-ayatan ni Ama Berto a mangkitkita iti uken ta nakasarsaranta a kumunkunnot iti inana.
Immala la unay ti uken ken ni Bigel. Puraw ti marisna a napattopattokan iti nangisit. Kayumanggi ketdi dagiti lapayagna.agraman iti aglawlaw dagiti matana.
“’Yanmo, Lakay?” nangngeg ni Ama Berto a timek ni Ina Pinang nga asawana. Addan daytoy iti kosina.
“Addaak ditoy ‘yan ni Bigel, Baket,” kinunana. “’Maymo kitaen… naganaken!”
“Kasta? Mano ngay ti anakna?” inamad ti baket bayat ti iruruarna nga agturong iti yan ni Ama Berto.
“Maymaysa ngarud!”
“Anian! Awan ngarud, a, ti maipataraken kadagiti kaarruba ken uray payen ken ni Kompadre Itong a naayat kadagiti aso ken pusa.”
“Ania ngarud ngay, Baket …”
Kalpasan a nakapamigatda ken naipaw-it ni Ama Berto ti kuarta a masapul dagiti dua nga annakda, inyaramidanna iti paggianan da Bigel ken ti anakna. Lininonganna daytoy iti labig nga innalana iti kakawayan iti dayaen ti balayda. Impuestona ti pannakabalay ti asoda iti puon ti tsiko iti likud dagiti pempen dagiti kayo.
Kalpasanna, nagturongen iti bangkag tapno kitaenna dagiti mabalin a maarnas a bunga dagiti mulada a nateng naimbag la nga ilako ni Ina Pinang iti barangayda ket adda manen maurnongda para iti sumaruno a lawas a panagpaw-itda kada Rilo ken Christine Joy.
Kinainhiniero ti al-alaen ni Rilo idinto a kinamaestra ni CJ. Addan iti maikapat a tukad ni Rilo idinto nga addan iti maikadua ni CJ. Bassit laengen nga anus, malpaston dagitoy ket namnamaen da Ama Berto ken Ina Pinang nga isudanto ti mangilung-aw iti panagbiagda.
Naikawa ni Ama Berto kadayta a panagpabangkagna. Awan a kaduana ni Bigel. Adda la ngamin no kua a pasalsali daytoy. Yamanenna iti dakkel ta adda daytoy a kadkaduana. Saanda nga agkuykuyog nga agassawa nga agburas ta bagi ni Ina Pinang a burasan dagiti mulada nga utong iti tambak dagiti piskaria.
Malagip ita ni Ama Berto daydi maysa nga agsapa a panagpabaybayda ken ni Bigel. Dati, adda la daytoy nga umab-abay kenkuana. Ngem kadayta a gundaway, inunaan lattan ni Bigel idi masungaddan ti lalayawan sakbay ti lipit iti asideg ti pantok ti baybay.
Naklaat laengen ni Ama Berto idi makitana ni Bigel a makigubgubal iti kasla takiag ti ubing nga uleg. Idi makitana a marigatan ti aso, innalana ti buneng iti siketna ket tinulonganna daytoy. Anian a panagyamanna ken ni Bigel! No saan siguro nga immuna daytoy, mabalin nga isu ti tinukkawan ti uleg.
Saan laeng a dagita ti galad ni Bigel a pangay-ayatan la unay ni Ama Berto. Nalaing pay daytoy nga aganup. No saan a mangngubog a billit ti yawidna, banias a nagdadakkelan. Mano met no kuan nga aldaw a sidada dayta. Adda payen ilako ni Ina Pinang kadagiti mangnginum. Naimas ngamin daytoy a pulotan. No ni Ama Berto la ti masurot, dina koma kayat a partien ti banias tapno saan a maibus daytoy a kita ti ayup ngem ania ngarud ket dakkel met ti perwisio nga ipapaayda. No makarugida, agkarapukaw dagiti manokda a sangapurokan. Atapenda lattan nga ib-ibusen dagiti banias! Sa maysa, matmatay metten no isangpet ni Bigel.
Ammo pay ni Bigel ti agkalap. No ababawen ti danum iti alog, daytan agsisiim iti lames ti obrana. Sidaenna dagiti umuna a masiblokanna. Inton mabsog, yawidnan dagiti sumarsaruno.
Saan met ketdi a masdaaw ni Ama Berto kadayta a galad ni Bigel. Sinursuruanna ngamin daytoy. Mamati la unay kadagiti nabasbasana, nga uray ayup, adda met tiempo ti panagadal kadakuada.
Idi laeng kanikapat a tawen a simmangbay ni Bigel kadakuada. Sagut daytoy ti maysa kadagiti komparina a naggapu iti ballasiw-taaw. Segun iti komparina, maaw-awagan kan ’ ti asona iti Beagle manipud iti pamilia dagiti hound. Am-ammo dagiti hound a nalaing a sumaep, agbirok iti makan ken nalaka a masursuruan.
Ditoy metten nga innala ni Ama Berto ti nagan ni Bigel. Maysa pay, bagayna la unay ti maawagan ti Bigel ta no pagbaliktadem ti g ken l, agbalinen a Bileg. Mamati la unay ni Ama Berto nga adda bileg ni Bigel a di kabaelan ti ordinario nga ayup.

KAGAPGAPU ni Ama Berto iti talon kadayta a malem idi maar-arakattot ni Ina Pinang a simmabat kenkuana.
“Ne, apayen, aniat’ kueemon, Baket?”
“Ni Bigel, Lakay…” di a maituloytuloy daytoy ti sawenna koma.
“Apay ni Bigel?”
“Awanen, Lakay… naatalan itay!”
“Ania?” uray la napleng iti nangngegna.
“Kasano a napasamak? Dina met galad ti mapmapan dita kalsada, a!”
“Adda itay dita alad iti igid ti kalsada. Pagammuan, adda dua a traysikel a naginnoberteyk. Gapu ta adda masabatda, impaigid ‘diay maysa ti luganna ket uray la naipaspasari dita alad da Kumare Marilou. Nagaw-isna ni Bigel!” Karrubada ni Marilou.
Kasla marba ti barukong ni Ama Berto kadayta a nangngegna. Kasano pay ita ti bugbugtong nga anak ni Bigel? Numona ta di pay kabalinan daytoy ti mangan iti innapuy.
“’Yanna ngarud ita ni Bigel?”
“Addad’ta sirok ti kaimito…”
Maasian la unay ni Ama Berto iti nakitana a langa ni Bigel. Nadigos iti bukodna a dara. Naderder pay ti dua a patongna.
Napasungadanda ni Mang Baldo a kapurokanda.
“Pare,” kinuna daytoy, “umayak man.”
“Dumanonka, Pare,” kinuna ni Ina Pinang. “Nakapasiarka man.”
“Kua ngamin, Mare… nadamagko ti napasamak iti asoyo. No mabalin koma, umayko ud-odan ta siakon ti makaammo.”
Miningmingan ni Ina Pinang ti asawana.
“Diak nga ited, Pari,” kinuna ni Ama Berto. “Napateg kadakami…”
“Diak met ketdi a dawaten, Pari. Bayadak. Ngem,ne, menos presio, a, ta natay metten…”
“Uray pay, Pari,” adda tibker iti desisionna. “Itabonko laengen ngem ti mapulotan…”
“Sayang, a, Pari…”
“Kas nakunakon, Pari, napateg kadakami ni Bigel. Imbilangmin a kameng ti pamiliami.”
Awan naaramidan ni Mang Baldo. Leppay dagiti abagana a pimmanaw.
“Dimo pay la inted, Lakay,” kinuna ni Ina Pinang kenkuana. “Isu pay koma nga inayon ti ipaw-ittanto manen kadagiti ubbing.”
“Maawatannak koma, Baket. Nasakit iti riknak a mangpanunot a mapulotan laeng ni Bigel. Saan nga ayup ti pangikabkabilangak kenkuana.”

TAPNO agbiag, pinakan ni Ama Berto ti uken babaen ti mamador. An-anusanna daytoy a pakunnoten babaen ti nadawatna a paggatasan ti ubing. Bigat, aldaw, malem nga itemplaanna iti gatas. Naimbagto la no mangan iti innapuy, kunkunana iti nakemna.
Gapu itoy, adda pasugnod ni Ina Pinang kenkuana. Bassit kano la ngaruden ti masapsapulanda, karaman pay laeng iti ibadyetanda ti gatas ti aso. Ngem tapno awan ti panagsubang a mapasamak, saan lattan nga ikaskaso ni Ama Berto ti asawana.
Sabagay, kunkuna ni Ama Berto iti nakemna, adda rason ni baket. Ngem konsensiana met no baybay-anna lattan ti uken a matay. Anak pay met ngarud ti imbilangnan a kapatgan a gayyem… pudpudno a gayyem… ni Bigel!
Pinanagananna ti uken iti Bileg tapno kanayon a malaglagipna ti ina daytoy. Akuen ni Ama Berto, imbilangnan a kas kameng ti pamiliada ti aso.
“Dayta manen nga uken ti nasangom!” saan a napuotan ni Ama Berto ti yaasideg ti asawana bayat ti panangap-aprosna ken ni Bileg. Kalkalpasna a pinadede daytoy. Tengnga ti aldaw.
“Dika kad’ agpungpungtot, Baket. Ania ti ammom no daytoy nga aso ti mangidateng iti suerte iti biagtayo…”
“Suerte?” immusiig ni Ina Pinang. “Paggastuan ketdi, a!”
“Malagipko ita, Baket, daydi tatang. Nasaona idi kaniak nga uray ayup, adda met imetda nga enerhia a mabalin a mangtulong iti tao.”
“Dika maaw-awatan,” immurareg ti baket sa met la timmallikud.
Napasanamtek laengen.

ADDADA nga agassawa iti kosina kadayta nga agsapa. Makumikom ni Ama Berto a mangisagsagana iti kanen ni Bileg. Ita ti umuna nga aldaw a pakanenna daytoy iti innapuy. Idi pay laeng kalman a naisagana ti sabsabut a pangpakananna itoy. Digo ti lames ti igamayna iti innapuy.
“Ayna, Apo , ta napatpateg payen dayta nga aso ngem ti kabbalaymo,” inlibbi ni Ina Pinang kenkuana. “’Bag pay ta isagsaganaam…”
Nakaisem. Agimon ni baketna iti aso?
“Aniat’ is-isemam?” naikusilap.
“A-awan, Baket…”
Kalpasan a nakapamigatda, inasikaso ni Ama Berto ni Bileg. Tinupraanna nga immuna ti kanen daytoy sakbay nga impasangona. Inap-aprosanna ti ayup idi mangmanganen daytoy. Italtalna met ti ayup.
Naibus ni Bileg ti impasangona. Innalana ti sabsabut sa nagdardaras a napan nangiballeng iti adayo. Mamati unay ni Ama Berto a babaen itoy, saanto nga agtapang ti tarakenna. Dayta ti insuro daydi amana.
Kumalawikiw ni Bileg idi sublianna daytoy. Dinildilpatan pay daytoy dagiti sakana. Naayatan ket inubbana.
“Dar’sem ti dumakkel, a, Bileg?” kinasaritana. “Tuladem daydi inam…”
“Ayna, Apo , addan nakatukno iti atang!” timek ni Ina Pinang.
Inisemannna laengen iti nalimed ti asawana.

AGSAPA ti Sabado. Nadamag ni Ama Berto a simmangpet ni Tata Jose a kapurokanda. Nabayagen daytoy a di nagpakpakita iti lugarda. Damagda ketdi a nasayaaten ti biagna idiay Bulacan a nakaasawaanna.
Iti dayta nga ilalabas ni Ama Berto iti kantina, ti kabaddungalanna a lakay ti topikoda. Di kanon a ma-reach daytoy ta maysan a milionario. Adu kano ti negosiona a kas iti panaggatang ti irik ken computer shop.
Immagibas ti apal iti puso ni Ama Berto. Kitaem laeng ti biag nga agpayso, nakunana iti nakemna. Asino ngamin, ‘ya, ti makaibaga a pumallangatok iti uray la ni Tata Jose? Padana la idi ti lakay a nagtaud iti marigrigat a kaamaan. Ti la paggidiatanda, sakit ti ulo daytoy dagiti nagannak kadakuada. Ballog ken nasumokna amin a bisio idi addada pay laeng iti elementaria.
Idi addadan iti maikapat a tukad ti haiskul, saanen nga intuloy ni Tata Jose ti panagbasana ta isu met daydin pannakaisungsong daytoy iti fraternity. Adu a gulo ti nakaipasungalngalanna. Nagbalin a nabara kenkuana ti sabali a grupo dagiti fraternity.
Iti dinan panagbasa, ad-adda ketdi a nagbalin a sakit ti ulo dagiti nagannak kadakuada. Abusta ta sumangkasadut, dayta laeng agbarbartek ti obrana no maikuyog kadagiti kapatadanna. Nalaing payen nga agkurimes no kasta nga awan maigatangna iti nasanger.
Nakapungtot daydi amana ket napagsasawanna iti uray la daytoy. Isu metten ti namkuatanna a pimmanaw iti lugarda.
Sangapulo a tawen ti napalabas, nagpakita met laeng ditoy lugarda ni Tata Jose. Addan pamiliana. Naragsak dagiti nagannak kadakuada ta nagbalbaliwen daytoy.
Naulit dayta a panagbakasion kalpasan ti makatawen. Naaksidente ngamin dagiti nagannak kadakuada ket naggiddan dagitoy a pimmusay.
Daydin ti naudi a panagparang ni Tata Jose ditoy Namuyonan. Ita man laengen kalpasan ti nasurok a dua dekada!
“Lakay, adda imbaga itay ni Dhivielyn,” impasungad ni Ina Pinang kadayta nga isasangpet ni Ama Berto iti balayda. Kalugaranda ni Dhivielyn ken kakaseraan dagiti annakda. Daytoy ti naynay a pagbilbilinan da Rilo ken CJ.
“Ania dayta?” inamadna.
“Masapul kan ’ dagidiay ubbing ti dakkel a kantidad. Adu kan ’ ti proyekto nga ileppasda.”
Nakudkod ni Ama Berto ti teltelna. Pangalaanda man ngatan? Dandani payen dida nairemedio nga inurnongan ti eksakto nga alawans dagiti agkabsat iti makalawas!
“Iremedio la nga iremedio, Lakay, ta masapulda la unay. Narigat no isu la ketdin ti dida pakapaspasaan.”
“Bay-am ta mapanak umutang ken ni Muslim,” kinunana a ti kayatna a sawen, ti agpapapaybsiks a Bombay iti kabangibangda a barangay.
“Ania la ket ngaminen, ‘ya, a rigat ti panagbiag,” insanamtek ti asawana.
“Makalung-awtayto, Baket,” inyandingayna.
“Kaano pay? Awanto la ngaminen ti opisina a pagtrabahuan…”
Napaisem ni Ama Berto. “Kasano koma a mangopisinata, Baket, ket dita met nakalpas iti kursota?”
“Sikanto met idi…”
“Ania a siak ket no sika? Irik ti immasideg iti manok kunam man!”
“Palapalennak, kunam!”
BAMBANTAYAN ni Ama Berto ni Bileg a mangmangan kadayta a pangngaldaw. Lima bulanen daytoy. Sumurotsuroten kenkuana iti bangkag. Madlawna nga immala iti inana ta no kasta nga agpabangkagda, dayta la agkamkamat kadagiti tukak wenno alibot ti obrana. Pati billit-tsina, dina pakawanen a kamaten no kasta nga agdissoda.
Simmiplot iti panunot ni Ama Berto ti kasasaadda. Nailumlomdan iti utang. Parikutna manen ita no pangalaanna iti ipaw-itda kadagiti agkabsat. Saan a nasayaat ti binanag dagiti mulada a nateng. Naglungsot ti kaaduan iti panagindurog ti tudo iti nasurok a makalawas.
“Umayak man, Klasmeyt,” pagammuan ta nangngegna. Ni Tata Jose ti adda iti lalaktawan!
“Ne, sika met gayam klasmeyt! Dumanonka,” sinabetna daytoy.
Nagturongda iti sirok ti mangga ta di kayat ti padana a lakay ti sumrek iti balayda. Maalumiim iti kabassitna?
“Naparpariir ditoy,” kinuna ketdi daytoy.
“Nakapasiarka man, Klasmeyt…”
“Wen, Klasmeyt. Mano metten ngay ti annakmo?”
“Dua, Klasmeyt. Madamada pay laeng nga agbasbasa.”
“Kasta? Naimbag pay kenka. Ngem siak, bugbugtong nga inanak! Medio nasukir pay nga agbasa!”
Adu pay ti nagpatpatanganda. Idi kuan, napan ken ni Bileg ti topikoda.
“Ania ti kayatmo a sawen, Klasmeyt?” inamad ni Ama Berto.
“Gatangek laengen ‘ta asom, Klasmeyt. Bugbugtong gayam …”
“Pagan-anom koma met?”
“Taraknek. Naimbag la nga agbantay idiay balay ‘ton agsubliak.”
“Saanko nga ilako, Klasmeyt. Kakaisuna ngamin ket awan ti bantaymi.”
“Gumatangkanton, a, wenno tumaraken iti sabali.”
“Napateg kadakami ni Bileg, Klasmeyt.”
“Uray dakkel ti ibayadko?”
“Klasmeyt?”
“Nakasaganaak nga agbayad iti dakkel. Magustuak ngamin ti postura ni Bileg.”
Napaay laeng ni Tata Jose. Impatangken ni Ama Berto a dina ilako ti asoda. Dina maaklon a mayadayo daytoy kenkuana.
Malem ti Domingo. Immay itay sinurnadan ni Dhivielyn ti imbilin dagiti annak ni Ama Berto ta agrubuat daytoy a nasapa inton bigat. Ngem eksakto laeng ti nairemedioda. Awan ti nagpautang kadakuada. Dida kano pay nakabaybayad kadagiti immuna nga inutangda.
Nasapa a bisita ni Ama Berto ni Tata Jose iti kabigatanna. Agpa-Bulacan kanon inton malem. Umayna manen ud-odan a gatangen ti asona.
“Sigen, a, Klasmeyt,” impakaasi daytoy.
“Kas nasaokon, Klasmeyt, diak ilako ni Bileg. Nagbalinen a paset ti biagmi nga agassawa.”
Adda kinaut ni Tata Jose a nakaisobre iti bulsa ti pantalonna. “Kuarta ti linaon daytoy, Klasmeyt,” kinunana. “Dies mil.”
Napabullad ni Ama Berto. Maysa pay laeng nga uken ni Bileg no palausen ti manarita ngem bayadan ni Tata Jose iti kasta kadakkel? Ania ti naknakan daytoy?
“Mabalin a dika mamati kadaytoy nga ar-aramidek, Klasmeyt. Ngem seriosoak. Interesadoak la unay ken ni Bileg.”
Saan a nakatimek.
“Makagatangkan iti adu nga aso a kasukat ni Bileg no kayatmo. Maipaw-itam payen dagiti agkabsat iti kasapulanda. Awatem daytoy…” impapetpet ti padana a lakay ti sobre.
Saan a nagkir-in. Ania, itednan ni Bileg? Kabaelanna ngata a mayadayo ti imbilangnan a kameng ti pamiliada? Kasta kadi lattan ti kalakana?
“Awatemon, Lakay,” dina napakpakadaan ni Ina Pinang nga immasideg kadakuada.
Ngem di latta a nagkutkuti.
“Sige ketdin, Lakay…”
“No agkurang dayta, ibagam laeng, Klasmeyt, ta nayonak,” kinuna ni Tata Jose. Ginandatna ti mangkaut manen iti bulsana.
“Saanen, Klasmeyt,” naala met laeng ni Ama Berto ti riknana. “Pasensiaka laengen ta talaga a diak ilako ni Bileg. Kas nakunak idin, nagbalinen a paset ti pamiliami…”
Uray la napatengngaag ni Ina Pinang. Apaman a nakalikud ni Tata Jose, inaributantannan ni Ama Berto iti sao.
“Aniaka metten, Lakay! Kuarta la ngaruden, dim’ pay la ginammatan! Di met ngarud koma nagtaud iti dakes tapno dimo awaten. Masapul daydiay dagiti ubbing!”
“Wen, ammok, Baket. Ngem napatpateg pay ngem iti kuarta ni Bileg, Baket. Maawatamto ti ibagbagak…”
“Diak ammo no ania ti adda a panunotmo!” immisugsog ti baket ket pinanawanen daytoy.
Ammon ni Ama Berto no apay nga agragut la unay ni Tata Jose a manggatang iti asona. Aramatenna daytoy iti pallot a bisiona. Segun kadagiti lallakay, nagasat kan ’ ti manok a maaprosan wenno mapainum iti danum a nagbugguan ti aso a nayanak a bugbugtong.
Kabigatanna, innala ni Ama Berto ti titulo ti tawidna a bangkag ket isun ti napanna insalda ken ni Sir Tibker dita amianan. Maawatan met ngata dagiti nagannak kenkuana ti inaramidna. Saanna met nga ilako. Sakaennanto met laeng. Mangnamnama a masupapakanto amin dagitoy apaman nga agturpos dagiti annakda.
Indawat ketdi ni Ama Berto ken ni Sir Tibker nga isu latta ti mangbangkag iti insaldana. Immannugot met ti maestro yantangay dina met la masango.

NABAYAG a di pinagpagunian ni Ina Pinang ni Ama Berto. Ngem saan lattan a nagtagtagari ti lakay. Maawatanna ti asawana. Ngem inton kaano man, dinanto ilako ni Bileg! Maay-ayatan la unay iti asoda ta tinawid daytoy ti kababalin daydi Bigel nga inana. Inton kuan, adda isangpet daytoy a lames, no saan banias wenno mangungubog. Nalaing pay nga agbantay iti rabii. Mapanna pay wanawanan ti bangkagda iti laud no kasta nga umadalemen ti rabii.
Idi agtanoy, kinasarita met laeng ni baketna. Isu payen a mismo ti mangipalagip kenkuana ti panangpakanna ken ni Bileg. Wenno panangpadigosna.

ADDA da Ama Berto, Ina Pinang, CJ ken Bileg iti paraanganda kadayta nga agsapa. Paspasungadanda ni Rilo a naggapu idiay Manila a nangalaanna iti board. Nasuroken a makalawas a nalpas ti eksamna. Inurayen daytoy ti resulta.
Intulod ti traysikelan a kaarrubada ni Rilo. “Addan ni Indyinir, Angkel!” impukkaw daytoy idi idisdissaagnan dagiti gargaret ti anakda.
Sinabetda ni Rilo. Anian a ragsakda ta naipasa ti anakda ti board.
“Congratulations, Anak!”
“Sagutko kadakayo daytoy a balligik, ‘Tang,” kinuna ti anakda.
Kimmalawikiw met ni Bileg iti anak ti amona. Sa dinilpatanna ti pantalon daytoy.
“Manong,” kinuna ni CJ, “congratulations kano kuna ni Bileg.”
Nagkakatawada.
(Gibusna)





















ROYAL BIBINGKA
Sarita ni JOBERT M. PACNIS







NALUKAGAK, saan nga iti agkakamakam a taraok dagiti manokmi, no di ket iti ungor dagiti multikab ken dyip iti sango ti balay. Iti balay da Nana Ditas a kaarruba, makumikom manen ti baket nga aglutluto iti bibingka.
Ditoy ilimi a Ballesteros, awan ti di makaam-ammo ken ni Nana Ditas. Popular ngamin ti aramidna a royal bibingka. Daywen pay dagiti taga-kabangibang nga ili.
Terminal ti dyip iti bangir ti kalsada a sango ti balaymi kada Nana Ditas. Agiinnuna dagiti agparking. Pangur-urayan dagiti drayber nga aglawag, manganda iti kapudpudotanna a royal bibingka a pabulonanda iti agas-asuk a kape iti yan da Nana Ditas.
Gapu iti royal bibingka, napardas ti panaglupos ti biag da Nana Ditas. Idi, padami ida a binakol ti balayna. Ngem ita, nakapabatodan. Kompleto metten iti aplayansda. Napalalo nga apalko ken ni Manong Leo no kasta nga agay-ayam iti kompiuterna. Pers yirnan iti pribado a pagadalan iti ilimi idinto a Gred Triak pay laeng.
Dati nga empleado iti munisipio ni Tata Arnold nga asawa ni Nana Ditas. Ngem naikkat daytoy ta nasukalan a kinupitna dagiti amiliar ti daga. Isu ita ti katulongan ni Nana Ditas iti negosioda. Agliman a tawen ti royal bibingka da Nana Ditas.
Dakkel a yamanek ti panagkakaarubami kada Nana Ditas. Gapu iti royal bibingka, nagbalinak a paborito dagiti maestrami kangrunaan ni Ma’am Margie. Kanayon a pagatangendak iti royal bibingka a kaykayatko unay ta adda met latta ipapetpetda kaniak. Agdiretso amin dagitoy iti alkansiak a naaramid iti kawayan.
Nagpakosinaak apaman a nailukatko dagiti tawa. Nadanonko ni tatang nga agkapkape idinto a makumikom ni nanang nga aglutluto iti pamigatmi. Nagdiretsoak iti pagsarban ket nagdiram-osak.
“’Tang,” kinunak kalpasanna, “igatangandak man iti uppat a royal bibingka. ‘ Tay super espesial.”
“’Pay,” inkita ni tatang, “’da manen pagatang dagiti maestram?”
“Wen, ‘Tang.” Inabayko. Nangtemplaak iti kapek.
Ni tatang ti babaonek a gumatang ta marigatanak a sumallin iti kaburnok ti aggatang no kastoy a bigbigat. Kaykayat dagitoy nga ikape ti royal bibingka ngem ti pandesal.
Idi maibus ni tatang ti kapena, napanen gimmatang.
“Ayna, Baket,” kinuna ni tatang idi makasangpet, “nagadu nga aggatang. Pinnila!”
“Kasta a talaga, Lakay, no naimas ti tagilako. Aglalo la ngaruden no nalaka,” insungbat ni nanang. Agidasdasaren iti pamigatmi.
“’Nia ngata no agnegosiotay’ met iti royal bibingka, Baket?” kinuna ni tatang. Sangsanguenmin ti pammigat. Liningta nga ipon ti sidami.
“Ania?” naklaat ni nanang. “Kompetensiaem da Nana Ditas? Dika man, Lakay!”
“’Pay koma, Baket?” Nagkuretret ti muging ni tatang. “Maynyur own bisnis, kunada ngarud!”
“Ammom ngarud ti agaramid ita, aber?”
“Sursuruek, a!”
“Ay, awan lat’ ammokon, Lakay,” inyisem ni nanang. “Ket no noodles laeng ti ammom a lutuen!”
Nakudkod ni tatang ti teltelna.
“’Su nga’d a dimo naituloy ti nagbasa ta pagsadutam amin,” intuloy ni nanang.
“Idi dayta, Baket, ngem nagagetak itan. Ta no nasadutak koma, napaaduk ngarud dagiti manoktayo? Ala man, Baket?” inyisem ni tatang. “Nabayag koma metten a naikkatak iti trabahok.”
Dianitor ni tatang iti maysa kadagiti dua nga elementaria ditoy ilimi— saan nga iti pagbasbasaak.
Napaisem ni nanang.
“’Nia, mayatka iti suhestionko, Baket?”
“’Minsanton! Diak kayat a guraennak ni Manang Ditas. Ipamaysa laengen ti agtaraken iti manok.”
“’Mapalak ngamin, Baket. Adun tinagluposan da Manang Ditas idinto a datayo… kumarkaramut pay laeng iti rigat!”
“Aysus, ta immapal ti laklakayan!” inlibbi ni nanang. “Dumtengto latta, a, ti panaglupstayo. Ti biag, kasla pilid, kunada ngarud!”
“Ngem kaanonto ti panagpangatotayo? Ti dakesna no maplatton ti pilid ket addatay’ pay laeng iti baba.”
“Dimo pukawen ti namnamam, Lakay. ‘Nia ti ammom no ‘yaonnatanto ni Anton iti rigat?”
Napaisem ni tatang. Nabagas ti panangkitana kaniak.
Naggiddankami ken tatang a rimmuar iti balay. Malabsanna ngamin ti pageskuelaak iti papanna iti trabahona. Dagasennakto met laeng inton panagaawid.

SABADO. Kas iti sigud, immallatiwak iti yan da Nana Ditas. Adu dagiti kapatadak a nadanonko. Arakenda ni Manong Leo nga agay-ayam iti kompiuter.
Maysa a van ti nagsardeng iti kalsada. Dua a lallaki ti rimmuar idi aglukat ti ridaw daytoy. Disente ti panagkawkawesda. Natayag a nabaneg ti ub-ubing idinto a pandek ken bussot ti laklakay. Agtawen ngata a treinta ti ub-ubing; nasurok met a singkuenta ti laklakay. Maysa a nakaplastik bag ti iggem ti ub-ubing.
Saan laeng nga ita a makitak dagitoy.
Inyawatan ni Nana Ditas iti royal bibingka dagiti sangsangpet— ken napuskol a sobre apaman a naawatna ti nakaplastik bag nga iggem ti ub-ubing. Inserrekna a dagus daytoy iti siledda. Pimmanawa metten dagiti lallaki.
Nagawidakon idi maumaak nga agbuya iti kompiuter.
Kamalmanna, immallatiwak manen iti kantina da Nana Ditas apaman anaileppasko dagiti asaynmentko. Adu latta ti agsangpet nga aggatang. Pusipos a pusipos dagiti dua a babbalasang a katulongan da Nana Ditas.
Nagtugawak iti bangko iti abay ti tawa nga asideg iti paglakuan da Nana Ditas.
“Diya garawen dagitoy, a?” imbilin ni Nana ditas. Iplasplastarna dagiti kaar-aramid a royal bibingka iti akinngato a paset ti estante dagiti lakoda. “Order dagitoy!”
“Wen, Nana,” insungbat dagiti katulonganda.
Maysa a traysikel ti nagsardeng iti batog. Nagdiretso ti drayber ken ni Nana Ditas.
“’ Tay orderko, Nana?” sinaludsodna.
“’Dad’toy, Barok.” Nangala ni Nana Ditas kadagiti inlasinna a royal bibingka.
“Naimas met la, Nana?” nasaludsod. “’Da met laeng betsinna?”
Apay, mabetsinan kadi ti royal bibingka? Mauyong! nakunak iti isipko.
“Special dayta, Barok!” intung-ed ni Nana Ditas. “Siguradok a magustuam!”
Inyawat ti drayber ti lima gasut. Saannan nga inuray ti suplina.
Baknang siguro, nakunak.
Idi kuan, agsasarunon dagiti traysikelan a dumteng. Amin a gatangenda, agtaud iti inlasin ni Nana Ditas. Ti pagsiddaawak, dadakkel ti ibayadda ngem dida metten alaen ti suplida. Adda pay nakitak a nangyawat iti nabukel a sangaribu ngem dina innala ti suplina.
Inasitgannak ni Nana ditas ket inikkannak iti tallo ilgat a bibingka idi agpulsot dagiti aggatang.
“Ne, kanem, anton,” kinunana.
“A-agyamanak, Nana,” kinunak. Kaay-ayonak ni Nana Ditas ta saanak kano nga aliwegweg kas kadagiti kapatadak nga ubbing.
“Ammom, Barok,” inabaynak ni Nana Ditas, “ti nakitam itay ket gagangay laeng. Nalabit masdaawka ta dida metten alaen ti suplida. Kastoy ngamin. Siuutangda kaniak ta siak met ti kamanganda noawan pagtinnagda iti luganda.”
Isu met la gayam.

“AYNA, nagdakes a damage, Baket!” impasungad ni tatang iti dayta a panagggapuna iti trabahona. Nadanonnakami ken nanang iti kosina nga agisagsagana iti pangrabii.
“’Nia dayta?” naisardeng ni nanang ti panagimurina iti sabong ti katuday.
“Nangngeganmi itay ken ni Pari Demy,” ti dianitor a kadua ni tatang ti kayatna a sawen, “iti radio a maysa ti ilitayo kadagiti nastreken ti droga ditoy probinsiatayo.”
“Ania?” napabullad ni nanang.
“Wen, Baket! Isu a kidkiddawen ti probinsial director ti PNP ti pannakitinnulongtayo nga umili kadakuada. Masapul kano nnga agtignaytayon sakbay a maladaw ti amin.”
“Delikado ngaruden ti maam-amitan iti dalan,” madanagan ni nanang. “Isu a sika, anton, liklikam ti agkarabiyan iti pakiay-ayamam, a?” Kinitanak nga aggalgalip iti bagas ti kamotit nga ilaokmi iti alukon a nasagpawan iti tinuno a paltat.
“Wen, ‘Nang,” intung-edko. Ammok no kasano ti kadamsak dagiti durugista ta isursuro ti maestrami. Awan kano ti ammo dagitoy a naimbag no nakateykda.
“Asino ngata dagiti pusher ditoy lugartayo, Baket?”
“Dayta ita ti dakkel a saludsod, Lakay.” Binugguan ni nanang ti naimurianna a katuday. Saladenna daytoy.
“Panagkunak, Baket,” inkapsut ni tatang ti timekna, “awan sabali no di dagiti adda mabalinna.”
“Pagkunaam, Lakay?”
“Sigurista dagiti drug lord, Baket. Dida isugal ti negosioda. Aglugarda iti sigurado.”
“Hustoka, Lakay,” inkanunong ni nanang. “Ta ania koma ti igatangtayo a marigrigat kadayta nagngina a bisio? Ken maysa pay, awan panawentayo nga agpaimas ta arig awan payen ti orastayo iti bagbagitayo gapu iti rigat nga agkarkaramut.” Insaangna ti saladenna.

KINAPATANGNAK ni Ma’am Margie iti dayta a reses. Isu ti sumaruno a maestrami. Math ti isurona. Nakaan-anus.
Dati a polis ni ma’am. Agarup uppat kano a tawenna a nagserbi ‘diay kabisera. Bayat ti kinapolisna, nangala iti yunitna iti edukasion. Ket idi naipasana ti kinamaestra, nagikkaten iti trabahona. Husto met nga agkasapulan idi ti maestro ti pagadalanmi. Nagaplay ket naala. Agtreitan ni ma’am ngem awan pay asawana.
“Kanayonka iti kantina da Manang Ditas?” inamadna.
“Wen, Ma’am. Isu ti yanko no awan klase. Apay kadi, Ma’am?”
“Di mabigbigmo aminen a sukida?” inamadna ketdi.
“Ay, ket wen, a, Ma’am!”
“Awan kad’ ti mapalpaliiwmo a karkarna?”
“Kas koma iti ania, Ma’am?”
“Dagiti gunggunay dagiti aggatang? Wenno ti kinaasinoda?”
Nalagipko dagiti traysikelan. Imbagak ken ni ma’am. “Adda pay van nga agsublisubli, Ma’am!” innayonko. “’Da nabungon iti plastik bag nga it-itedda ken Nana Ditas.”

PAKPAKANEK dagiti manokmi iti maysa a male midi immanit-it ti tallo a lugan a nagsardeng iti batog da Nana Ditas. Insardengkoti ar-aramidek. Dagus a simrekak iti balay ta nataldiapak a nagtagiarmas dagiti nakalugan. No kasanot’ pardasko nga immuneg iti balay, ad-adda pay ti pardas dagiti dimteng a simrek iti inaladan da Nana Ditas.
“Apayen?” Naklaat ni nanang a nadatngak iti kosina. “Kunam met la no kamkamatennakan ti agballa nga aso!”
“Kua, N-nanang…” natarantaak. Babaen ti pulsopulsot a panagsaok, naibagak met la ken nanang ti nakitak.
“Pordios!” sinarapana ti barukongna. “Amangan no mannibrong dagita!” Dinarasna nga inrikep dagiti tawa ken ridaw.
“Ni tatang, Nanang?”
“Pordios!” ad-addan ti danag ni nanang.
“Apay, ‘Nang?”
“’Da ni tatangmo dita yan da Manang Ditas. Napan bimmulod iti ragadi.” Nagugis. “Dimo koma baybay-an ni lakay, Diosko,” intangadna.
Simmalipengpengkami ken nanang iti sirok ti lamisaan. Narigat kanon amangan no dakami pay ti matamaan no adda pinnaltog a mapasamak. Numona ta adda kolorum a paltog ni Tata Arnold .
Nakangngegkami ken nanang kadagiti ikkis.Idi kuan, agkakaribusodan. Kalpasan ti sumagmamano a kanito, nagandaren dagiti lugan nga immadayo. Nakaangesak iti nalukay.
“Ania ngatan ti napasamak ken ni tatangmo? Madanagan latta ni nanang.
“Awan met ngata, ‘Nang, ta ditay’ met nakangngeg iti kanalbuong!” insungbatko.
“Sapay la koma! Ngem asino ngata dagiti dimteng?”
Natuktok ti ridaw. Ni tatang!
“Agyamanak ta dika naan-ano, Lakay!” naukas ti danag ni nanang idi mailukatna ti ridaw. “Ania kad’ ti napasamak? Asino dagiti dimteng?”
“Tiniliwda da Manang Ditas ken Manong Arnold, Baket!” insungbat ni tatang. “Taga-NBI kano dagiti dimteng.”
“Ngem apay?” masmasdaaw ni nanang.
“Nabetsinan ngamin ti royal bibingkada. Isu met la a daydaywenda. Ken naglaka a naglupos ti panagbiagda!”
“Royal bibingka, betsinanda?” imbullad ni nanang. “Ken no agpayso man, apay a kinemmegda da Manang Ditas?”
“Aysus, Baket,” inyisem ni tatang, “nakapsut gayamen ti antenam!”
“Lawlawagem ngamin ti agsao, a!”
“Pusher da Manang Ditas, Baket.”
“Ania?”
“Wen, Baket. Ik-ikkanda gayam iti droga ti kunkunada nga order a tagilakoda!”
Nalagipko dagiti traysikelan. Ken dagiti dua a lallaki a naka-van.
“O, ania ti is-isemam?” imbullad ni nanang ken ni tatang.
“Gundawaytayon, Baket. Daytoyen ti kanito tapno agnegosiotayo met iti royal bibingka,” inkatek ni tatang.
“’Minsanton!” impugtit ni nanang. “Litsonem laengen dagiti manokmo ta isut’ ilakok!”

(Gibusna)
(Bannawag, Marso 11, 2002)