Sarita

NAGSIDING A DILA
Sarita ni JOBERT M. PACNIS








“PAPANAM?” inamad ni nanang idi makitanak nga ages-esputing iti sango ti nagrikki a sarming iti salas ti kalapawmi kadayta nga agsapa ti Domingo.
“’Diay ili, Nanang,” insungbatko. Impadalanko ti tuppol a sagaysay iti sugabba a buokko. “Makimisaak ken makitiendaakto metten.”
“Kasta, ‘ya? Nalipatak pay ketdin a Domingo ita. Gumatangkanto man ngarud ‘ti kukod ti baboy ta adda pagpapigsa,” indawatna.
“Wen, ‘Nang,” kinunak. Sumro man ngatan ti panaglulok ti susuopda ken tatang. Innem-a-pulo ni nanang, inaudi iti lima a tawen ngem ni tatang. Agbangbangkagda. No kasta a mapalaluanda ti agobra, agalenda ti siket ken tumengda.
Pitokami nga agkakabsat. Siak ti maikalima. Naasawaanen dagiti inauna. Agpapaay da Tess ken Marissa, dagiti inaudimi, a katulongan iti nabaknang a pamilia idiay Manila . Tawen laeng ti nagbabaetanmi nga agkakabsat. Nagaget ngamin ni tatang.
Sumagpatakon a tallopulo. Ngem awan pay saydkarko. Adda met bassit pamuyaak— ‘tay pintas-away a kunada. Saanak met unay a napugot nupay kanayonak iti kainaran gapu iti itutulongko kada nanang ken tatng. Paybpayb ti tayagko. Gred por la ti nadanonko. Adda ngamin ngudngudel ti ulok idi agbasbasaak isu a pinagsardengdak nga agbasa. Saying la kano ti kuarta a mabusbos.
Adda met idi nailaw-an a nagarem kaniak ngem pinaayko. Abusta nakuttong, mannigarilio pay. Numero uno a kagurak iti baro ti kaadda ti bisiona. Awanen ti simmaruno iti daydi binastedko idi madamag dagiti babbaro ditoy purokmi ti pagrukodak iti lalaki. Ta kasano, awan san ti baro nga awan bisiona ditoy bariomi.
Kunkunak kada nanang ken tatang nga isardengdan ti agtrabaho iti bangkag yantangay adda met ipatpatulod dagiti kakabsatko ngem kunada met a biroken kano ti bagida ti nakairuamanda.
“Ngem, ne,” kinuna ni nanang, “saan a ti man la madildillawmon iti papanam. Agligsayto man ngatan ngem dika pay nakasangpet!”
“Ni nanang met,” immisuotko. Adda ngamin ugalik a nalaing nga agumsi ken agdillaw. Sako itsismis dayta kadagiti padak a nagsiding ti dilana. Ragsakko dayta iti agmalmalem. Iti kaimnas ti riknak, agligsayen ti init, kas kuna ni nanang, no makaawidak.
Sangkabagbagadak da nanang ken tatang. Ania kano ti maal-alak kadaytoy nga aramidko? Dida la ammo ti ganasko. Kurang ti aldawko a diak makaibrodkas.
“am-ammokan, Indang!” imbikag ni nanang.
Addayta manen ti kagurgurak a naganko iti sirok ti latok! No apay met ngamin nga Indang pay ti inruamda. Kaang-angot ti pindang a lames! No koma Erlin wenno Lyn, di nagsam-it a denggen! Erlinda ti buniagko.
Namrayak lattan ti nagulimek. Nagpakosinaak ket binitbitkon ti basket. Nagpakadaakon.

AGSERSERMONEN ti padi idi makadanonak iti simbaan. Nagalikuteg dagiti matak. Bakante ti tugaw iti makannigid iti maikadua a kalikudan. Nagtugawak dita. Dimngegak iti sermon.
“…Ta ngamin, ragsakda ti agdillaw. Ti makairakurak. Ngem dida man la pampanunoten ti rikna a mapaspasakitanda…”
Neay, siak sa met ti pangpangngegan ni Apo Padi? Anak-ti… Pakawanennak, Diosko…
“…Naimbag koma no ibandoda ti sao ti Dios. Ngem saan! Ti ketdi pakarakrakan ti padada a parsua ti ibandoda!”
Kasla masinsinit ti riknak. Alimbasagennak. Itakderko koma tapno rummuarakon ngem ania laengen ti sawen dagiti makakita kaniak? Aramidna, sigurado a kunada. Ay, diak la kayat ti masarsarita!
Nakaangesak iti nalukay idi agngudo ti sermon. Nadanon ti panangawat iti bagiken dara ni Krsito. Presto, pagimbagan ti adda iti likud ta makitana amin a mapaspasamak iti sango.
Diak met laengen makita da Unnang ken Oryang a kabaddungalak. Saanda ngata a nakimisa? Ditoy simbaan nga agkikitakami sa agkukuyogkami a mapan iti plasa.
Nasulek ti imatangko iti balasang nga agpaaltar. Naka-mini ken islibles. Apounayen! Di la ket nagbainen. Nagadu met ngarud a binting iti lakkona. Sa ti takiagna, ayna, napudpudaw pay ketdin ti bakrang ti kalderomi! Ken ti sarsarunuenna a baket, a tumanaliaw, nakaes-esputing metten. Di la ket nagalumiimen a nangpalabbasit iti bibignan. Dina met bagay, pue! Pakawanennak, Apo !
Diak nagawidan ti ayek-ekko.
Timmaliaw dagiti kaabayko iti kanigidko a parisparis. Talloda nga asmang. Deysida pay la iti tantiak.
Tinipedko ti riknak. Namrayak ti timmaliaw iti makanawan a sikigak. Isu pay lat’ pannakadlawko iti suot ti kaabayko.Slaks a pantaloon ken raber sius. Pordios! Nagbaduy. Ti met laengen napilpili ni Ading Balasang a boyprenna. Ayna, ta mayat pay ti kapetna iti ima ni baduy!
Iti iruruarko iti simbaan, nasipat ti kanigid nga abagak. Da gayam Oryang ken Unnang. Isuda dagiti kabaybsko. Padak met idan a marpekan. Taga-Cabaritan ni Unnang, taga-Fugu ni Oryang, ken taga-Ammubuanak met— agpapada a bario ti Ballesteros. Kasano a nagaammokami idinto nga agiinnaddayo dagiti bariomi? Siguro, gapu ta agpapadakami a tsismosa. Nailet ti lubong kadagiti agkakaburik.
Nagaabaykami a rimmuar iti inaladan ti simbaan.
“Kunak no dikay’ immay,” kinunak. “’Taykay pay la a birbiroken!”
“’Balin kad’ met!” impasikig ni Unnang. “Saan no kuan, a, a kompleto daytoy nga aldaw!” inyellekna.
“Wen met ngamin, Indang,” impasarunson ni Oryang. “Daytoy met la nga aldaw a makapagkikita ken makaaliwaksaytayo!”
“’Bag, a, no dikayo natamaan iti kinuna ni Apo Padi?” kinunak.
“’Nia a saan ket no permi a suronko!” immisuot ni Unnang.
“’Ray siak!” insaruno ni Oryang.
Nagsikkokami iti Alonzo Street nga agtunged iti plasa.
Kas iti dati, nagdiretsokami iti Romero’s Restaurant. Nagorderkami iti saggagaysakami a pansit ken sopdrinks. Ditoy a kanayon ti paksholmi.
“Adda estoriaek, dakayo,” inrugin a dagus ni Unnang apaman a nakaorderkami.
“Interesting met laeng?” imbullad ni Oryang.
“Beri-beri mats!” nangigis ni Unnang.
“’Nia dayta?” Pinattogak iti sili ti pansitko apaman a naited dagiti ordermi.
“Maipanggep daytoy iti kaarrubami. Balikbayan, kunayo! Nagadu a kuartana ti appit a lakay! Permi a paalana idi sangsangpet.,” intira ni Unnang. Kiniwarna ti pansitna a pinaaruyotanna iti soy sos. Ginaw-atna ti sili ket nangiruar iti bunga. “Platito man, Nana,” inkitana iti baket a serbidora a mangdaldalus ti abaymi a lamisaan. Impittakna ti uppat a sili iti platito nga inyeg ti baket.
“Ket?” magagaran ni Oryang. Amil nga amil ta naikaaduna a winarakiwakan iti paminta ti pansitna. “’Tuloymon, a!”
“’Pakatutorka, a, dangnga!” imbikag ni Unnang. Impattogna dagiti sili iti pansitna sana kiniwar. Nangisubo ket uray la nagsanapsap. Nagsul-oy pay.
Nagmusiig ni Oryang. “Mangbitinka met ita.”
“Kastoy nay,” namaguston ni Unnang kalpasan a nanalduok ti panagtilmonna. Di pay agkirem iti adapt ti pansitna. “Nagawid gayam ‘diay lakay piman tapno mangasawa!”
“Gagangay met dayta kadagiti balikbayan,” kinunak. Sinusopko ti sopdrinkko.
“’Moyo ti kayatna nga asawaen?” intuloy ni Unnang.
“Siempre dagidiay deysi wenno paga-beinte anios,” insungbat ni Oryang. Sul-oy kada pug-awen ti kueenna.
“Tumpak!” Napagustuan ni Unnang. Naginnapirda ken ni Oryang.
“’Da met ngarud nayat?” inkusilapko.
“Nakursonadaanna ti anak ni Baket Baring— ‘tay nay baket a sinisiblok ti lakona!” nagalikuteg dagiti mata ni Unnang. Amkenna siguro amangan no adda kabagian ti baket ket ipulongda. “Ammok a sinisiblok dagiti lakona ta isut’ damag iti bariomi. No adda agpukaw a bunga dagiti mula, sigurado nga isunan ti nangala. Baonenna pay dagiti annakna a lallaki nga agtakaw iti lames iti piskaria dagiti akinpiskaria. Nagalas a baket!”
“Ti met laengen nagturturongan ti estoriam!” immisuotko.
“’Nia a ti la nagturturonganna?” inkusilapna. “’Pay, kaslaak ‘ya kadagiti dadduma nga ukom iti impitsment nga ‘wan kredibilidadna?”
“Agtalnakayo, ‘la,” imballaet ni Oryang. “’Tuloymo ketdin ti neks episud, Unnang, ket magagaranak unayen!”
Naalay-ayan ni Unnang. “Kinapatang ‘diay balikbayan ni Baket Baring,” kinunana. “Impalgakna ti planona a mangasawa iti anak ti baket nga agtawen iti disinuebe. Ket, apo, kasla met napagustuanen a mutit ni Baket Baring. Nagarapaap a tengngat’ aldaw. Mapanawannanto kano met laengen ti impatawidna ti lakayna a kinarigat!”
“Immannugot ngarud ‘diay ubing?” sinaludsodko. Pinaatianak ti sopdrinkko.
“Nagkedked ta arig lolona kanon ti mangasawa kenkuana. Ngem awan naaramidanna. Linteg ngamin ti sao ni Baket Baring!” Nangkutsara iti namitlo ni Unnang. Nagsanapsap.
“ania ti simmaruno a napasamak?” inimtuod ni Oryang.
“Siempre, kasar! Kastonay a ragsak ni Baket Baring aglalo idi papetpetan ti manugangna iti dular.” Pinaatiannan met ni Unnang ti sopdrinkna. “Kalpasan ti kallaysa, nagpa-Baguio dagiti agassawa para iti hanimunda. Makalawasda sadiay. Iti isasangpetda, nakaad-adu a pasaraboda iti baket. Ngem naliday ti lakay kasta met ‘diay ubing. Siguro, di napagustuan ti lakay, kinunkunami. Ngem idi aglabas dagiti aldaw, rimmuar ti sayangguseng a di kano met gayamen agtaraok ti kawitan ‘diay lakay. Ha-ha-ha!”
Naisurotkami ken Oryang a nagkatawa. Dakamin ti sangkakita dagiti kostumer.
“Idi kuan, nagtalawen ‘diay ubing. Nagpasiudad kano . Ket ti piman a lakay, dinungdung-awanna ti gasatna. Idaydayyengna no mabartek nga apay kano nga ita la nga agbalaw. Ha-ha-ha!”
Ad-addan ti ellekmi.
“Nagbayagra koma, a!” kinunak. Managbasaak iti kolum ni Dr. Reyes iti Bannawag.
“Pinadasna kano met ngem awan nagnaanna!”
“Komusta itan ni Baket Baring?” sinaludsod ni Oryang
“Daydiay, nagsubli iti dati. Naputedngaminen ti grasia nga itintinnag ti manugangna. Gunggonana. Nagarapaapto met iti nalabes!”
Sinublat ni Oryang ti trono. Siak ti naudi. Siak ti naudi. Idi agbalawkamin, nalabesen nga alas onse. Isu pay la ti pannakalagipko iti kukod ti baboy. Ngem sigurado nga awanen ti magatangko. Anusakon ti paragpag a yawed. Naimas met a lauyaen!
Pinasabtannak a dagus ni nanang iti sao apaman a nakadap-awak iti balay. Diak lattan nagtimtimek tapno di umatiddog ti saritaan. Namrayak a dinalusan ti paragpag. Insaangko kalpasanna hustonto a lumukneng a pangmalem.
Inanusanmi ti kinelnat a balangeg a pinangaldaw.
Kalpasan a nakapalpaak, nagdiretsoakon iti tengnga ti purok. Minalem a mapno ti paraangan da Baket Lucia. Adda ngamin pagbibingoan ken kantinana.
“Ne, naladawka man ita, Indang!” inlaaw ni Anti Alling idi mapasungadannak.
“’Sus, kasla diyo am-ammo ni Manang Indang,” inrungiit ni Eric.
“Wen gayam, ‘nia! Domingo gayam ita.”
Intugawko iti suli ti lamisaan. Nangalaak iti kard. Simmaliak iti simmaruno a bola.
“Umuna a bola!” inlaaw ni Baket Mayyang a para kulog iti numero. “Iti batog ti letra B—numero singko…”
“Ania ngay ti madamag, Indang?” Kinermannak ni Istak nga adda iti bangir ti lamisaan. Eustaquio ti pudno a naganna, in-inauna iti makatawen ngem siak. Marpekan sa metten a kas kaniak.
Inestoriak ti nakitak iti simbaan. Kasta met ti inistoria ni Unnang. Imlekda amin. Naipugsit pay ni Baket Mayyang ti Alhambra nga ammalna. Nagdisso daytoy iti tengnga tilamisaan.
“Talaga a sika, Indang,” kinuna ni Lakay Bago. “’Ta la ti paglaingam! ‘Ton kuan, rinubirobda ‘ta subsobmo!”
“Ni Apong Lakay met,” inlibbik. “Kasano koma ket agpayso met ti ibagbagak?”
“Agpapan pay,” kinunana. “Dimo mapanunot ti rikna dagiti sarsaritaem? ‘Mangan pay ketdi no ad-adu ti pakaumsiam. ‘Ta laengen, a, ugalim!”
Ti loko’t toy a lakayen! Mangbubuisit!
“Ibagbagak nga’d a sumardengen, Tata,” insengngat ni Istak. “Dinakto met ipangpangag… kas iti dina panangikaskaso iti ayatko! Barbareng siak ti agas ti sakitna!” indagsenna ti maudi a balikasna. Sanak kiniddayan.
Napikaranak. “’Biangam ‘ta bagim, Istak! No sikanto pay met lang ti pagtungpalak, nasaysayaat laengen nga agbaakak,” kinusilapak.
Nagkikinnissiim dagiti kasangsangomi. Pengpengdanda ti paggaakda.
‘Kitaem ni daytoy,” immusiigna, “kasla kalaingan nga agsasao. No diak pay ammo a maumsina ultimo ayup!”
Ad-addan ti suronko. “Hoy!” imbirakakko. “Dinak pagsaw-an ti kasta, bullad. Saan a bale a kastoyak basta saan a kas kenka nga inangtit!”
“Husto daytan, Annakko,” inyanawa ni Lakay Isko.
Inyal-aludoy ni Istak ti pimmanaw. Nakaangesak iti nalukay.
Intuloymi ti ay-ayam. Ngem malas iti amin a malas! Lima pesos laengen ti nabati iti bolsak ngem diak pay timmodas. Binuisitnakto met ti ‘nimal nga Istak! Makitakto laeng…
Napasungadak ni Caring, asawa ni Ben a taga-laud, nga agturong iti kantina. Agtartrabaho ni Ben idiay Tuguegarao, kada malem ti Biernes nga agawid. Dua a tawendan nga agdendenna ken Caring ngem awan pay anakda. Ni laengen Caring ti di makibingbingo ditoy purokmi. Timmakderak ket sinabatko ni Caring.
“Naimbag a malemmo, Caring,” kinunak. “Adda koma ipasigko kenka.”
“Sika gayam, Manang Indang ,” kinunana. “Naimbag met a malemmo.”
“’Maykan sa met umutang, este, gumatang, Ading?”
“Koma, Manang. Awan ngaminen ti mantekami. Ania kadi ti maipaayko?”
“Kua ngamin,” kinutik dagiti abagak. “Nakababain sa met, Caring. Saan sa laengen…”
“Ibagam, a, Manang.”
“Kastoy nay, Ading. Naibus ti puonak. No mabalin koma, pasublatannak pay laeng tapno makasubbotak,” paarasaas a kinunak.
“Pasensiakan, Manang,” kinunana, “ngem awan ti kuartak. Mabayag pay ngamin sa agsueldo ni lakay.”
“Kasta kadi?” Diak impadlaw ti rurodko. “Sige ngarud.” Nagsubliak iti lamisaan. Ibagana nga awan ngem awan met paggastuanna nga anak! Wenno…?
“Immutangkan sa met ken ni Caring, Indang?” inamad ni Nana Fe.
Kinitak ni Caring. Nakalikuden. “Awan, Nana,” inngayemngemko. “Imut!! Dina pay ammo ti makikaarruba. ‘Bagana ketdin nga ‘wan kuartana!”
“Amangan no isu met agpayso,” kinuna ni Alling.
“Awan met paggastuanna, kasano nga awan?” imbulladko. “No di ket imut, a!”
“Ania ti ammom no imbankona,” imballaet ni Lakay Isko.
“Ti ket nalawag,” kinunak, “pinaglalakina! Idi ngamin naminsan, nakitak ni Rilo a napan iti balayda. Nakitak nga inyawatan ni Caring iti kuarta.”
“Dika agsasao iti kasta, Indang, no awan pammaneknekmo.” Imbelleng ni Nana Mayyang ti rungrongna.
“’Pay nga’d ‘diay kuarta, Nana? Ken maysa, dati nga agnobio da Rilo ken Caring, saan? ‘Su a nalawag a pudno ti kunak!”
Dida nakasungbat.

KAYKAYKAYEK dagiti natinnag a nagango a bulong ti mangga iti paraanganmi idi mapasungadak ni Caring. Makapungtot.
“Manang Indang!” impukkawna. Nakabannikes iti ruangan ti inaladan.
“Apay, Caring?” kinunak. Naidanon la ketdi kenkuanan ti kinunak.
“’Pay nga impadpadamagmo a lalakik ni Rilo? Mapaneknekam?” winitwitannak.
“Saan ket ngatan?” imbalesko.
“Saan!” inyiriagna. “’Di nakitam ni Rilo nga immay idiay balay, immutang ta nagkurang kano ti pinagpasueldona. Kas makitam met, madama ti panagbalayda dita krosing!” Insungona ti abagatan.
Ngem siak ketdin ti paabak? No wey! “Awan asuk, Caring, no awan apuy!”
“Apuy a pinarnuaymo! Sika koma ti ramaramen dayta nga apuy. Adda la dakes a mapasamak, agsaganaka! Dikanto pagtalnaen!” Ket timmallikuden.
Nagramaram a kasla apuy ti damage. Kanayonen nga agapa da Ben ken Caring. Gunggonana a babai! Imutto met. Isina koma ket ni Ben!

PIMMAYSO ti dawatko. Saanen a sumangsangpet ni Ben. Insinana kanon ni Caring!
“Naragsakka ngata itan, Anak,” kinuna ni nanang. Aglutlutokami iti pangmalem. “Nagsinan da Ben ken Caring.”
Sumungbatak koma ngem isu met ti pabagkaribuso dagiti kaarrubami. Rimmuarak iti kosina.
“Apay?” inamadko iti barito a limmabas.
“N-Ni Manang Caring, Manang… natayen! Nagsabidong!” Ket nagtarayen a nagpaamianan.
Nailabegak. Nalagipko ti pangta ni Caring: Dikanto pagtalnaen! Nagsiddukerak. Aglulok ta aglulok lattan dagiti tumengko. (jmp)


(Bannawag, Abril 23, 2001)






























MAYSA A BIAHE NGA AGPA-MANILA
Sarita ni JOBERT M. PACNIS









NAANNAYAS ti taray ti Ballesteros Bus Line a nagluganak bayat ti panangun-unormi iti national highway. Alas dos itay agrubuatkami. Manila ti destinasionmi. Sumsumrekkamin iti siudad ti Tuguegarao.
Iti tawenko a duapulo ket pito, itaak la nga agpa-Manila. Adda ngamin surat ni Crisenrhose itay napan a lawas.
No pudno nga ay-ayatennak, agpa-Manilaka. Dimo pagdanagan ti trabaho ta siak ti makaammo. Kasaritakto ni Angkel Laureano ta iserreknaka iti kompania nga iggemna.
Naam-ammok ni Crisenrhose idi maikadua a tukadko iti kolehio iti Cagayan State University , Carig Campus. Kaadalak iti Humanities. Gapu ta agassideg laeng ti kaserami iti Balzain, kanayonak iti dagusna. Napuotak laengen ti bagik nga agrayo kenkuana. Dinak met pinarigat.
Immun-una a nagturpos ngem siak. Uppat a tawen ti kursona idinto a lima kaniak. Engineering ti inleppasko.
Kalpasan ti graduation ni Crisenrhose, nagpa-Manila tapno agsapul iti panggedan. Nagtultuloy ketdi ti komunikasionmi babaen ti surat ken telepono.
Saan a nakadar-ay ni Crisenrhose idi siak ti agturpos ta apagisu nga impatulod ti opisinada iti maysa a seminar idiay Makati . Clerk iti maysa a bangko.
Amok a narigat daytoy a kidkiddawek kenka, kinunana pay it suratna. Ngem no talaga nga ay-ayatennak, tungpalem ti pagayatak.
Wen, talaga a narigat tad amok la ngarud ti agpasiudad. Diak nakapagrepaso para iti boardko gapu iti kinaawan a busbosen. Sa maysa, supsuportarak ti kabsatko iti panagbasana babaen ti panagtrabahok iti cable.
Ken ti di ammo ni Crisenrhose, isu ti kaaddan asawak.
Katurturposko idi makastrekak iti panggedan. Naam-ammok ni Maria Gina bayat ti kaaddak iti civil Registrar iti ilimi. Naemma ken nasingpet. Pagaayatko la unay ti bangbangir a kallidna. Nakayawanak ket nagruknoyak kenkuana. Diak met napaay.
Iti maysa a gundaway a panagpasiarmi idiay Baguio , nakalipatkami. Naulit dayta a pagteng.
Naammuan ti nagannak ni Maria Gina ti amin. Natinong a dagus ti kallaysami. Saan nga ammo ni Crisenrhose daytoy ta inlimedko. Diak kayat a masaktan.
Nagtultuloy latta ti komunikasionmi ken ni Crisenrhose a di ammo ti asawak. Saan met a naammuan ni Crisenrhose nga addan asawak ta di pay nagbakasion iti lugarda a Baggao. Naynay a dagiti nagannak kenkuana ti agpasiudad no kasta a kailiwda.
Nabayag sa naparaburankami iti ubing ken ni Maria Gina. Uppat a tawen. Makatawen itan ni Jomar.
Gapu iti kantiaw dagiti kaopisinaak iti Cable System, makatawenak laeng iti munisipio, nga awan sa kano ti birtudti bin-i nga ikutko, nagsapulak iti sabali a dayag. Gapu ta adda met bassit pamuyaak, nalaka laeng a naaramidko dayta. Nagbayag met iti makatawen ti relasiomi ken ni Zandra. Ti pagyamanak, saan a nageskandalo idi imbagak nga agsinakamin. Naayatan pay ketdi ta gayam, addan Hawayano a mayat a mangasawa kenkuana.
Saan a dita ti nagpatinggaan ti panagsapulko iti sabali a babai. Dimteng iti biagko ni Jessica lima bulan kalpasan ti panagsina ti dalanmi ken ni Zandra. Mangal-ala idi iti masteralna iti NCC iti ilimi. Kaipaspasana ti LET ngem gapu ta awan pay mastrekanna a trabah, inyenrolna ti masteralna. Naam-ammok ta siak ti nangkita iti nasakit ti TVda. Siak ti imbaon ti Cable Management a nangtsek iti liniada.
Makabulan laeng a nagdatonak ken ni Jessica. Nagbalin a naragsak ti umuna a bulanmi. Ngem idi agtanoy, naduktalanna nga addan asawak. Saan unay a nasakit ti nakemna idi agsinakami ta awan pay napasamak iti nagbaetanmi. Nakayamanak met iti dakkel ta di ket isu koma pay a konsensiak. Ken basolko ken baket. Maasianak idin kenkuana ngem no malagipko ti kantiaw dagiti kaopisinaak, tumayab a maminpinsan ti kinalimpiok.
Naidanon ken ni Maria Gina ti panaglokolokok. Pinagpudnonak ngem diak inaklon nga adda aramidko.
“Ammok no apay nga agkaskastaka, Jo,” kinunana iti naminsan. “Ngem dika agdanag, maawatanka. Kasta ti kadakkel ti panagayatko kenka. Ibagada man a maagak, aklonek,” dina nasarkedan idi ti nagarubos a luana.
Nupay diak inaklon ti aramidko, ammok a diak napamati ni baket. Nakonsensiaak la ket ngarud.
Ngem saan a dita ti nagpatinggaan ti panagay-ayamko iti nagan ti ayat. Mailiwak unayen a maaddaan iti liwliwa nga ubing a mangikkat koma iti bambannog iti agmalem a panagtrabaho. No di maipaay ni Maria Gina, agsapulak ngarud iti sabali!
Diak mamati nga adda diperensiak. Nagpakonsultaak iti nalimed. Ket kas kuna ti nagpakitaak a doctor, nasalun-atak kano met. No kasta ngarud, adda iti asawak ti diperensia!
Ngem kuna met ketdi ti doctor a saan ngata met. Baka di pay dimteng ti panawen a maaddaankami iti anak. Agurayak kano laeng ta adda pay agassawa a sada la naparaburan iti anak idi sangapulo tawenen nga agdendennada.
Agpayso! Nagsikog ni baket idi agangay. Ngem idi rummuaren ni Jomar, rimtab ti sayangguseng a diak putot. Di ngamin immala kaniak. Adayo met a karuprupana ti asawak!
Mamatiak no dadduma ket dayta ti pagsubsubanganmi nga agassawa. No apay a ti lattan saosao dagiti tao ti adda iti panunotko. Karma kadi daytoy? sinalsaludsodko iti bagik.
“Langgong!” kinuna kaniak ni nanang. “sika pay ti adda ganasna nga agatap idinto a sika ti adda aramidna. Awan modom!”
“Ngem nanang…”
“dikan agkalintegan, bagtit! Nagsingpetan ‘ta asawa, pagatapam ketdin. No dika ket agmauyong, a!”
“Apay nga’d a diak karuprupa ti ubing?”
“Gapu laeng iti dayta, agatapkan? No dika ket langgong a naminpinsan!”
“Ngem…”
“Dikan agsao pay! Aklonem ketdin a putotmo ti ubing ta isu met ti agpayso. Agbalin laeng a babantot ti biagmo no tallikudam!”
Ngem di latta maikkat iti panunotko dagiti sayangguseng. Rumkuas ti gura itikaunggak no kasta a maimatangak ti langa ni Jomar. Adayo a kaing-ingasko!
Ketdi, awan mangngegko a reklamo ti asawak. Pasaray diak payen yintriga ti sueldok kenkuana. Siakon ti makakaammo nga aggatang kadagiti masapsapulmi. Napukaen ti bara iti nagbaetanmi.
“Dumawatka iti sustento ‘ti ama ‘ta ubing no kayatyo ti agbiag!” naitebbagko iti naminsan a panagreklamo ni baket gapu ta maip-ipit kanon iti ar-aramidek.
Nagulimek. Ket dayta ti panamatiak no maminsan nga adda aramidna ta no awan koma, ikalinteganna ti bagina.
Ket napalalo a ragsakko idi maawatko ti surat ni Crisenrhose.

NAGSARDENG ti luganmi iti maysa a restaurant iti Quezon, Isabela. Agkarayamen ti sipnget ngem nalawag pay laeng a masirayan ti aglawlaw. Addakami gayam iti tuktok dagiti babassit a bantay a nakaidarnapan dagiti pan-aw. Nalawa a kamaisan iti aglawlaw. Mangrabiikami.
Kalpasan ti tallopulo minuto, nagandar manen tilugan.
“Papanam?” inamad ni baket itay makitanak a nakasukat ken nakasakbat iti bag. Kalkalpas ti panangaldawmi.
“Iti opisina, a!” ti nagubsang a sungbatko. Biernes pay la ngamin. “’Da trabahuenmi a waywayan iti kable isu a nagbalonakon iti pagsukatak ta diakto ket nakarugrugit nga agawid!” Saan a madlaw nga agtalawak ta dua paris laeng dagiti lupot nga insaganak.
“Kasta kadi? Nasayaat met tapno dika mamagaan.”
Sika ti mamagaan iti mata iti kauuray kaniak, kinunkunak iti unegko. Nakaikeddengakon, surotek ni Crisenrhose.

“MANILAN, apo!” inlaaw ti konduktor a nakalukagak.
Inwalinko ti kurtina iti sikigak. Nasipnget pay laeng.
Nagtatakder dagiti padak a pasahero. Maysamaysa ti nangbagkat kadagiti gargaretda.
Ania ngata a parte ti Manila ditoy? Inamadko iti bagik. Saludsodekto ken ni Crisenrhose no madamdama. Nalawagto kanon no sukonennak.
Saan a sisiak a nabati iti uneg. Di met bimmaba ti babai iti bangirko a tugaw. Iti tantiak, duapulona laeng. Immasideg kenkuana ti baket a nakatugaw iti likudanna.
“Dika pay bumaba, ‘Basang?” inamad kenkuana ti baket.
“saan pay, Anti,” naisungbat. “Urayek ngamin da Anti Ana a mangsukon kaniak.”
“’Ray siak. Sabtendak kan ’ dagiti annakko.”
Nagkidemak. Ngem naatapen ti ridep. Namrayak lattan ti dimngeg iti panagpatpatang dagiti kaabayko.
“Addan anakmo?” masmasdaaw ti baket a nagsaludsod.
“Wen, anti, ngem nagsinakamin iti amana,” naisungbat.
“Apay?”
“Babaero, Anti…”
“Mano tawenen ti anakyo?”
“Tallo bulanna laeng…”
“Nangibatiam?”
“Iti balay, anti. Iti sidong da nanang ken tatang.”
“Apay a nagpasiudadka? Trabaho?”
“Saan, Anti. Ipagpagnak dagitipapel para iti sustento ti anakko.”
“”Nasayaat dayta a napanunotmo, ‘Basang. Ngem apay, dimo kadin ay-ayaten ti asawam?”
“Saanen, Anti. Ikasarna ngaminen ti kabitna…”
“Apay a dika agreklamo? Dikayo kadi nagkasar?”
“Hues laeng, Anti.”
“Nagsapaka man a nangasawa.”
Diakngamin nalpas ti pinagbasak, Anti. Barkada idi ti inobrak. Gapu iti dayta, pinagsardengdak dagiti dadakkelko. Immayak ditoy siudad tapno mangged. Ket ditoykami a nagsarak ken ni Jhowee.”
“Ti asawam?”
“Wen, Anti.”
“Agkatrabahuankayo?”
“Wen.”
“Desididoka kadin a di makisinnublian?”
“Awan maaramidak, Anti. Naming-adun nga inikkak iti gundaway ngem di latta mammamingga iti kinaalikutegna. Ken maysa, isu ti balakad da nanang ken tatng.”
“Ania ti planom kalpasan a malpasmo dagiti ipagpagnam?”
“Agabrodak, Anti.”
“Kasanon ti anakmo?”
“Makaammonto kanon ti kabsatko, Anti. Total, awan met pay anakda ken ni kayong.”
“Amponenda… kasta?”
“Wen, Anti.”
“Kayatmo?”
“Nasakit, anti. Ngem awan maaramidak.”
Kellaat, adda naggilap iti mugingko. Bimmabaak iti bus. Naipasabat kaniak ti mangrugin a karayaman ti lawag nga aglawlaw. Kasta met dagiti dungrit nga ubbing iti ballasiw ti kalsada.
Nalagipko ni Jomar. Kinarayamannak ti salemsem.
Nagpagnapagnaak. Naipasabat kaniak iti kanto: WELCOME ROTONDA. Inkeddengko ti agtalinaed iti asideg. Saakto la agsubli iti terminal no namnamaekon a nakapanaw ti mangsukon kaniak.
Nagsapulak iti pamigatak. Iti daya, nakasingisingen ti init.
(Bannawag, Pebrero 11, 2002)














MAESTRO ODI
Sarita ni JOBERT M. PACNIS










NARIWET pay iti dayta a Sabado ngem addan ni Maestro Odi iti balkonahe ti dos grados a balayda. Adayo ti turong dagiti matana. Idi rabii, nasayaaten no nakaridep uray kagusua laeng ti oras.
Ni Maestro Odi ti kapitan ditoy Barangay Namayengmeng. Napigsa pay laeng iti tawenna a pitopulo. Sangapulon a tawen a kapitan. Adun ti dinur-asan ti barangayda sipud iniggamanna ti rienda. Napaawidna ti danum iti ubbog iti Bantay Ambuan iti abagatan tapno adda pangpasayakda kadagiti talon talon ti barangay. Gapu itoy, immadu ti apit dagiti mannalon ket mapagkolehiodan dagiti annakda.
Maestro Odi ti nairuam nga awag dagiti bumario kenkuana ta manmano kadagiti taga-Namayengmeng ti saan a naglasat kenkuana idi agisursuro pay. Retirado metten a maestro ni Nana Dalen a baketna. Napagturposdan iti kolehio dagiti lima nga annakda ken addan bukod a pamilia dagitoy.
“Addaka gayam ditoy!” timek ni Nana Dalen iti likudanna. Langana ti kaririing.
Tinaliaw ni Maestro Odi ti asawana.
“Pampanunotem kadi manen ti kinuna ni mayor?”
Nagtung-ed.
“No maipatakder ditoy ti paktoria nga ibagbaga ni mayor, masabidonganto ti aglawlaw. Maungawto ti sangka a kumamang iti ubbog. Mapukawton dagiti bennek, paltat, tilapia, dalag; dagiti balinggasa kadagiti kataltalonan. Narugitton ti angina. Agbalinto a basura ti ayus ti sangka. Maapektaranto metten ti baybay. Anianto pay ti pagbanagantayo? Isu a tulongannak koma, Baket, a mangallukoy kadagiti kalugarantayo iti miting nga angayek no madamdama a dida anamongan ti kayat ni mayor. Ilawlawagta kadakuada ti dakes nga ibunga ti maipatakder a paktoria ditoy.”
“Kasanon ni mayor, Lakay? Ammom met no kasano nga agpungtot.”
Nalagip ni Maestro Odi nga adun dagiti pasamak a nakainaigan ti mayor a nangimula iti buteng kadagiti umili. Pagarigan, daydi Mang Desto a pangulo dagiti mangngalap. Nagpukaw a kasla asuk kalpasan a napasakitanna ti mayor iti panangiruprupirna iti kalintegan dagiti mangngalap.
“Adda ditan, Baket,” kinuna ni Maestro Odi idi agangay. “Ngem agingga a siak ti kapitan, diakto ipalubos a mairarem dagiti iturayak.”

ALAS saisen iti bigat. Nakapamigaten ni Maestro Odi. Adda manen iti balkonahe pangur-urayanna kadagiti kabarangayanna. Mangrugina gumilap dagiti linnaaw iti bulong dagiti pagay iti nalawa a kataltalonan. Sinarabo ti naumbi a pul-oy. Napaanges iti nauneg. Daytoy a sagut ti nakaparsuaan ti pagaayatna la unay. Ngem napasennaay idi malagipna ti agdama a problema ti Namayengmeng.
Idiay, siudad, nalagipna idi agbasbasa pay laeng, nakapuspuskol nga suk ti ipug-aw dagiti lugan ken dagiti pabrika. Kayatna idin ti agawid gapu iti kasasaad ti aglawlaw. Ngem awan ti naaramidanna ta awan pay idi ti kolehio ditoy ilida a Cabaybay.
No maisar-ong idi dagiti kaadalanna ditoy Namayengmeng, sangkakunada a nagasat gapu iti kinatalinaay ken kinadalus ti aglawlaw.
Wen, pudno dayta. Ditoy away, narigat man ti biag ngem nasalun-at met ti bagi.
Agsangpeten dagiti tao. Maysamaysa ti nangkita iti pagpuestuanna iti paraangan. Adda barangay hallda ngem gapu iti kinaadu dagiti bumario, ditoyen balayda ti pangmitinganna. Nalawa, ken nalinong gapu kadagiti muyong iti arubayan.
Sakbay nga immulog, kinita pay ni Maestro Odi ti imahen ni Apo Hesukristo iti sango ti kuartoda ken Nana Dalen. Tarabayennak, Diosko, intanamitimna. Sika ti pangisadagak amin nga addangko.
Umarimbangawen ti aglawlaw idi makaulog. Addan sa aminen dagiti bumarangay. Sapaenda ti agmiting tapno makasalog met laeng dagiti mannalon kadagiti talonda kalpasan ti miting.
“Ammok nga ammoyon ti damage maipapan iti maipatakder a paktoria ditoy,” panangirugina idi agulimek dagiti kabarangayanna. “Isu a nangayabak iti miting ta kayatko nga ammuen ti kapanunotanyo. Ngem sakbayna, kiddawek a panunotenyo ti mabalin nga ibungana. Kayatttayo amin ti rumang-ay. Ngem ipakpakaunakon a dayta koma a panagdur-as, saan met laeng a makadadael kadatayo.”
Immarimbangaw dagiti tao.
Timmakder ni Mang Jojo a taga-Sitio Buyon. “Maestro,” kinunana, “kayatmi koma a maammuan no ania dagiti mabalin nga ibungana no bilang matuloy ti proyekto.”
“Napintas a saludsod,” inyisem ni Maestro Odi. “Mapantayo nga umuna iti pagimbagan ti proyekto. Umuna, maaddaantayo iti panggedan. Maikadua, umadu ti mapastrek ti bario ket nalaklakanto laengen a maipatungpal dagiti proyekto ti barangay—kas koma itipagbilagan, nayon a pasdek para kadagiti agad-adal, kongkreto a dalan, kanal, ken adu pay.”
“Pakaipatakderanna nokas pangarigan, Maestro?” dinamag ni Tata Pulon.
“Iti asideg ti Bantay Ambuan. Kadagiti kataltalonantayo, Kakabsat.”
Rimsua ti anabaab.
“Neay, madi, a! no madalapusna ngay ti taltalonek?” adda nagkuna.
“’Ray, a, ta gatangenda met. Di addanton pagbalaymo ken pagpuonam nga agnegosio?” insungbat ti kaabayna.
“Wen, ‘nia!”
“Ket no bilang kadagiti kataltalonantayo,” intuloy ni Maestro Odi, “dakdakeston ti mapasamak kadatayo.”
Ket sinigsigit ni Maestro Odi nga impalawag dagiti pagdaksan nga ibunga ti proyekto.
“Kasta gayam!” maysamaysa ti nagkuna.
“’Bag laengen ta nasirok ni maestro ti amin!”
“Ita, paborkayo kadi iti plano ni mayor?”
“’Da kadi pay maaramidantayo, Maestro? Ni mayoren ti kasarsaritatayo!”
“Naunget ni mayor no isu ti makapungtot!” adda nagkuna.
“Kakabsatko,” sitatanang ni Maestro Odi, “no paturayentayo ti panagbuteng, awan turongentayo. Ngem panunotenyo koma a para iti masakbayan dagiti annaktayo ti pangngeddengtayo! Ita, sidadaankay’ kadi a dumupir iti kayat ni mayor?”
“Wen, Maestro!”
Nakaanges iti nalukay ni Maestro Odi. Agyamanak, Diosko, naitanamitimna.

“PINAAYABANDAK kano , Mayor,” kinuna ni Maestro Odi kalpasan a nakapagdaydayaw ken makastrek iti opisina ti mayor.
Di pay immisem ti mayor. Insungona lattan ti tugaw iti sango ti lamisaanna ket insikkawilna iti tugawna.
Nagtugaw ni Maestro Odi. Impalawlawna ti panagkitana. Nakadakdakkel ti ladawan ti pangulo ti pagilian iti ngatuen ti tugaw ti mayor. Napunno ti aglawlaw kadagiti ladawanna a kaduana dagiti nangangato nga opisial ti rehion.
“ania daytoy naidanon kaniak, Kapitan?” kasla kumilaw dagiti mata ti aglimapulon a mayor a naiturong ken ni Maestro Odi. “Tiniponmo kano dagiti iturayam idi kanikatlo nga aldaw ket sinabidongam ti pampanunotda! ‘Nia ti klasem a kapitan?”
“’Nia a sinabidongan ti kayatyo a sawen. Mayor?” nasimbeng ti timek ni Maestro Odi.
“dikan agindidiammo, Kapitan. Imbes koma a tulongam ti gobierno, irarraremmo ketdi!”
“Mayor,” imperreng ni Maestro Odi iti mayor, “iti kaano man, diak pulos inrarem ti gobierno. Taktakderak laeng ti sinapataak nga obligasion. Ania ti serbi dayta a panagdur-as no dagiti met tao ti agrigat?”
“’Nia a rigat ti sasawem? Umadu ti trabaho ditoy ilitayo apaman a marugian dayta a paktoria. Dimo kadi napanunot dayta?”
“Awan ti di nakapanunot, Mayor…”
“Met la gayam!”
“Ngem kaniak laeng, ti karbengan dagiti iturayak, Mayor, ti kapatgan. Karbenganda ti mangnanam iti salibukag nga itden ti nakaparsuaan. Ket dayta ti napudpudno a kinadur-as!”
“Shit!” Intupra ti mayor iti sikiganna. “Kayatmo kadi a sawen nga ibabainnak kadagiti kapitalista?”
Nangemkem ni Maestro Odi.
“’Kanka pay iti maudi a gundaway. Tallo nga aldaw manipud ita, umay ditoy Cabaybay ni Mr. Bo Clis tapno ammuenna ti pangngeddengmo. Ket sapay la koma ta dinakto pabainan. Laglagipem, sabaliak a makapungtot!”
Nagpakadan ni Maestro Odi. Kawaw ti ulona.
Kabigatanna, pinaayaban ni Maestro Odi dagiti konsehalna. Imbatadna ti napasamak iti nangayaban kenkuana ti mayor. Binilinna dagitoy kalpasanna.
Maysa a rabii, sakbay ti aldaw nga imbaga ti mayor, agparpariir ni Maestro Odi iti balkonahe ti balayda idi masaripatpatanna ti uppat a lallaki iti paraanganda. Nakadiaket dagitoy iti kaki ken maong. Nalasinna a dagiti kabarbaro a tao ti mayor.
“’Maykami man, Maestro,” kinuna ti kabussotan kadakuada.
Immulog ni Maestro Odi ket pinastrekna dagitoy.
“Napateg sa ti gagarayo ta rinabrabiiyo pay ti immay, Annakko,” kinuna ni Maestro Odi idi mapagtugawna dagiti uppat iti salas.
“Kayatmi la nga ipalagip ‘di bilin ni mayor, Maestro!” kinuna ti nakaaritos.
Daytoyen, nakuna ni Maestro Odi iti unegna.
“”Su nga agpanunotka a nasayaat, Kap!” intangig ti kullapit.
“’Ton bigaten ti yaay dagiti kapitalista,” ti manen kabussotan, “ket mismo a ditoy ti pagtarusanda. Kuyogen ida ni mayor.”
“Kailalaam ‘ta biagmo, saan, Mistro?” inamad ti agruprupa a maton.
Nupay sinuknor ti danag ni Maestro Odi, dina impadlaw. Saan koma a madlaw ni baket nga adda bisitak, naidawatna. Itay pay a naiturog ni Nana Dalen ti bannogna a nagisagana kadagiti masapul ‘ton bigat a panagsangailida.
“’Wan ti di mangilala iti biagna, Annakko,” insungbatna.
“No kasta, masapul a tungpalem ti pagayatan ni mayor.” Inungap ti kabussotan ti diaketna. Nagparang ti kalibre .45 nga igamna.
“Annakko, lakayakon. No isu daytoy ti kaibatogan ti panagserbik, awan maaramidko. Ngem panunotenyo koma ti bagbagiyo. Ar-aramatennakayo laeng ti amoyo. Puotenyo ti kunak, apaman a dinakayon pagan-ano, ibatinakay lattan iti langalang. Nabiitkayo pay kenkuana, saan?”
Nagulimek dagiti uppat.
“Mano laengen a tawen, aginanaakton. Ngem dakayo, ubbingkay pay. Adu pay ti agsapa nga agur-uray kadakayo, aglalo kadagiti pamiliayo. Dayta no agbalbaliwkayo!”
Sintagari latta dagiti uppat.
“Bayat ti panaglakayko, napaliiwko a masukansukat dagiti ubbing ni amoyo. No madlawanna a nabaran dagitoy iti mata dagiti umili, kellaat lattan nga agpukawda ket addan sidadaan a kasukatda. Diyo kunaen a butbutngenkayo. Ibagbagak laeng ti agpayso. Saan pay a naladaw ti amin, Annakko, tapno umakkalkayo iti kimpetanyo.”
Nagkikinnita dagiti uppat. Ngem awanen ti langada itay a kasla kumilaw.

AGALAS sais pay laeng iti bigat ngem addan dagiti konsehal ni Mestro Odi iti balayda. Nakasaganada kanon. Napaanges ni Maestro Odi iti nalukay. Sapay koma ta agballigikami, naidawatna.
Pimmanaw met laeng dagiti konsehal idi mapagkape ida ni Maestro Odi. Inggunamgunam ti maestro ti kaaddadanto iti alas otso a kaadda ti mayor ken dagiti bisita daytoy.
Addan kadua ni Maestro Odi a duapulo a kabarangayanna idi dimteng ti mayor. Nakaluganda iti tallo a kotse ken dua a dyip. Sinabet ida ni Maestro Odi.
Ti mayor ti nakalugan iti umuna a kotse. Paningkiten met dagiti nakalugan kadagiti dua pay a kotse. Isuda siguro dagiti kapitalista, nakuna ni Maestro Odi iti panunotna. Dagiti met badigard ti mayor dagiti adda iti dyip. Adda met dagiti immay idi rabii ngem kasla nakayakayda. Dinengngegda ti balakadna?
“Naimbag a bigatyo, Mayor,” indaydayaw ni Maestro Odi iti mayor idi makadissaag daytoy iti luganna. Kinablaawan met ti maestro dagiti kadua ti mayor.
Di simmungbat ti mayor. “Apay dagitoy?” immirteng ketdi ti rupana a nangkita kadagiti kadua ti kapitan.
“Kayatda a saksian, Mayor, ti pangngeddengmi amin!”
“Saankamin nga agpalpalikaw pay!” saanen a nailinged ti mayor ti rurodna. “’Nia ti pangngeddengmo, Kapitan?”
“Iti daytoy a banag, Mayor, saan a siak ti mapatulok,” siaalumanay ni Maestro Odi a nagkuna.
“Ket asino koma?” immulagat ti mayor. Nakatengngaag dagiti kakaduana a nalabit dida maawatan ti sasawenda. Nakatakder met dagiti taona iti aglawlaw ket kasta unay ti payubyobda.
“Dagiti tao, Mayor!”
“Putris,” intupra manen ti mayor iti abayna.
“Dagitadan, Mayor,” inwagis ni Maestro Odi ti imana iti laud.
Ad-addan ti mulagat ti mayor idi makitana dagiti sumungad. Addan sa aminen a taga-Namayengmeng. Nalasinna dagiti konsehal ni Maestro Odi. Naitalimudok dagiti matana iti iggem dagitoy a plakard: PAALISIN ANG MGA KAPITALISTA1 AYAW NAMING MALASON ANG ILOG! GUSTO NAMI’Y MALINIS NA KAPALIGIRAN! SALUN-AT TI BIRBIROKENMI! DAKAMI TI KITAEM, MAYOR!
“’Nia ti kayat sa sawen daytoy, Kapitan?” makapungtoten ti mayor.
“Nalawag met ngata ti panagkunak, Mayor. Isuda ti maseknan itoy a banag ket maitutop laeng nga isuda ti agdesision!”
Awanen ti arindenggen iti aglawlaw.
Nagsao ti maysa kadagiti bisita. “Mistel Mayol, di naming inaasahan na ganito pala ang aabutan namin dito. Mabuti pa, huwag na lang namin ituloy balak namin dito ployekto. Ayaw namin gulo!”
“No… no… no! kay ko ito, Mr. Clis. Ako’ng bahala!” kinuna ti mayor.
“H’wag na, Mayol,” ket nagbueltan dagiti bisita. Nagderetsoda iti kotseda. Nabati ti mayor iti sango ni Maestro Odi.
“dita pay nalpas, Kapitan!” intebbagna ket tinurongna metten ti kotsena. Sinaruno dagiti taona.
Ad-addan ti riaw dagiti bumarangay idi agsasaruno a pumanaw dagiti lugan. ---o

(Maika-6 a Gunggona, Salip iti Sarita iti Millennium, AMMA Foundation Literary Awards, Bannawag, Hunio 25, 2001)























ISLIPING TEODY
Sarita ni JOBERT M. PACNIS
Ammubuan, Ballesteros, Cagayan





DI ammo ni baketmo no masiudot wenno katawaannaka iti nakitana a langam kadayta a panangriingna koma kenka. Nakanganga-a-nakadataka a kasla nalapsutan a tukak. Kaska la baka a mangurungor nga agpangpangurngor. Nakadeppaka pay ket kurang laengen ti krus a pakailansaam.
Nagwingiwing ti asawam. Ania metten ni lakay, nakunana iti nakemna. Nakaulog aminen a manok ken bumtak payen ti sara ti nuang ngem di pay naungpot ti biahena!
Gapu ta alas sieten, kapilitan a riniingnaka.
“Lakay, aldawen,” ginunggonna ti abagam.
Ngem dika nagkir-in.
Impigpigsana ti nanggunggon kenka. Ngem nagballikidka ketdi ket kasta unayen ti panangrakepmo iti salladaymo.
Nakasuron ti asawam. Agintuturog man a kunakon, inngayemngemna. Pinadatanaka. Pinagtudona ti agek kadagiti bibigmo. Ngem atiwmo pay ti nakaturog a manteka.
Ad-addan ti suron ti asawam. Nakitana ti kaan-anak a pusayo nga amil nga amil iti paladpad ti tawa. Inubbana daytoy ket ti um-umanan a nangipabisong kenka.
Nagareng-engka. Daras nga imbansag ti asawam ti pusa. Um-umleken ti unegna. Gunggonam, immisuotna kenka.
“agriingkan, Lakay, aldawen!” inulit ti asawam.
Nagmulagatka. Ngem imbes a bumangonka, riknakepmo ni baketmo. Iti pannakasiraymo kenkuana a kaddigos, nariknam ti panagkulaiseg ti pus-ongmo.
“’Niakan sa!” inreklamona. “Bumangonka ketdin ta, ne, aldawen. Maladawakon iti trabahok!”
Clerk iti Municipal Civil Registrar ti kaingungotmo.
Ngem dimo inkankano. Ad-addan ti di panagpabatubat ti riknam idi masay-opmo ti agat-shampoo a buokna.
“Bay-am pay la ‘ta trabahom, Baket,” kinunam. Agkam koma manen ngem inwadagnaka.
“Dika pay nagmulumog!” inreklamona. Ngem kinaagpaysona, malagipna ti pusayo.
“’La ketdin, a, Baket!” pinagimbudom ti subsobmo.
“Dinak piliten no dimo kayat a kaguraka!” bimtak a kasla rebentador ti bosesna. Siudotna ta ngannganin maladaw iti trabahona. Naimbag ta lima minuto laeng a tarayen ti traysikel agingga iti sentro manipud ditoy barangayyo a Mubuan.
Kadayta a nangngegmo, kasla nabuyatan ti danum ti bumegbeggang nga essemmo. Nakudkodmo laengen ti di met nabudo nga ulom.
“’Ka ketdi manganen!”
Kapilitan a bimmangonka. Narigat no mapagpungtotmo ta amangan no talawannaka ket agbalinto a nakakaasi ti biagmo. Dayta la unay ti likliklikam. Nasingpet, nagaget ken nalailo ni baketmo. Awan mangngegmo a sao nupay numero uno a tur-ogka. Ngem no ania met ti kunana, kasla kimat kapardas ti panagtungpalmo. Dina la ketdi bibiangan ti pannaturogmo. Ditakayon nga agsubang!
Tallo tawenyon nga agdendenna a kas agassawa ngem awan pay bungayo. Dua a kalgaw pay, tallo katukkolmonton. Inaudi iti makatawen ni baketmo.
Indalimanekmo ti nagiddaanyo. Napatilmonka idi uyosen ni baketmo ti balabalna a tualia tapno mamlesen daytoy.
Dagita, a, ti pammagi, naisipmo ket nariknam lattan ti ibabara ti nasebseban itayen nga essemmo.
“Maysa man a round, Baket,” inrengrengmo.
Kinusilapannaka. “Kayatmo ta wan rawnek dayta?” insarangna ti gemgemna iti sangom.
“Nagulpitka metten, Baket,” inlibbim.
Dinarasmo ti rimmuar. Nadatngam ti taraon iti rabaw ti lamisaan. Torta ken kinirog nga innapuy ken umal-alingasaw a kape.
Alerto a talaga ni baket, kinunam. Inkayangmo ti nangan.
Kagangganasan ti pannanganmo idi agpakada ni baketmo. Ginay-atmo a bisituen ngem inatipanaka.
“Ituloymo ketdin ti mangan!” inkusilapna ket timmallikuden.
Nabatika a masmasdaaw no apay a kasta ita ni baketmo. Saan met a dati. Gapu ngata iti panangturogmo kenkuana idi rabii nga agin-innil kenka? Nagipapasam laengen ti sangamalukong a tarong nga adda itlogna.
Pakpakanemon dagiti manokyo idi mapasungadam ti katugangam a lakay. Kasta unay ti widawidna. Iti ilalaktaw daytoy iti ruangan, naisagud ti gayadan ti buttabuttaw a pantalonna iti nagrungarong a puted ti kawayan ken nganngani nagkammel iti dalag. Dimo naigawid ti riknam ket napaayek-ekka.
“Nagawan ket a modomon!” impugtit ti katugangan. “Dayta ti insuro kenka ti amam?”
Adtoy man a kunakon, inyamlidmo. Iramramanna manen ni tatang. Sabagay. Dimo mapabasol. Dakkel ngamin ti gura ti katugangam ken ni tatangmo. Ni tatangmo ngamin ti nagtinnagan ti umuna nga ayat ni katugangam.
“S-sori, Tatang,” kinunam laengen. “Sinapayo man ti immallatiw?”
“Nasapa pay ti kunam, Loko?” immulagatna kenka. “’Nia ti orasen? Pasado alas nueben! Dayta ket ti kunak ta tur-ogka la unay!”
Kasla nakukkokanka a bisukol. Siak man ngata ti nakitana! inngayemngem ti unegmo.
“’Mayak ‘tay apagsipasip ket ti anakmi ti nadanonko. Makumikom nga agiwakwakas kadagiti obra piman. Ngem, sika, ayyapo, ta bumanurborka pay laeng iti iddam!” inruarna ti bua ken gawedna. “No koma ikkatem dayta a galadmo!”
“Diak met masuruan ti bagik, ‘Tang,” nababa ti timekmo. “Namin-anon a ginay-atko nga ikkaten ngem agmamayoak met no kua.”
“Iruammo ngamin, a, ta bagim nga agkuti a nasapa! Ania nga’d ti kayatmo a paruaren? Tagabuem ti anakmi? Dika agbain? Ammom ti sasawen dagiti tao kenka?” Insubona ti mamaenna.
“’Nia dayta, ‘Tang?”
“Sika kan ’ ni Isliping Tiudi! Mannur-og a napeklan!”
Dika nakatimek. Nagalas met dagitoyen a kaarruba! inngayemngemmo. Sa laeng nalaingda no adda bulodenda. Gayam…
“’Su a ti makunak, Barok,” nababan ti naamaan a timek ti katugangam, adda pammagbaga a kabulonna, “agbalbaliwkan. No mapnuan ti anakmi, makaammoka!”
“Bay-anyo, ‘Tang,” indumogmo, “ta aramidek ti kinunayo. Wen, gayam, ania ti umayyo ibaga?” binaliwam ti saritaan. Ammom a napateg ti ibagana ta dina ugali ti umallatiw tapno mangarruba laeng. Napateg ti tunggal kanito iti katugangam a lakay.
Nangbalisungsong nga umuna iti gawed sa pinattoganna iti apog. Di pay nagkirem a nangisubo ken nangngalngal kadaytoy. “Hua, hamin, humayha homa hayaban,” inkabukabna.
“Apay, ‘Tang?”
“Haymo halaen ‘diay hirikyo.”
Ti pannakabagiyo nga irik ti kayatna a sawen. Saldayo ngamin nga agassawa ti talon a suksukayen ti katugangam ken ti bayogen a kayongmo.
“’Dagasyonton, a, ‘Tang,” kinunam. “Diak ngamin masango.”
“Hania?” Natilmon ti katugangam ti ngalngalngalenna. “Maidagasmi nga’d ket di met malabsan ‘toy balayyo iti panaggapumi iti talon? ‘Maymonto latta ngarud alaenen ‘diay balay, Don Isliping Tiudi!” manglalais ti timekna.
Nakurikor man ngatan ti kimmotna, naisipmo. “ Ala ,” kinunam, “bay-anyo ta umaykonto alaen no madamdama. Palpasek pay ‘toy obrak.”
“Nasayaat!” inkusilap ti katugangam ket timmallikuden.
Kalpasan a napakanmo dagiti manok, intugawmo iti balitang iti sirok ti mangga iti sikigan ti balayyo.
Nalagipmo a nalpasmo ti Criminolohia idiay kabisera. Gapu ta awan mastrekam, inkeddengmo a talonem laengen ti sangadakulapan a dagayo. Ti makadakes, irugrugim pay laeng ti agarado, addaytan ti riknam a makaturog. Ania pay, agdiretsokan iti kalapaw ket aldawton no makapuotka.
Tur-og! Nasukalannaka ni tatangmo. Kunak man no nalpasmon ti nagarado? Gayam, addad’toyka a bumanurbor! ‘yanna ita ‘diay nuang? Binannikesannaka. Gistayan napisti gapu iti kinamannur-ogmo! No immal-alaam ketdi, a!
Pinasardengnaka ni tatangmo nga agtalon. Perdision kano laeng. Mangasawaka kano laengen bareng maagasan pay ti nasakitmo.
Ket iti pannakasirpatmo ken ni Myrna a kalugaranyo, dimon pinalubosan pay. Napalalo a tukiad idi dagiti nagannak kenkuana ta ammoda ti ugalim ngem awan ti naaramidanda ta natnag idin ti Bataan , kas pagsasao.
Kakaasikanto laeng iti dennana, Nakkong, kinunkuna met ti katugangam a babai.awan ammona a trabaho…
Ngem idi ipalgak ni Myrna ti napasamakyo, dagitoyen ti nagganat nga agsimpakayo. Insangsangitda ti kinadaksanggasat kano ti bungada.

“AGRIINGKA!”
Nabaringkuaska iti kigtotmo. Dimo nabalanse ti bagim ket nanabtuogka iti daga. Napandagam ni Burbor a nakaturog iti sakaanan ti balitang. Masiudotka a bimmangon.
“’Sinno, ‘ya, dayta?” intabbaawmo ngem napatukmemka met la a dagus idi mailasinmo ti katugangam a lakay. Nakabannikes daytoy a kasta unay ti kusilapna iti sanguanam. “Dakay’ gayam, ‘Tang,” inyalumamaymo.
“Dimo met immay innala, ‘ya?” immulagatna kenka.
“Ti ania, ‘Tang?”
“Dika la gayam tur-og!” imbikagna. “Kabawka pay, Sal-ot!”
Nakudkodmo ti ulom. “A, ammokon,” kinunam.
“Ay, Tiudika, aya! ‘Wanmon, a, no kastam laeng!”
“Sori, ‘Tang…”
“Dayta la’ng ti paglaingam!”
“Ne, addakayo met gayam, Tatang,” diyo napupuotan ti asawam a simmangpet.
“Wen, Anakko,” insungbat ti lakay. “’Mayko man sinermonan ‘toy nalaing nga asawam!”
“’Pay kadi, Tatang?”
Inistoria ti lakay ti amin.
“Dika pay nga’d nakaluto?” immulagat kenka ni baketmo.
Manen, nakudkodmo ti ulom. “S-saan pay, a, Baket…”
“Pordioska met!” inkusilapna. “Nabannog datao ngem awan pay sangpetan a taraon!”
Kasla kilawennaka dagiti mata ti katugangam a lakay iti siudotna kenka. No mabalin la koma, lumnedkan iti nagtakderam tapno dimon maimatangan pay ti kusilapna. No apay ngamin, a, a nalaingka a rumidep!
“Daytoyen ‘di kinunkunami ken nanangmo, Anakko,” insennaay ti katugangam. “No impangagnakam’ koma…”
“Nalpasen ti amin, ‘Tang,” insennaay met ti asawam. “Nalablabes pay ngem iti bagik ti panangipategko ken ni Teody, ‘Tang. Agbalbaliwto met laeng…”
“Kaanonto pay? Ken minamaag dayta nga ayat!”
Kasla natibabka kadayta a nangngegmo.

SARDAM. Agbuybuyakayo nga agassawa iti telebision idi agdungsaka lattan. Nagpakadaka.
“Maturogkan?”
Nagtung-edka. Nagsuyaabka iti nakaat-atiddog.
“Karugrugi pay laeng ti mabuya, a…”
“Makaturogak unayen, Baket…” Nagsasaruno manen ti suyaabmo.
“Ket siakon?”
“Palpasem, a, ti mabuya ta paboritom met,” ket inkanayonmon ti nagturong iti siledyo.
Apaguldagmo pay laeng idi sumrek ni baketmo. Naipasirmo ti nasippukel a pammagina iti agsarsaragasag a naingpis nga asul a pagturogna. Nasay-opmo ti agat-siampo a banglona. Ammom, kaddigosna itay nalpaskayo a nangrabii.
Adda essem a simmuknor iti pus-ongmo, aglalo idi makiatag kenka sa innalana ti dakulapmo nga imparabaw iti baba ti pusegna. Sa sinapul dagiti narungpi a bibigna ti bibigmo. Inagkannaka iti napaut ken narugso.
Idi damo, mayat pay met laeng ti pannakayabayab ti beggang iti pus-ongmo. Ngem sinaguyepyepka lattan.
Naputed ti pannakalukot ti rupa ken panagareng-eng ni baketmo idi agurokka iti rabawna. Nagmulagat. Iti pungtotna, inkuduagnaka. Napugiitka iti abayna. Ngem dika namurmurayan, intuloymo ketdi ti panagurokmo. Inkusayna ti padingpadingmo. Natnagka iti kamayo. Ngem imbes a makariing ken agsublika iti iddayo, intuloymon ti naimas a turogmo.
Dandani la umasuk dagiti lapayag ken agong ti asawam iti pungtotna.
Malmaluenka koma man, Kuog! inlayatna kenka ti punganna. No namin-ano a nagdisso kenka. Sa laeng nagsardeng idi naburburayrayan.
Ngem pordios por santo, naimas pay laeng ti pangurngormo.

MAYSA a malem ti Biernes, dimo ammo a napan ni baketmo iti yan da katugangam. Nakaturognka a nasangpetanna. Iti suronna, saannan nga inasikaso ti pangrabiiyo.
“Nakaumayka man, Anakko,” kinuna ti katugangam a babai.
“Kakaisuna nga awan ti trabaho no bigat, Nanang,” insungbat ti asawam.
“Ti ket kunam, adda kinaguram iti balayyo isu nga immallatiwka!” impugto ti katugangam a lakay.
“A-awan, ‘Tang…”
“Dikan aglibak! ‘Yan ti nalaing nga asawam?”
“’Da ‘diay balay, ‘Tang…”
“A matmaturog?”
“N-nanang?”
“Ay, Anakko, ‘ya! No siak ti sika, sinaakon!”
“T-tatang?”
“Ket wen! ‘Nia, maymayatka lattan a patagtagabo?”
“’Su nga agpanunotka, Anakko…”
“Nanang, Tatang,” insennaay ti asawam, “pangngaasiyo ta didak koma isuro nga agbasol.”
“Agbasol? Basol kadi ti umadayo iti pakairurumenan?”
“Ay-ayatek ni Teody, ‘Tang…”
“Minamaag dayta nga ayat!”
“Agbaliwto ti asawak…”
“Kaanonto pay? ‘Ton siitkan iti rigrigatmo?”
“Tatang…”
“Ay, anakko, aya! Ania ket ti gasgasatmon a nakiasawa!” immangit ti katugangam a babai.
Naluyaan ti asawam. “Huston, Nanang,” kinunana. “’Da pagsasaotayo a mapno met ti salop!”
Uray la a limmawag ti rupa dagiti katugangam kadayta a nangngegda. Kasla makitkitadan ti langam nga agmaymaysanto. Agrungaab la ketdi a kasla ubing adiay a manugang, inrag-o ti unegda.
Nakaiwakasen ni baketmo kadagiti trabahona iti uneg ti balay idi bumangonka iti kabigatanna. Nadanonmo daytoy nga aglablaba iti abay ti bubon. iti lamisaan, agur-urayen ti pammigatmo.
“Nangankan, Baket?” inamadmo.
“’ Tay pay, a!” nadagsen ti timekna.
“Ne, apay a kastaka?” immulagatmo.
“Saludsodem pay laeng! ‘Ka ket manganen, Sleeping Teody!” immisugsogna.
Napaisemka. Ammom lattan no apay a kastana. Dina manen nakita dagiti bituen idi rabii! “Agsupapakakto, Baket,” kinunam.
Di simmungbat.
Sinangom ti pammigat, kalpasanna, pinakanmo dagiti manokyo. Ngem nalpay ti abagam iti naduktalam. Awan ni Dalusapi iti kulonganna. Sinibrongda!
Inasitgam ni baketmo nga agibalbalaybay iti linabaanna. “’Wan nadlawmo idi rabii, Baket?” sinaludsodmo.
“Adda!” nadagsen latta ti timekna. Nakamisuot. Dinaka pay tinaliaw. “Nagrubuat ditoy balay ‘diay barko idi rabii.”
“Saan a dayta, Baket,” inkudkodmo ta ammom ti turongen ti saritana. “Dimo la napuotan a nagtaul ti asotayo?”
“Saan met. Apayya?”
“Natakaw ni Dalusapi!”
“Nasayaat met! ‘Suda koma amin ket!”
“’Pounayka metten, Baket!” immisuotmo. Dakkel a pangurtaam dagiti baudmo. Adu a pallotero ti umay gumatang iti manokda kenka. Adu ti malakuam ta winning breed dagiti tarakenmo. Agdindinamag ti laingda. “’Rurumennak met la unayen!”
“Gunggonam, a, ta tur-ogka met!”

PINAGATANGNAKA ni baketmo iti manteka iti kantina ni Baket Anjang. Agluto kano ni baketmo iti niniogan a yo kadayta a malem. Nadanonmo ti grupo ni Lakay Bansiong a sumusukmon.
“Syika met gayam, Isliping Tiudi, Barok!” indusngiit ti lakay. “’Ta man pay a naisar-ongka ditoy.”
Nasukit ti riknam ngem dimo impadlaw. Inisemam lattan ni Lakay Bansiong.
Nagpakadaka a dagus idi makagatangka iti manteka.
‘’Panmo man ngatan iturog?” impakamakamda.
Dimon nalapdan ti riknam. “Ti di maturog, aganemia!” imbaribarmo. Ania koma ti pakabibianganyo kaniak? Inngayemngemmo. Diak met al-alaen ti pagbiagko kadakayo!
“Tiudi, Tiudi, ar yu angri?” inrayok ni Lakay Bansiong iti ayug-Doctor, Doctor, I am Sick a pinasarunuan dagiti kaduana. “Ar yu gu hum tu islip irli? Tel to Myrna biri kwik. Tu kuk yur fud as yu wik!”
Marurodka a simmangpet iti balayyo.
“Ne, apay a kasla met narban a kasuoran ‘ta rupam?” indillaw ti asawam.
Inistoriam ti napasamak.
“No koma ngamin ikkatemon dayta a galadmo, Lakay,” inlailo ti asawam. “Kitaem, isut’ pakakankantiawam!”
“Baket…”
“Daytoy ti tandaanam, Lakay, perwisio ti itden kenka ti kinamannur-ogmo. ‘Ray kitaem…”
“Baket?”
“Nakaad-adu payen ti malipatam…”
“Bay-am, Baket, ta agbayadak ita a rabii.”
“Saom man la daytan. Madamdama, dika manen maigawid iti pannaturogmo. Urokannakto manen!”
“Promise, saanen, Baket!”
“Aramid pakakitaan!”
Bimmuyatka apaman a nakapangrabiikayo. Narigat nga agpayso no ibaga ni baketmo nga awanen ti panawenmo kenkuana. Namak payen no agbirok iti sabali a mangep-ep iti… pordios!
Ngem idi agiddakayo koman, nalagipmo dagiti baudmo. Namak payem no takawenda manen? Inkeddengmo nga agbantayka ita a rabii.
Napamisuot ni bakatmo idi agpakadaka. Iti siudot daytoy, induldolna payen dagiti masapulmo. Induronnaka pay iti ridawyo sa pinanalbaagna nga inrikep.
“Saan a bale, Baket,” inyandingaymo, “ta agsubliak met la a dagus!”
“’Ray saanen! Kaiddaem laengen dagiti manokmo. Lugitanda koma ta ngiwatmo, gunggonam!”
Simrekka iti kamarin. Ditoyka nga agplastar. Nalawag a makitam ditoy dagiti manok a naiwaras iti amianan ti balayyo ta adda silaw a bombilia iti tengnga. Intugawmo iti sirok dagiti baki dagiti mangukop a manokyo.
KA-PLANG!
Nalukagka iti pigsa ti kasla patit ti kampana. Iti laeng asidegmo ti nagtaudanna.
“’Wanmon, Tiudi!” naitubong iti lapayagmo. Ti katugangam a lakay ti nakamattider iti ridaw ti kamarin. Iggemna ti nagawangan a lata ti manteka ken bato. “Aldawen ngem, ne, nakakukotka pay laeng. Ket ditoy pay apon dagiti manok!”
Ania? nakunam iti nakemmo. Naturogka ditoy kamarin? “Apay a pinatitandak?” immisugsogmo. “Kaimas ti turog ket…”
“Lusngi! Ania ti kayatmo, ditam lattan a mulmulagatan dagiti manok? No inatibelbelandaka iti gayamoda, diak ammon!”
Timmakdeka. Pinampagmo ti suotmo. Isu pay la ti pannakadlawmo kadagiti aggagatel iti bagim. Kinudkodmo dagitoy.
“Dayta ti maal-alam!”
Inngatom ti badom. Naipasabat kenka dagiti nagadu nga agkakarayam. Gayamo! Pordios! Namak payen no simrekda iti--- sussapo!
Rimmuarkay’ iti kamarin.
“ania ti ibagayo, ‘Tang?” inamadmo. Nasisirapka iti lawag ti init. Aldaw gayamen nga agpayso, naisipmo.
“’Mayko koma buloden ‘diay gilinganyo iti bukbukel,” kinuna ti katugangam.
“Diyo pay la diniretso dita balay. Adda met ni baket.”
“Ania a baket ti lawlawatem, Loko, ket no itay pay a napan nakimisa. Bareng maikararagannaka pay ket agbalbaliwkan!”
Dika lattan nagtagtagari. Inyawatmo iti katugangam ti masapulna. Idi makalikud, sinangom dagiti tarakenmo. Ngem anian a pannakadismayam ta lima kadagitoy ti awan iti kulonganda.
Mangirurumenkayo! inyikkis ti unegmo.
Pinabasolmo ti bagim. No ania la unay, a, ti nagin-inawanda kenka. Apay a dim’ maiwagat ti kinamannur-ogmo!
Nagpakosinaka. Mamigatka pay sakbay a mapanka agdamag iti kaarruba bareng adda nakitada a ganggannaet wenno nadlawda a karkarna idir abii.
Linukatam dagiti natakkaban iti lamisaan. Inyunam ti baso a pagkapkapeam. Naklaatka ta awan ti nagyanna. Dati, addan gatas, asukar ken kape daytoy. ti laengen napudot a danum ti kurangna. Nalipatan sa ket ni baket, naisipmo.
Insarunom a linuktan ti namnamaem a yan ti masida. Ngem kalawakaw ti malukong. Nasdaawka ta papel ketdin ti linaonna. Inukradmo. Surat ti asawam! Binasam:
Aglutoka iti pammigatmo, Sleeping Teody. Saannakon nga urayen pay a mangiluto kenka. Manipud ita, soluemon ti agbiag!
Ne, apayen? Nagkullayawka. Linukatam ti maysa pay a natakkaban a malukong. Papel met laeng ti linaonna. Surat manen ni baketmo.
Panawankan, Don Sleeping Teody. Naumaakon iti ugalim. Sapay la koma ta mabiagmo ‘ta bagim. Panawen laengen ti makaibaga no sublianka pay. Kastan…
Nagtalaw ni baket? ‘Ray man, inkarit ti unegmo. Asino ti butbutngenna? Siak? Saan pay laeng!
Ngem kasano nga agpayson ti biagmo? Ket nagkullayawka manen.
Da katugangam ti immuna a simmiplot iti panunotmo. Nadanonmo ti lakay nga aggisgisla iti lagaenna a labba iti sirok ti santol iti sango ti balayda. Iti likud ti balay, nangngegmo dagiti nagsasaruno a taraok.
Kinablaawam.
“Ania ti ibagam? Ita man pay a naisar-ongka?” immulagatna.
Imbagam ti napasamak.
Di nakauni a dagus ti lakay. Kasla immatap dagiti matana, kasla adda inallingagna iti likudan ti balayda. Nagulimeken dagiti taraok idiay.
“Gunggonam!” impugtit ti katugangam ti mamana idi agangay.
“’Da kadi ditoy ni baket, ‘Tang?”
“Awan. Pamrayanmi koma a mangilemmeng kenkuana?”
“Napananna ngata?”
“Ammomi ngarud? Ni awan naibagbagana a talawannaka!”
“Alan, a, ‘Tang, ibagayo no ammoyo ti napananna,” impakaasim. Kurangna laengen nga iparintumengmo.
“Awan ti ammomi, kunak ket!” indil-agna.
Inkanayonmo ti nagparintumeng.
“Tumakderka dita, Loko! Saanak a santo a pagkararagam!”
“Sigen, a, ‘Tang,” inyunnoymo latta.
“Awan ti amok dita, kunak ket! Nagtangken ket ti ulomon, ‘ya!”
Leppay dagiti abagam a nagawid. Inkeddengmo a pasiaren dagiti gagayyem ni baketmo. Inunam dagiti kokomari ken kokompariyo. Ngem awan ti maisungbatda. Kasta met dagiti kakabagianda.
LUNES. Alas otso iti bigat idi agturongka iti munisipio. Sumrek la ketdi iti trabahona, kinunam. Ngem naalam ti nagbain idi sumrekka koman iti Civil Registrar. Ania laengen ti kunaenda kenka? Urayem laengen nga agawid ti asawam.
Ngem nakaawid aminen nga empleado idi dumteng ti pangngaldaw ngem awan ti asawam a nakitam. Nagdanagka.
Lima nga aldawen a di nagawid ni baketmo. Marigatankan. Kanayonka a malabsan iti bisin. Kaaduan a nabasa no di nakset ti innapuy a lutuem. Bin-ig met a delata dagiti sidam ta dim’ met ammo ti agdengdeng wenno agpakbet koma.
Itay laeng, naduktalam manen a dua kadagiti tarakenmo ti nasibrong. Uray pay mapukawkayo amin, intabbaawmo itay. Saan la ket a ni baket ti maawan!
Nagturongka manen iti yan da katugangam. Damagem no addan damagda iti asawam. Dakkel ti atapmo nga ammoda ta kasla awan dadanaganda iti panagpukaw ti dungdsunguenda unay nga anak.
Napasardengka iti paraangan idi maallingagmo a dildil-agan ti katugangam a baket ti katugangam a lakay. Addada iti kosina.
“Dagita man laengen ti ammom nga obraen!” inyarikiak ti baket.
“Nagganas, Baket!” naisungbat.
Nasukit ti interesmo. Ita man pay nga agsubang da nanang ken tatang, naisipmo. Apay ngata? Immampirka iti asideg ti kosina. Simmiripka iti regkang. Anian a kigtotmo idi makitam ti katugangam a lakay nga agub-ubba iti manok. Pagaammom ngamin a kagurana unay ti agpekpekkel iti manok. Pagibusan la kano iti oras. Ngem apay itan?
Ad-addan ti pannakakellaatmo idi mailasinmo ti ub-ubbaenna. Ni Dalusapi!
Nagparangka iti ridaw. “’Da met gayam manokyo a para tadi, ‘Tang?” inyisemmo.
Nakigtot ti lakay. Kasla nakakita iti al-alia a bigbigat. Kellaat, intallikudna ti manok.
“Saanmon nga ilemmeng pay, ‘Tang,” kinunam. “Nakitakon.”
Naimayeng ti lakay.
“Naduktalam met laengen, Barok,” kinuna ti katugangam a babai. “’Bagakon ti agpayso. Ni tatangmo ti nagal-ala kadagiti nagpukaw a manokmo. Addada main dita likud ti balay.”
Isu met a nagtaraok dagiti manok iti likud.
Nakudkod ti lakay ti ulona. Natadem ti kusilapna iti asawana. Mangirubo daytoy a bakbaketan! nakunana iti nakemna.
Naglawag ti panunotmo. Ammomon no apay a napanunot ti katugangam ti mangilibas— wen, saan a panangtakaw— kadagiti manokyo. Iti nasaksiam, ammom a naatrakaren ti eesman daytoy nga agpekkel iti manok.
“Pasensiaannak koman, Barok, kadaytoy nga inaramidko,” kinunana. “Bilin ngamin ni nanangmo tapno agbalbaliwka kano .”
“Ne, ne, ne, apay nga ‘ramramannak?” immulagat ti baket.
“Ket no sika ti akimpanunot iti amin. Kinunam idi a tapno agridam metten ti manugangta, saan?” inkalintegan ti lakay. “Sa ita… ilibakmo?”
Kunam no napak-olan iti pariok ti katugangam a babai.
“Dikayon agpinnabasol, Nanang, Tatang,” inyanawam. “Maawatankayo. Ti napateg kaniak ket ti asawak. Amok nga ammoyo ti yanna. Pangngaasiyo koma ta ibagayo kaniak.”
Nagkinnita laeng dagiti katugangam. Agpinnatudonda no asino ti sumungbat. Adda nagliteng iti panunotmo. Kinallabaymo ti katugangam a lakay ket rimmuarkayo iti kosina. Nagturongkayo iti likud ti balay. Dita, nakitam nga agpayso dagiti nagpukaw a manokyo.
“Tatang,” kinunam, “kayatyo kadi a matagikua dagita?” intudom dagiti manok.
Napatilmon ti katugangam.
“Itedko dagita kadakayo ngem iti maysa a kondision…”
“Ania, Barok?” nakaprpardas a nagsaludsod.
“Simple laeng, ‘Tang. Ipatuldoyo kaniak no sadino ti yan ti asawak. Ikarik, agbalbaliwakon, Tatang.”
“Adda pay pangalaam ‘ti nayon ti pagbiagmo no itedmo kaniak dagiti manokmo? Ammok, uray kaskasano, dakkel ti mapastrekmo iti panagtarakenmo kadagiti para tadi.” Minulagatannaka.
“Ibagam ngaruden, ‘Tang, no pakasapulak ken ni baket. Ikkankanto iti baudmo.”
Immisem iti nakalawlawa ti lakay.

NADANONMO ti asawam nga agkaykaykay iti paraangan da ikitna iti kabangibang a probinsia. Nakasiorts daytoy iti puraw ket nagminar ti kupikopna a kinapintas. Napatilmonka la ket ngarud. Kaano daydi naudi? linagipmo.
Inasitgam. Dinaka nadlaw, dagus a rinakepmo. Napaikkis.
“S-siak daytoy, Baket,” kinunam.
“Nangibaga nga addaak ditoy?” inkusilapna.
“Saanen a napateg, Baket. Agawidta ketdin, ala…”
“Agawidka a siksika!” inwagtengnaka.
Nagruruar dagiti kakasinsin ni baketmo. “Sika met gayam, kayong,” maysamaysa ti nagkuna.
Inisemam ida. “’Mayko ngaminen ‘yawid ni manangyo,” kinunam.
“Ngem dinan sa met kayaten, Kayong?”
“ Amman !” kinunam. “Di kadi, Baket?” kinermam.
“Agawidka nga agmaymaysa!”
“Nakitam, Kayong?” inyisemda kenka. “Sikanto met ngamin!”
Binay-am ti pridemo. Nagparintumengka iti sanguanan ni baketmo. “Alan, a, Baket, agawidtan. Ikarik, agbalbaliwakon. Pramis!” Inngatom ti kanawan a dakulapmo.
“Tumakderka man dita!” inkusilap ni baketmo. “Dika la agbain kadayta a langam!”
“Pammaneknek laeng nga agbalbaliwakon, Baket…”
“Ipangagmo ngaminen, Kasinsin. Ngem no di matungpal ni kayong ti karina, di agsublikanto. Saantayto metten a padap-awen pay ditoy,” nagkikinnissiim dagiti kakayongmo.
Nasam-it nga isem ti immammingaw iti rupa ni baketmo. “Tumakderka ngaruden dita ta ‘ka bagkaten ‘diay gargaretko ta agawidtan,” imbilinna.
Kasla timek ti anghel ti timek ni baketmo kadayta a nangngegam. “Agpayso, Baket?” kasla dika pay la mamati.
“Wen, kunak ket!”
Agur-uraykayon iti luganyo iti haywey idi malagipmo ti impupokmo a dumalaga idi malem-kalman. Imbagam ken ni baketmo.
Pilia ti isemna. “Kitaek man no dinaka paturogen dayta a manok!”
“Agsaganaka ketdi!” inyisemmo. “Agtaraokton dagiti manok no maturogta!”
Nakapimpino a kuddot ti imbalesna kenka.
(Gibusna)
(Maika-3 a Gunggona, Salip iti Makapakatawa a Sarita, Don Vicente Pacioles Awards for Iluko Literature 2004. impablaak ti Bannawag, Agosto 9, 2004)




















SPECIAL REPORT
Sarita ni JOBERT M. PACNIS









“PASS your group project,” imbilinko apaman a nakastrekak iti klasek iti Fourth Year-Peace iti dayta a bigat ti Lunes. Deadline ti group projectda.
Ti laeng grupo ni Abigail ti nagipasa.
“Ket ti project dagiti dadduma?” Pinengdak ti pungtotko. Sinagggaysak aminatmatan dagiti adalak.
Awan ti simmungbat.
“Kayatyo a sawen, daytoy laeng?” Intag-ayko ti impasa da Abigail. “Ania ti klaseyo nga estudiante?” imbugkawkon. “Ania ngarud ita ti kuentaek a gradoyo?”
Awan latta ti tagtagarida.
Maikadua a tawenko pay laeng nga agisuro ditoy Northern Quezon High School ditoy ilimi. Itay napan a tawen, Umuna ken Maikadua a Tukad ti iggemko. Math ti insurok. Natutudioda amin a nagipasa kadagiti projectda.
Ita a taen, Maikatlo ken Maikapat a Tukad ti isurok. Math met laeng ti isursurok kadakuada.
Second grading itan. iti umuna a grading, nadlawko ti kinasadut dagiti Fourth Year nga agipasa iti projectda. Ken iti assignmentda. Kasla awan bibiangda kadagiti subjectda. Agturposkamto latta, kasla kunkunada.
Agarup kastoy met laeng ti galad dagiti dadduma a klasek, kas iti Fourth Year-Gold ken Fourth Year-Platinum. Inton malem pay laeng ti klasek kadakuada.
“Ania ngarud ti namnamenyo a gradoyo?” insermonko. “Ti kunayo, kidemak lattan?”
Awan latta ti tagtagarida. Ngem nasiputak ketdi ti panagkikinnissiimda. Pilio pay ti panagiinnisemda.
Ad-addan ti pungtotko. “Didak kadi dengdenggen? Didakto ngarud pabpabasolen no dikay’ agturpos. Two units ti Math subject. Umanayen dayta a mangigawid kadakayo!”
Nalpas ti klasek a dandani puro sermonko ti nangngegda. Diak mailinged ti siudotko a nagturong iti faculty office.
“O, apay?” dinamag ni Ma’am Cardenas idi makatugawak. Agmaymaysana ta adda klase dagiti kakaduami. Bakantena. Di pay rimmuar dagiti kakaduami kadagiti klaseda.
Imbagak ti makagapu.
“Aysus, kasta met kadagiti subjectko!” kinunana. “Ti laeng grupo ni Abigail ti natudio.”
Nakagiddanko ni Ma’am Cardenas a simrek ditoy NQHS. Makabayan ti loadna kadagiti maikapat a tukad. Dua atawen ti inaunaak iti edadna a doble dos.
“Apay ngata a kasta dagita nga estudiante, Ma’am?” Inukagko ti impasa da Abigail.
“Diak man ammo,” insungbatna. “Maidumada la unay. Imbes koma nga aggaggagetda ta agturposdanton, baliktad met!”
“Isu ngarud,” insennaayko. “Idi siak ti agad-adal, sakiten pay ti nakemko a maudi nga agipasa kadagiti projectmi. Ngem ita, kasla awan bibiangda. Urayenda pay ti deadline sa agipasada.”
“Dakkel a talaga ti nagbalbaliwanen dagiti ubbing ita, Sir. Gapu dayta kadagiti agkaiwara a mangagaw iti atensionda. Adda dita ti computer, billiard, videoke…”
“Wen ngarud,” panangayonko. “No apay ketdi nga agawat dagita a kompiuteran ken biliaran kadagiti agay-ayam nga estudiante uray ammoda nga oras ti klase.”
“Awantay’ iti posision, Sir, a mangipawil kadakuada. Agbaybayadda met iti permit ti negosio iti munisipio…”
“Dayta ti rigatna. Basta adda sumrek iti kaha, sige latta! dida koma agpanday iti linteg dagiti opisialtayo para iti pagimbagan dagiti ubbing?”
“Wen ngarud, Sir. Ditay’ met ngarud matengngel dagiti ubbingtayo.”
Napasennaayak manen.
Ad-addan ti siudotko iti kamalmanna. No ania ti inaramid ti IV-Peace, kasta man met laengen iti IV-Gold ken IV-Platinum. Dua a grupo ti di nagipasa iti IV-Platinum idinto nga awan a pulos iti IV-Gold.
“No kastayo laeng,” insermonko, “saandakto a pabasolen no bumagsakkayo!”
Idi itedko ti projectda, kasla kalainganda a nagkuna: Naglakan. Sisiw!
Sa ita? Ah, maibus ti buokko a dina oras!

PANAGIPASAAN iti grado. Uray la napabullad ni Ma’am Doriaval idi mabinsirna ti grado dagiti estudiantena iti advisory classna, ti IV_Gold. Apagkapat laeng ti nakaruar!
“Kas adviserda, karbengak a maammuan no apay a kastoy ti nagbanagan ti gradoda, aglalo dagiti saan a nakaruar, Sir Matias,” inreklamona. Addakami kadagiti dadduma a padami a mannursuro iti faculty office.
“Isu met ti nakuentak, Ma’am,” kinunak.
“Ta apay?” immulagatna.
“Kasano met, Ma’am, no nasadutda met nga agipasa iti projectda. Pati assignmentda. Awan pay partisipasionda iti klase. Managlanganda pay.”
“Nauyongka ngata kadakuada, a, Sir!” immisuotna.
“Saan, Mas’am. Impakatko aminen a kita ti kinaanus kadakuada.””Kayatna ngarud a sawen a dida maaw-awatan ti panagisurom!”
Nagpalting ti lapayagko. Siak pay ita ti nakabasol?
“Idi siak ti mangig-iggem iti Mathda, nakapasada met amin. Natudioda pay.” Pinasarunuanna iti sanaltek a manginsulto.
Isu ti Math teacher dagiti Fourth Year idi lower yearsda pay laeng.
“Ma’am,” naipigsak ti timekko, “kayatyo kadi a sawen a siak ti nagkurang? Impakatko aminen nga strategy nga ammok ngem talaga a tuleng ken sukir dagiti adalam, Ma’am!” indagsenko.
Saan a nakatimek.
Agpalpaliiw laeng dagiti mannursuro a pakairamanan ni Sir Johmar kadagiti lamisaanda. Kasla makumikomda a mangad-adal kadagiti lesson planda. Ngem amok a maay-ayatanda ta adda nakaitured a nangsungbat kenkuana. Adda ngamin tabtabas ni Ma’am Doriaval a dimi magustuan. Pagpiaanna ta awan ti prinsipalmi ita. Napan nakiseminar isiay Isabela.
“Inikkam koma ida, a, iti special projectda!” intuloy ni Ma’am Doriaval.
“Ta apay pay laeng, Ma’am?” di nagbaliw ti tenorko. Iti unegko, masemsemakon. “Inikkak la ngaruden iti projectda ngem dida inkaskaso. Sa ita, ibagayo nga ikkak koma ida iti special project. Adda pay maad-adalan no puro kasta? Makaruarda gapu laeng iti special project? No way!”
“Ket ania koma ti dakesna? Inkusilapna. “Kasta ti pampamay-ak kadakuada iti Physics!”
“Diak ugali ti mangted iti special project, Ma’am. Para kaniak, panangkonsintir kadakuada dayta a pamuspusan tapno makapasada laeng. Sa maysa, no mangtedak, maudiakton nga agited iti grado. Diak la kayat ti maungtan ken ni Ma’am,” ti prinsipalmi ti kayatko a sawen.
“Kayatmo ngarud a sawen a konkonsintirek laeng ida?”
“Awan ti imbagak a kasta, Ma’am…”
“No kasta ti kapanunotam, sigurado nga adu ti estudiante a mangguranto iti liklikudam!”
“Awan ti maaramidak, a, Ma’am. Idi siak ti agbasbasa, natudioak kadagiti maestro ken maestrak. No interesadoda nga agdal, nasken nga agtudioda met iti mannursuroda. Total, pagimbaganda met ti ikalkalikagumko!”
“Iti panangisuro, nasken met ti puso ken konsiderasio!”
“Mamatiak, Ma’am. Ngem nakurang ti pammatik iti special project. Malaksid la ngata no adda dakkel a gapuna. Iti biang dagiti estudianteta, kinasadut ti gapuna a dida makaited iti group project ken assignmentda. No panuynoyan ida, total makaruardanto met laeng no ikkan ida iti special project, ti idudur-as ti edukasion para kadakuada ti maapektaran!”
“Nabiitka pay laeng nga agisursuro ditoy ngem kasla asinokan a kalaingan!” imbugkaw ni Ma’am Doriaval. “Laglagipem, nabayagakon ditoy!”
Iti pungtotko, naperrengko ni Ma’am Doriaval. Umanges-anges metten iti pungtotna. Uray la agtigtigerger ti akakna ken kasla sumalto dagiti dadakkel a matana.
“Dimo mabalina lagidawen ti alagadek nga agisuro, Ma’am,” nadagdagsen manen ti tonadak. “Panagkunak, saan met a nasken a pagsubanganta daytoy, di kadi? Ta apay ngamin nga agririka? Naawat met da Sir Johmar ken Ma’am Arlane ti grado dagiti estudianteda.”
Adviser ti IV-Peace ken IV-Platinum dagiti nadakamatko.
Sakbay a makatimek ni Ma’am Doriaval, napatiten ti kampanilia. Binagkatkon dagiti gamigamko. Nagturangakon iti III-Libra. Orasen ti klasek kadakuada.
Kabigatanna, nariknak nga immatap dagiti estudiantek, aglalo iti IV-Gold ken IV-Peace. Amomk lattan a ti gradoda ti makagapu. Ngem basolko kadi?
Isuda ti nangaramid iti gradoda. Siak laeng ti nagsumar. Ket no kaguradak, adda kadakuada daytan. Diak mabalin a doktoren tin a-computeko a gradoda.
Nagbalin met a nadagsen ti papangresan ni Ma’am Doriaval kaniak. Likliklikannak. No kasta nga agsabatkami koma, pamrayanna ti mangawag iti ubing a baonenna. Inton asidegakon, kasla dinak nakita.
Ngem awan ti nasakit a bakrangko.
No al-alaenna dagiti ubbingna, dayta ti di agbalin kaniak.
Ti pay diak magustuan kenkuana, ken uray payen dagiti dadduma a padami a mangisursuro, isu ti kinapalangguadna. Pagpangasna ti de-kamera a selponna. Koma no dimi ammo a sarabona laeng iti kaanakanna a naggapu iti Hawaii .
Idi damo nga intugotna ti selponna, sinaggaysanakami nga inalaan iti ladawan. I-sendna kano iti kaanakanna.
Ita, sangkaitugotna no umay agisuro. Iparammagna, kunkunami ken Ma’am Cardenas, ta iparabawna iti lamisaan imbes koma nga ibagna. Ti pay makadakes, naka-maximum ti volumena. No adda text messagena, uray lay makigkigtot dagiti kaabayna iti kuarto. No tumawag met ken ni lakayna, nakabaybayag. Ti ketdi ngata kinagastarna iti load.
Ti pagsiddaawak no maminsan kenkuana, isu ti kaadu latta ti makautna. Awan met trabaho ni lakayna idinto a numero uno a baliodong ti bugbugtong nga anakda.
Kinapudnona, narigat ti situasionmi ditoy NQHS. Agtaud ti sueldomi iti bayad ti gobierno kadagiti ubbing a kaaduan a maawat laeng ti pagadalan no kasta a dandanin agngudo ti klase.
Nupay pribado ti pagadalanmi, ti gobierno ti agbayad iti matrikula dagiti ubbing. Ad-adda a dakami a mannursuro ti apeltado. Talaga a sakripisio ti kaaddami ditoy.

BAKANTEK. Reprepasuek ti leksionko iti Trigonometry iti Maikapat a Tukad idi asitgannak ni Prely Rose, maysa kadagiti adalan ni Sir Johmar. Addaak iti kubo-kubo iti garden.
“Good afternoon, Sir!” inkablaawna. “Adda koma ibagak…”
“Good afternoon, too Ania daydiay?” intangepko ti librok. Pinagtugawko.
Maysa ni Prely Rose kadagiti nakapasa kaniak iti IV-Peace. Kagrupona ni Abigail.
“Ammok a sika ti makatulong kadakami, Sir…”
“Apay met a siak ti inasitgam? Adda met adviseryo.”
“Mabainak ken ni Sir Johmar, Sir,” inyisemna.
“Adviseryo.. pagbainam?” inkatawak. “Ket no maikadua a nagannakyo!”
“Mas at-easak ngarud kenka, Sir,” impallilitna.
“Sipsip!” inyisemko. “Ngem ania kadi ti ibagam?” inseriosok.
“Maipanggep daytoy iti Physics a subjectmi, Sir,” kinunana. Ni Ma’am Doriaval ti titserda.
“Ta apay? Adda kadi parikut?”
“Nagbaba met ngata ti quizyo? Wenno managlangankayo? No saan met, awan experimentyo wenno projectyo?”
“Kompletokami, Sir. Kanayonak pay9 nga ag-recite. Akuek, adda babbaba ti quizko ngem saan met a kasdiay ti namnamaek a gradok.”
Inlawlawagko no kasano a ma-compute ti gradoda.
“Agpapan pay, Sir,” kinuna ni Prely Rose. “Diak latta maaklon nga 80 ti gradok idinto nga 85 dagiti bulakbol a kaadalanmi. Awan met projectda. Dida pay ag-recite. Ken manmano a sumrekda!”
“Agpayso kadi ti ibagbagam?”
“Wen, Sir. Uray man ket no damagem kadagiti kaklasek.”
Malagipko idi itsekko ti class record ni Ma’am Doriaval. Dakami a Math teacher ti mang-counter check. Kompleto iti grado ti kolum iti projectna. Uray pay iti assignmentna. Kasano a nagbalin a kasta?
Adda nagay-ayam iti panunotko.
“Prely rose, nakasaganaka kadi nga agsaksi no iruarko daytoy nga isyu?” dinamagko.
“Wen, Sir!” di man la nagamak a nagkuna. “Saan la a sisiak no kas pangarigan, Sir… adukami!”
“Ania ti kayatmo a sawen?”
“Naumakamin iti aramid ni Ma’am Doriaval!”
Ket inistoriana ti kasasaadda idi ni Ma’am Doriaval ti titserda iti Math idi first year ken second yearda pay laeng.
No awan kano ti projectda, paayabanna ida iti balayda nga adda laeng iti lauden ti eskuela. No kano kayatda ti makapasa, bayadanda dagiti kurangda. No saan, agidonarda: planggana, timba, pariok, martilio, ragadi ken no ania la ditan a masapul iti TLE room. Ngem agdiretso kano met iti balayda!
Kinasaritak ni Sir Johmar kalpasanna. Naklaat iti imbagak kenkuana. Inkarina a tulongannak. Immune-una la iti maysa a tawen a simrek iti NQHS ngem siak.

FACULTY meeting. Pagsasaritaanmi kano no kasano a mapasardengmi dagiti estudiantemi nga agnunog kadagiti biliaran ken kompiuteran.
“Bumabbaba ti panagkita ti gimong iti eskuelatayo gapu iti makitkitada,” kinuna ti principal. “Kaaduan kadagiti ubbingtayo ti makitkitada kadagiti biliaran. Kasta metten kadagiti kompiuteran!”
“Dayta met ti maidandanon kaniak, Ma’am!” insalpika a dagus ni Ma’am Doriaval. “Mababainak ngarud no kasta nga isabatda kaniak dita daldalan!”
“Ket dayta ti rumbeng nga ibirokantayo iti solusion!” ti manen principal. “Ditay’ itulok a kunaen dagiti tao a ditay’ maan-annong dagiti akemtayo. Uray maladladaw ti sueldotayo, ipakitatayo ti kinaaneptayo a mangtubay kadagiti ubbing.”
“Ngem, Ma’am,” kununa ni Ma’am Onza, “kasano ngarud no ditayo met mamonitor amin nga estudiantetayo? Ditayo ammo no simrekda ngem dida nagdiretso iti eskuela wenno talaga nga absentda.”
“No saggaysaentayo met a pasiaren dagiti biliaran ken kompiuteran, dakkel a disturbo,” kinuna met ni Prefect of Discipline wenno PD. “Awan met ngarud pagkrudo nga ited ti administrasion tapno makapagwanawan koma met da tao.”
“wen ngarud,” inyayonmi.
“Nupay kasta,” ti principal, “akemtayo latta ti mangkita kadagiti naitalek kadatayo nga ubbing. Nakapusta ditoy ti dayaw, proposion ken pamiliatayo!”
“Ma’am,” intayag ni Sir Johmar ti imana. “Panagkunak, saan a ti biliar wenno kompiuter ti makaigapu iti pagsadutan dagiti ubbingtayo nga agbasa. Siguro, adda met laeng kadatayo ti rason…”
“Ania ti kayatmo a sawen, Sir?” dinamag ni Sir Roldan.
“Iti rekordmo, Sir,” inkita ni Sir Johmar iti PD, “asino dagiti naynay a mairepreport nga awan iti klaseda? Nga adda la gayam kadagiti biliaran ken kompiuteran?”
“Dagiti Fourth Year!” insungbat ti PD.
“Ta apay ngata?” intuloy ni Sir Johmar. “Napadasantay’ kadin a dinamag dayta iti bagbagitayo?”
Nagkikinnita dagiti kabaddungalanmi. Awan ti nakatimek.
Timmakderak. “Datayo ti makagapu a nasadut dagiti estudiante, kasta kadi, Sir?” Paset dayta ti eskripmi.
Nakitak a sumirsirip iti tawa dagiti kinissiimanmi itay nga ubbing.
“Exactly!”
“Ma’am,” kinitak ti principal, “iti pammalubosm, mabalin kadi nga iruar ni Ma’am Doriaval ti class recordna?”
“Tapno ania?” inyingar a dagus ni Ma’am Doriaval. “adda met class recordmo!”
“Kayatko laeng nga idatag ti duktalmi mainaig iti parikut a sangsanguen ti pagadalantayo,” kinunak. “Mabalin kadi, Ma’am?” inulitko.
Nagtung-ed ti prinsipal.
Adda panagtukiad ni ngem awan ti naaramidanna. Nabileg ti bilin ti prinsipalmi.
“Narigat nga awaten daytoy a duktalmi ngem isu ti kinapudno,” kinunak. Innalak ti class record ni Ma’am Doriaval ket inukradko. Binirokko ti record dagiti fourth year.
Naiturong ti imatangda amin kaniak. Kasla magagaranda a mangammo no ania ti pabettakek a kinapudno.
“Kas makitatayo ditopy record ni Ma’am Doriaval,” inlawlawko nga impakita ti rekord, “kompleto dagiti grado para iti project ken assignment. Ngem…” immangesak iti nauneg, “dakkel a biddut daytoy!”
“Kasano koma a biddut?” imbullad ni Ma’am Doriaval. “In-counter checkmo pay!”
“Iti panagsukimatko, Ma’am,” inyalumamayko, “bassit laeng ti nagipasa kenka. How come nga iti daytoy rekordmo ket kompleto met?”
Naikuleng.
“Inikkak ida iti special project!” idi kuan, inyingarna manen.
“Ania dayta nga special project, ma’am?” inuntonko.
Saan a nakatimek.
“Nangalaam ngarud, Ma’am, iti inlanadmo ditoy a gradoda?”
Di latta nakasao. Lumabbasiten.
“Agpayso kadi a pinagbayadmo dagiti awan projectna?” diniretsakon. “A pinagdonarmo ida, Ma’am? A nagdiretso laeng dagiti donasionda iti balayyo?”
“Tantanangem ti agsasao, Sir Matias!” impugtitna. “dinak pagbibisinen!”
Pinayapayak dagiti estudiante a nakasaritami ken Sir Johmar. Inagawaanda ti simrek.
“With your permission, Ma’am,” dinawatko iti prinsipalmi, “mabalin kadi a pagsawentayo dagiti ubbing?”
Nagtung-ed ti prinsipalmi.
Maysamaysa ti nagsao. Imbutaktakda dagiti aramid ni Ma’am Doriaval. Kasla maaw-awanan dagiti padami a mannursuro kalpasanna.
Ni Ma’am Doriaval, kasla nakakita iti al-alia!
Napangilangil ti prinsipalmi.
“Nalawag itan, Ma’am,” kinunak, “no apay a sumadut dagiti estudiantetayo ta namnamaenda met latta a pumasada… adda la ketdi pagbayadda! Ken maipasada ti kunayo nga special project!”
Di pay nakatakder iti tugawna ni Ma’am Doriaval, adda manen nakakigtotanna iti ridaw. Ni Manang Remalyn nga akinkukua iti RJ Cell Phone Loading Station.
“Good morning, Ma’am!” indaydayawna iti principal.
“Apay, Ading?” dinamag ti prinsipalmi.
“Umayko koma singiren ni Ma’am Doriaval kadagiti utangna a load, ma’am,” nagsaltek ti imatangna ken ni Ma’am Doriaval a kasla naan-annongan. “Nabayagen ti utangna. Ilemlemmengannak payen. Isu nga immayakon ditoy!”
“Mano, aya?”
“Dose mil pisos, Ma’am!”
Nakigtotkami. Idi taliawenmi ni Ma’am Doriaval iti tugawna, naglusdoyen. ---(jmp)

(Bannawag, Marso 21, 2005)


AGUR-URAY TI DAGA
Sarita ni JOBERT M. PACNIS





KINUYEPAM ti mangrugin a kumotan ti sipnget nga aglawlaw iti nagtugawam nga arsadanan ti agdan a sumango iti bangkag iti amianan ti kalapawmo. Ti pul-oy indatengna kenka ti banglo dagiti mangrugin nga agukrad a sabong dagiti mulam a kalamansi. Ket kasla sinuknornaka iti apagapaman a salemsem.
Salemsem iti barukong? A, dimo kayat a panunoten.
Di la mapupuotan ti panen. Kasla kaano la daydi panagturposmo iti klehio.
“Kablaawandaka, Anak!” Makasangsangit idi ni nanangmo a nangarakup kenka.
Agricultural engineering ti inleppasmo. Pilim dayta. Didaka pulos biniangan iti innalam a kurso ta kalintegam dayta.
“Ania ita ti panggepmo, Barok?” ni nanangmo.
“Agrepasoak, Nanang, Tatang. Nasaysayaat met laeng no maipasak ti board,” kinunam.
“Sadino?”
“’Diay Manila, ‘Nang. Awan pagrebiuan dita kabesera.”
“No dayta ti kunam, Barok, sipapalugodkami kenka. Addakam’ laeng iti likudam.”
“Ngem dakkel la ngamin ti magasto, ‘Tang…”
“Ikagumaanmi ken ni inam, Barok. Dimo pagdanagan.”
Naarakupmo dagiti dadakkelmo.
Agbangkag laeng ni tatangmo. Aglalaok ti mulana: utong, paria, karabasa, petsay, mani, ken balatong. Agawat pay iti lagaenna a baki, lagpi, bigao, labba, balingato ken dagidagi. Iti tengnga ti rabii, mapanto pay laeng manarukoy. Agliwliw met iti parbangon iti alog no di naangin. Ilako ni nanangmo ti dadduma.
Dagita a rigat dagiti nagannak kenka ti nagbalin nga inspirasionmo. Inanusam ti takuptakop a pagan-anay; ti agmerienda iti kamotit; ti mauy-uyaw ken agdeppel iti asin.
Naragsakan da tatang ken nanangmo idi turposem ti elementaria a sika ti maikalima a kangatuan. Nangatngatoka koma pay no di laeng narigat ti nariingam a panagbiag. Dakkel a nakaarusam ti dimo pannakisalsali kadagiti extra-curricular activities. Ta ania koma ti igatangmo iti tambor? Ti igatangmo iti badom nga agsala? Nga ag-BSP? Ngem di bale, kinunkunam ta naut-utekak met!
Imbukbokmo ti panawenmo a naglakolako iti ice candy ken pandesal no kasta a bakasion. Agdiretso iti alkansiam a kawayan dagiti maganarmo. No panagmumula, sumurotsurotka ken ni tatangmo iti bangkag. Nasapa nga impasagepsepna kenka ti kinapateg ti daga. Ken adal!
Nakasaknapen ti sipnget. Timmakderka. Nagrittuok pay ti sibetmo. Inilutmo. Innalam ti gaserana kalpasanna. Ginangtam. Nadayas iti lawag ti pakabuklan ti kalapawmo. Biniagmo ti transistor radio. Alas saisen.
Pinunasam ti lamisaan. Ginaom ti pangrabiim a sabong ti karabasa a nasagpawan iti tinuno a paltat. Maymaysaka manen a mangan. Manon a kalgaw a kasta? Masudak laeng ti kaunggam no panunotem. Ngem awan met ketdi ti panagbabawim. Kinunkunam nga isu ti keddeng ni gasat.
Napadasam met ti nagayat. Ngem nagpatingga laeng iti limed dayta a rikna. Ti lattan arapaap dagiti nagannak kenka ti agan-anninaw iti panunotmo. Lakayka ket ngaruden idi agbalawka. Natnagkan iti kalendario. Nangasawan dagiti paspasmokmo.
Iti siudad, impapatim ti nagrepaso. Adu dagiti sulisog ngem dika pinailuyos. Pamrayam no kua a kunaen nga adda ulsermo no awisendaka dagiti kakaseraam nga aginum iti nasanger.
Nariknam ti rigat iti siudad. Nangato amin a magatgatang. Lima katukkol a bulong ti marunggay, dos! Iti probinsia, binting ti sangagemgem a reppet. Nakunam la ket ngarud: Apay nga agragut dagiti tao nga agp[asiudad? Awan met ti nakainanama a pagbanagan ditoy. No dika agkuti, matayka a simumulagat. Ket nalagipmo dagiti bangkag iti abay ti sangkapiltak a kukua ni tatangmo. Apay nga itulokda nga agkakalaegan dagitoy?
Ditoy a rimtab ti maysa nga adding a kayatmo nga ipatungpal. Ngem nagalikakaka ta naianto ti sawen dagiti kalugaram? Ken dagiti nagannak kenka?
Inalikumkommo ti nanganam. Pinakanmo ni Gimpol kalpasan a nakainnawka. Nagpalpaka iti ampir ti nakalukat a tawa. Nalawag a makitam ti agdidinnaeg a rimat dagiti bituen.
“Kumusta ti panagrepasom, anak?” napnuan gagar a saludsod ni nanangmo idi agbakasionka kalpasan ti makabulanmo iti siudad.
“Okey laeng, ‘Nang…”
“Anm-anusam, Barok,” ni tatangmo, “barbareng n maigasatam. Dayta laeng ti maipatawidmi kenka.”
“Dimi kayat a tawidem met ti rigat a laklak-amenmi ken ni tatangmo,” innayon ni nanangmo. “A mariknam payen. Nasapakami a kinawiwitan ni ayat a nakarpuogan ti arapaap da lilong ken lilangyo. Para kenka met laeng dagitoy, Anak.”
“Didak pagdanagan, Nanang, Tatang,” kinunam met. “Diakto malipatan dagiti pammagbagayo. Isuda ti silaw ken kiredko.”
Timmakderka. Nagrittuok manen ti siketmo. Lakaykan? Sumagpatkan a singkuenta.
Imbalunetmo ti tawa. Insaganam ti pagiddaam. Inton bigat, Sabado, kasangaymo. Tumakdangka ta agselebrarkayo. Dimo koma kayat ta isu pay a gastos. Ken, ne, lakaykan. Ngem nagpilit dagiti kakaanakam. Uray dagiti kaarrubayo. Isuda kano ti makaammo iti amin. Pagyamanda kan kenka.
Inyiddam. Binay-am a sigagangat ti pagsilawan iti rabaw ti lamisaan. Naimatangam dagiti aagkikinnamat nga alutiit iti atep. Ikitada pay kenka no kasta a makatiliwda iti kanenda. Agyamanda kadi ta dimo pay iniddep ti silaw?
Kabigatan idi ti maudi nga aldaw ti board exam. Nagawidka a dagus. Nakaragragsak da nanang ken tatangmo a nasangpetam. Magagaranda a mangammo iti eksammo.
“Naipasam met laeng, Anak?” ni nanangmo.
“Siguro, ‘Nang,” insungbatmo. “Ammok a dinak binaybay-an ti Dios.”
“Dimo pay la inuray ti resulta, Barok…”
“Mabayag sakbay a maammuan, ‘Tang.”
Makatawen idi nga inurayyo ti resulta. Saanen a kas ita a tallo aldaw laeng kalpasan ti eksam, rummuaren dagiti nakapasa kadagiti diario. Manomano la idi ti panagtsek saan a kas ita a computerized. Idi, objective pay ti exam saan a kas ita a multiple choice.
Bayat ti panangur-uraymo iti resulta, ingubetmo ti bagim iti sangkapiltak a dagayo. Minulaam iti kaykayo ta nabagyo idin dagiti immula ni tatangmo. Nangaramidka iti kalapaw iti suli a sitatakder pay laeng agingga ita— manon a tawen ti naglabas! Sikan ti nangsukay iti daga ta saanen a magabenan ti amam gapu kadagiti awatna a lagaen.
Inurnongmo amin a napaglakuam. Inin-inutmo a tinintinnagan ti saldam a daga a kaariping met laeng ti bangkagyo. Minulaam daytoy kabayatan a baybayadam.
Rimmuar ti resulta ti board. Naigasatam! Dimo mailadawan ti ragsak dagiti nagannak kenka.
“Ania ita ti planom, Anak?” inamad ni nanangmo. Kalkalpas idi ti bassit a ragragsak iti balayyo.
Immangeska iti nauneg. Kasano nga ibagam ti planom? Didaka la ketdi maawatan!
“Agsapul iti panggedan, ‘Nang,” kinunam laeng. “Ngem urayek pay ti lisensiak.”
Nanglangit ti inam. “Iti udina, mananamto met laengen tin am-ay!”
Sineknannaka ti aligagaw. Kasano ngatan? nasaludsodmo.
Intuloymo pay la ti nagbangkag. Naayatanka ta kanayon a maitamam iti presio dagiti nateng. Nalpasmo ti saldam. Ad-addan a nagtagilanga ti arapaapmo. Nalawlawa itan ti mulaam!
Nagtamed dagiti kalugaram iti anepmo. Dinto la ket kano agbisin ti pamiliam. Awan pay bisiom.
Marayray-aw da nanang ken tatangmo no kasta a sarungkarandaka iti bangkag. Iti ruangan, sarabuen idan dagiti narnuoyan iti bunga a papaya. Iti met alad nga agpaamianan, nayintar dagiti guayabano. Iti agpadaya nga agtunged iti yan ti kalapawmo, nagbubun-as dagiti guapple; iti amianan ti kalapaw, dagiti kalamansi a mangrugin nga agsabong.
“BAROK,” immay impadamag ni nanangmo iti maysa a malem, nabayag idin a naalam ti lisensiam, “adda suratmo a naggapu ken ni ulitegmo a Lando. ‘Da kano bakante iti opisinada.”
Agnaed ni ulitegmo a Lando iti kabesera. Adayon a kabagianyo ngem uliteg ti awagmo kenkuana kadagiti manmano a panagkitayo. Nangato ti saadna iti Departamento ti Agrikultura.
“Daytoyen ti gundawaymo , Anak! ‘Panka kano agreport iti kabiitan a panawen ta tulongannaka.”
“Panunotek pay, ‘Nang…” nakarawam.
“Ania?” kasla nakangngeg a tuleng ni nanangmo. “Trabaho, panunotem? Dimo ketdi koma gammatan! Ita laeng a makalagip ni kapitlo, a!”
“Ibagakon ti pudno, Nanang,” kinunam. “’Wan panggepko a mangopisina…”
“Ania? Ket ania koma ti kueem, aber?” binannikesannaka ni nanangmo. Kumilaw dagiti matana.
“Ania ti pagsubsubanganyo nga agina?” Kasangsangpet idi ni tatangmo a nangsurot ken ni nanangmo.
“’Toy nalaing nga anakmo!” imbirakak ni nanangmo. “Dina kano kayat ti mangopisina!”
“Agpayso?” Kinitanaka ni tatangmo. Ammom nga ammonan ti linaon ti surat .
“W-Wen, Tatang,” kinunam.
Imbagam ti planom a panangpabaknangmo iti dagayo. Ken ti panangriingmo kadagiti kalugaram iti kinapateg ti panangtaripato iti daga.
“Didaka la koma pinagbasbasan!” intebbag manen ni nanangmo.
“Dika man agkasta, Baket,” inlailo ni tatangmo. “Nasayaat ti plano ‘ta ubing.”
“Sige, ayonam! Agpadakayo nga agut-utek a paltat!”
“Dimo la maawatan ti anakta,” nababa latta ti timek ni tatangmo. “’Ray pupuotem, dayawemto met laeng ‘ton madanon ti aldaw.”
“’Wan lat’ ammokon!”
Sipud idin, ni lattan tatangmo ti sumarsarungkar kenka. Inggaedmo met ti nagsukay. Adda kayatmo a paneknekan.
Sika a mismo ti mangyud-udong kadagiti bunga dagiti mulam. Immadu ti sukim. Nagangayanna, sikan ti daydaywenda.
Ikkam ni tatangmo iti kuarta no kasta a sarungkarannaka. Ngem kinunana a di kano kayat ni nanangmo ti agtaud kenka.
“Agak-akup koma itan iti kuarta no saan a sansanuong!” kunkuna kano pay.
Binay-am lattan ti inam. Maawatam met ketdi.
Nanayonan pay ti bangkagyo idi magatangmo dagiti sinaldaam a bangkag. Ad-addan a gimmagetka.
Imbankom dagiti naurnongmo. Gapu ta dimon magabenan ti trabaho iti lumawlawa a bangkagmo, nangalaka iti katulongam.
Nagsakit ni tatangmo. Ammom nga awan kuartada ken uray pay ti kabsatmo a naikamang iti adayo. Sika ti nangyospital iti amam.
Iti maysa nga aldaw, nakigtotka ta dimo impagarup a sarungkarannaka ni nanangmo iti bangkagmo. Nailaga ti siddaaw iti rupana ta sabalin ti langa ti bangkagyo. Iti pay laeng ruangan, naintar dagiti papaya a narnuoyan iti bunga. Iti laud nga amianan, naintar dagiti guayabano. Iti agpadaya nga agtunged iti kalapawmo, nabubun-as dagiti guapple…
Ket idi kitaennaka nga agar-arimasa dagiti matana ngem umis-isem, ammom lattan a maawatannakan.
Ket nairidepka a nakalaglag-an ti riknam.

(Bannawag, Setiembre 17, 2001. Maikadua a Gunggna, Salip iti Sarita 2001 Patrons for Iluko Literature)
























TI SIRIB NI ANGKEL DANTE
Sarita ni JOBERT M. PACNIS








GINAW-ATKO ti sukote, tali a maipalawlaw iti siket a ti murdongna ket maipakan iti tali ti daklis, a naisab-it iti ridaw. Makidaklisak.
Tinaluntonko ti bangkag iti amianan ti balay. Nakaisemak a nakaimatang kadagiti mulak a paria. Mayat ti rubuatda. Iti panangaplaw ti angina kadakuada, kasda man ipaypayapay ni gasat. Nasayaat met tapno addanto nayon ti pagmatrikulak iti panagseserrek.
Asidegakon iti pantok a mangtannawag iti baybay idi mataldiapak ni Angkel Dante a kabsat ni nanang. Mayat ti payubyobna iti sirok dagiti kawkawwati. Naitalimudok ti imatangna iti baybay.
Pinukkawak. Nakigtot sat a ngannganina pay naiwarsi ti sigariliona.
“Sika met gayam, Kaanakan!” intaliawna.
“Wen, Angkel,” inasitgak. “Ar-aramidenyo ditoy?”
“Kitkitaek man ti panagburak dagiti dalluyon,” insennaayna. “Kas man la adda kayatda nga ipaawat.” Immandaren ti kinamanagipapanna. Diak met ketdi mababalaw. Frustrated a mannurat.
“Ania koma met, Angkel?” inimtuodko.
“Dayta nga’d ti diak matiliw, Kaanakan!” inkudkodna.
Isu met la a dikay’ nagbalin a mannurat, a! nakunak iti nakemko. No ammoyo koma, sikatkayon a mannaniw!
“Nakapabaybayka man, Kaanakan?” kinunana.
“Makidaklisak man, Angkel,” kinunak. “Nagturonganda kadi?” Dagiti bugador, tao ti daklis, ti kayatko a sawen.
“Nagpadayada.”
“’Ta ngaruden, Angkel,” inyawisko.
“’Munakan ta sumarunoakto.” Timmakder. Tinannawaganna ti daya. “Ne, dagitada met gayamen!” inwagisna.
Agpalpalaud nga agpayso ti barangay. Madama ti wayat. Iti tantiak, sumangladda iti asidegmi.
“Ditoyka pay, Kaanakan,” kinuna ni angkel ket timmallikuden; agturong iti kapuskolan dagiti barbarsik.
“Papananyo, Angkel?” impakamakamko.
“Mangayo la biit!”
Simmalogak metten. Apaghusto a maisanglad ti barangay idi makadap-awak iti kadaratan.
Impakanko ti sukotek iti daklis. Iti panagkunak, tallo sultada ngata ti naiwatwat a tali iti kada ungto ti daklis. Agsangagasut a metro ti tunggal sultada.
“Ania ngay ti winayatanyo, manong?” inamadko ken ni Manong Orly, ti nanali a kadua ni Manong Atong.
“Billangan, Ading!” insungbatna. “Bareng dida makalusot.”
Billangan? Rimmegtaak nga agguyod. No billangan, sigurado a napuskol ti pangen. Kasta no ogruarda. Ti dakes, kakuykuyog dagitoy ti dakes a tiempo. Umatiberret nga angina wenno napigsa a tudo ti umagibas kalpasan ti maysa wenno dua nga aldaw. Ammo amin dayta ditoy ilimi a Ballesteros.
Agsangpeten dagiti tao. Kaaduanna ti umay agdidigos. Sigurado, kasla agpiestanton ti baybay. Nalagipko la ket ngarud ti Limgas Na Dayat idiay Pangasinan. Nagrambak ken nagpintas man a piesta iti igid ti baybay. Naminsanen a nasaksiak daytoy ta inawisdak idi da anti. Adda koma met kasta idiay ilimi, nakunak idi iti bagik.
Asidegkamin iti pakawan, ti nagsilpuan ti naiwatwat a tali ken ti iket, idi malagipko ni angkel. Awan pay a nadarimusmosak. Nagbayagen a mangayo?
Nagpatnga da Manong Marwin ken Manong Derick. Mamuboda, para senias idiay tengnga tapno di agbangking ti bubo ket di maipattog ti linaonna.
Nagtultuloy met ti panagsangpet dagiti tao. Riaw a riaw dagitoy bayat ti panagdidigosda. Maayatanda a kumpet iti gamaw. Ngem sigurado a mabuakda inton mariknada nga aggagatelen ti bagbagida gapu iti katay dagiti maitakdang a lulo.
Addan iti pagbangonan dagiti dalluyon ti bubo idi mataldiapak ni angkel a sumalsalog. Daras a nakirapok daytoy kadagiti agdidigos. Inrantana pay a binabasa ti pagan-anayna. Sa immiggem iti iket.
Inabayko. “’Pay nga itakay’ laeng, Angkel?” inimtuodko.
“Tagtagari!” Impakurusna ti tammudona iti bibigna. “Naimasak ngamin ti nangayo. Ngannganiak pay nga’d nakagat ‘ti uleg.”
“Dakkel, Angkel?”
“Bassit met ketdi, a!”
Naitakdangen ti daklis. Napno iti lulo ken billangan iti bubo. Nganngani mabsang ti iket.
Kalpasan a naurnos dagiti naala, nagayaben ni Angkel Amboy tapno agiwaras kadagiti nakipagguyod. Saan a nagpaudi ni Angkel Dante.
“’Su met la a nagrigat ti agguyod ta adu gayam!” kinunana. Inilutna kampay idi ti siketna.
Napadiwigak. Kunam no asino nga agsasao! Suronkon! Koma met no… hmp!
No kasano ti bagimi a naisigud, kasta met ken ni angkel. Nakalawlawa ti isemna idi maalana ti bagina. Di la ket nagbainen nga immuna pay a nakipila ngem kadagiti talaga a nagbannog!
Inyiladko iti kadaratan. Yinanak bassit ti naktangan a siketko. Inabaynak ni angkel.
“Dika pay agawid?” inamadna.
“Sampay, Angkel,” insungbatko. “’Rayek pay ti maikadua a wayat total, nasapa pay.”
“Maudika pay nga’d, Kaanakan!”
“Sige, Angkel.” Pinagduaak nga inilut ti siketko.
“Agan-anoka?” sinaludsodna.
“Napaksuyanak a nagguyod, Angkel.”
“Sika ngamin,” pilio ti isemna, “seriosoka la unay nga agdaklis. Tuladennak ngamin, a!”
“Aniat’ kayatyoa sawen, Angkel?”
“A, e, awan!” naarakattot. “Sige ta mapanak ngaruden.” Ket timmallikuden.
Nabatiak a masmasdaaw.
“Apay nga itaka laeng?” inamad ni nanang idi masangpetak iti balay. “’ Tay pay a limmabas ni angkelmo, a!”
“Inurayko ngamin ti maikadua a wayat, ‘Nang,” kinunak. “Isu a daytoy, ad-adu ti naikanko.” Linukatak ti lagpik nga aglaon iti dua salop a napnapno.
“Nagdadakkelan a billangan!” immulagat ni nanang. “’La, idtoyen ta lutuekon.”
“Mangaramidkayo iti kilawen, Nanang.”
“Wen. Siakon ti makaammo. ‘Ka ketdin agdigos tapno dika maupran.”
“Malagipko, ‘Nang,” kinunak idi sangsanguenmin ti pangaldaw. “’ Tay lumabas ni angkel, adda awitna a pagtungo?”
“Awan met,” insungbatna. “’Pay kadi?”
Inistoriak ti napasamak.
“Impakat manen ni angkelmo ti siribna,” inngilangil ni tatang. Nangkutsara iti masida.
“Nga ania, Tatang?”
“Maammuamto. Agpaliiwka laeng!”
NAGPAHAYWEYAK iti kamalmanna. Ag-halohaloak iti kantina da Judith pamrayak ti mangsirpat kenkuana. Nagkaadalankami iti Ballesteros National High School . Naturposnan ti dua a tawen a kursona ngem awan pay ti nastrekanna a panggedan. Dua tawen pay, malpasko metten ti edukasion a kursok.
Kaarruba da Judith ni Angkel Dante. Alad laeng ti baetda. Nasirayak ni angkel iti sirok ti mangga iti paraanganda. Kaduana ni Manong Bernie a padana nga er-er. Dua botelia a marka-demonio ti sangsanguenda.
Inasitgak ni Judith. Makumikom daytoy iti kaadu ti kostumerna. Nagorderak lattan. Kalpasanna, intugawko iti bangkito iti sirok ti kaimito. Nalawag a mangngegko ti saritaan da angkel ken Manong Bernie.
“Kasdiay, a, ti makidaklis!” kinuna ni angkel. “Saan a masapul nga agbannogka tapno adda mabagim!”
“Ne, kasano dayta, Pari?” masmasdaaw ni Manong Bernie. “Ket no nagbannog ti makidaklis!”
“Utek, Pari… utek!” impaggaak ni angkel. Nangpidut iti pulotanda nga ammok lattan a billangan. Kasta unay ti panagngalngalna.
“Maburburtiaanak, Pari,” inkudkod ni Manong Bernie. “’Lawlawagmo man, mabalin?” iti kasta, ammokto met ti ar-aramidek ‘ton makidaklisak!”
“Kastoy, Pari…” nagmuestra pay ni angkel. “Siimem no tali wenno iketen ti maguyguyod iti daklis. No tali pay laeng,” nangsukat iti lidokenna, “siempre, dika pay sumalog. Ta no inaramidmo ti kasta, patay kang bata ka a kunada!” intangadna ti basona. “No iket metten,” intuloyna, “urayem a makaguduada. Ngem no adda pannakabalinna, uray inton asidegen ti paamo. Iti kasta, bassit ti kusikusi.” Naggarakgak ket urayna la napugsuan ti pulotanda.
Paamo, ti napino nga iket a pannakangiwat ti bubo.
“No masiimanda ngay, Pari?” inamad ni Manong Bernie.
“Saanto a pulos, Pari! Ta kasano koma ket makumikomda metten,” dagiti bugador ti kayat a sawen ni angkel.
“Wen, ania?” Imbullad ni Manong Bernie. Intangadna ti naitungtungkua a siatna.
“Aglalo ita ta bakasion manen,” innayon ni angkel. “Adu ti tao nga agusioso iti daklis.”
“Ngem kasanon, Pari, no di pay naiwayat ti daklis no sumalogka ket nakitadaka dagiti bugador?” inamad manen ni Manong Bernie.
“Simple, Pari,” inyisem laeng ni angkel.
Napangilangilak laengen. Nalawag itan ti amin kaniak.
“’Toy ordermo, Jo!” ipaypayapayen ni Judith ti halohalo. Nagsam-it ti isemna.
Nagturongak iti kantina. Inrapinko nga iniggaman ti imana idi awatek ti orderko. Nagsabat dagiti matami. Kaslaak la naitayok iti panagriknak.

SIMMALOGAK manen iti baybay iti kabigatanna. Nadanonak ni Angkel Dante iti ragup dagiti bugador. Napaisemak. Awan itan ti rasonna tapno di maisigud nga agguyod. Kitaek man no di agkalio dagiti imana. Numona ket awan ti sukotena.
Idi guyguyodenmin ti daklis, inrantak ti di mangadayo ken ni angkel. Napasnek man nga agguyod. Kunam pay no asino a mangiwanwanwan.
“Dikay’ unay palaud a palaud ket, ne, maudin idiay bangir!” kunkunana. “Nakayang unayen ti daklis!”
“Wen, la!” naisungbat.
“Alay-ay laeng!” ni manen angkel. “Adayo pay ti pakawan iti bangir idinto a ngannganin maisang-at kadatayo!”
Isu met nga adda madlawko kenkuana. Naruka ti darat ngem di man la lumumlom dagiti sakana. No kasta, saan nga agpupuersa.
Ti la gayam ngiwatna ti agan-andar! Insanamtekko. Di la agbain! Mangilaklak-am! Suronkon!
Nagkuyogkami ken angkel idi agawidkamin. Bassit ti nabagimi ta maregmeg ti naala. Napigsa ngamin ti angina ken nalulem pay ti tangatang. Bunga la ket daytoyen ti panagruar dagiti billangan idi kalman.
“Awan pay ganas amakipagguyod,” insennaay ni angkel.
“Kasta la ti biag, Angkel,” kinunak. “Saan nga iti amin a kanito ket pannakapnek.”
“Nabannogak pay met nga’d iti uray la, ‘yos!”
“Ngata?” immusiigko.
“Aniat’ kayatmo a sawen, Kaanakan?” minulagatannak.
“’Sus, dikayon agindidiammo, Angkel! Ammokon ti siribyo!”
“Nga ania?”
Imbagak ti paliiwko.
Immatap dagiti matana. “Dimo sarsaritaen iti sabali, wen?” intapikna.
“No isardengyo koman ti aramidyo, Angkel?” kinunak ketdi. “Nagalas!”
Ad-addan nga immatap dagiti matana. “’Pay ket nga isardengkon?” kinusilapannak. “Pagbiagan ti sikap a kunada!”
“Pakatayan met no di malasat!” insippawko. “Laglagipenyo, Angkel, awan ti naangtit a bugguong a di agangot!”
“Apay?” inyingarna, “bugguongak, ‘ya, a naangtit? Nagalas ketdin ti ugalim a kaanakan!”
“Saan met, Angkel,” inyisemko tapno masebseban ti riknana. “Diak la kayat a maisarsarakkayo!”
“Dinak bibiangan. Ammok ti ar-aramidek!” intebbagna sa nagdardarasen a nagna.
Winingiwingak laengen ti likudanna.
DUA aldaw a di simmalog dagiti bugador gapu ta umatiberret ti angin. Awan met ngarud ti kabuyogna a tudo naimbag la koma a taraon dagiti mula. Saan unay a masagsag dagiti mulak a paria ta nalakub iti kawayan ti nagmulaak.
Iti maikatlo nga aldaw, simmalog met la dagiti bugador. Nagkuyogkami ken Angkel Dante a nagpabaybay kadayta nga agsapa. Idi madanonmi ti pantok, intugawnan. Nangdutdot iti sigariliona ket nagpayubyoben. Ipakatna manen ti siribna?
“Saanmo nga ibagbaga ti kaadak ditoy, a?” inkusilapna.
“No umaykay’ koma ngaminen, Angkel?” kinunak.
“Madamdamanton!”
“Makaammokayo.”
“Dimo liplipatan ti imbagak!”
Diakon nagun-uni. Madama ti guyod idi madanonko ti daklis. Impakanko a dagus ti sukotek.
Apagbiit a nadanon ti pakawan. Segun ken ni Manong Charlie, dua sultada laeng ti naiwatwat a tali. Naigid kano ti pangen a winayatanda.
“’Nia metten daytoy a boksit!” insanamtek ni Manong Ninoy. “No kaano a kapigsa ti agguyod, isu met ti panaglokona!”
“Ket padayawam, a!” kinuna ni Manong Derick. “Narigat met no pabainam!”
Napaellekkami.
“Wen man ketdi!” intung-ed ni manong Ninoy. “Narigat no siak ti ibabainna.” Inikkatna ti sukotena. Nagturong iti pantok.
“Yadayom, a?” impakamakam ni Angkel Turning. “Dimo tubaen dagiti tarukoy.”
“Wen!”
Nakatengngakamin iti naguyod nga iket idi agsubli ni Manong Ninoy. Nasiputak nga adda inkissiimna ken ni Angkel Amboy.
“Pinarigatnakan sa met, Kapid?” inyellek ni Manong Orly.
“Wen ngarud! Saan ngamin a napagustuan idi kalman ket!” inkatawa ni Manong Ninoy.
Addakamin iti sungaban ti bubo idi sumungad ni angkel. Permi a widawidna. Rimmagup a dagus kadakami.
Nadanon ti panagiwaras ni Angkel Amboy. Nagdadakkelan dagiti nadaklis a talakitok.
Nagpipilakami. Nagpuesto ni angkel iti likudak.
“Nagimas ket ngatan nga ituno dagiti talakitok, Kaanakan,” kinunana. Napasanapsap pay.
Diak nagun-uni ta kinapudnona, masemsemak kenkuana.
Lima bukel ti naited a sapsapo ti bannogko. Nadanon ti batang ni angkel.
“Nagguyodka met laeng?” inamad ni Angkel Amboy kenkuana.
“Siempre met, a!” di man la naariek a nagkuna.
“Saan sa ket?” intukod ni Angkel Amboy.
“Samman!”
“Ket no dika met nakita!”
“Maintonarandak pay nga’d, ‘ya, ket no nagadu ti tao!”
“Dimon ikkan!” insengngat ni Manong Ninoy.
“Ta apayen ngay?” immatap dagiti mata ni angkel.
“Ket no dika met nagguyod!” intebbag ni Manong Ninoy. “Nagmayat ti panagsiimmo dita pantok! Ania, ilibakmo?”
Saan a nakatimek ni angkel. Kasla nakukkokan a bisukol. Natadem ti panangkitana kaniak sakbay a timmallikud. Ngem uray man, saan met a siak ti nangibutaktak iti aramidna!

(Tawid News Magasin, Oktubre 8-14, Oktubre 15-21, 2002)

TI LUBONG NI MIRASOL
Sarita ni JOBERT MATIAS PACNIS
Ammubuan, Ballesteros, Cagayan





“NAKAMUTTALENGKA met lattan.”
“Nagpintaska ngamin,” kinunak.
It6i kuridemdem a lawag ti bombilia a nangbalud iti Arcaics’ Bar, naganninaw ti apagbingngi nga isemna.
“Thanks… uray kunkunam laeng!” insubadna.
“Saan. Talaga a napintaska.”
Sinisipna ti ladies drinkna.
“Ania ti naganmo?”
“Nasken kadi pay a maammuam?”
“Siempre.”
“Mamatika ngata iti ibagak?”
“Apay ketdin a saan?”
“Iti kastoy a klase ti trabahok, ‘da pay ngata mamati?” nabagas ti panangkitana kaniak.
“Adda. Siak!”
Manen, immisem. Diak ammo ngem kasla adda nariing iti kaunggak.
Dua lawasen ti napalabas sipud daydi damo a serrekko ditoy. Kawaw idi ti panunotko. Kagapgapuk iti kasera ni Vangie, ti ar-armek a mangal-ala iti BS in Biology dita CSU. Pinaayna ti idardariragko nga ayat. Nasaktanak. No manon a dayag ti nangsugat iti pusok.
Iti panpannagnak, nasulek ti imatangko iti kayaw dagiti bombilia ti Archaics’. Diak ammo no ania a bileg ti nangakup kaniak tapno sumrekak dita. Diak a galad ti sumsumrek iti kakastoy a disso. Ngem gapu ngata iti sakit ti nakemko, ken siguro—kuriosidad, isu a naaramidko.
Talon a beer ti naibusko idi asitgannak ti maysa kadagiti modelo. Binaludnak ti isemna a dinanggayan ti agal-alikuno a kallidna. Ngem diak inkaskaso. Narigaten ti masapridan.
Ngem iti panaglabas dagiti aldaw, di maiwaksi iti panunotko ti isem a nangbalud kaniak. Isu a nasunotan ita ti itatadogko ditoy Archaics’.
“Ngata?” siningana ti panagpampnunotko.
“Wen.” Tinung-edak.
“S-Siak ni Mirasol.”
“Mirasol?”
“Mirasol Ballesteros.”
“Pudno a naganmo?”
Nagtung-ed.
Ti la nagturturongan ti saritaanmi agingga a nadakamatna ti kinasupladok kano idi damok ti maisar-ong ditoy pagtrabtrabahuanna.
“Problemadoka idi, ania?” inamadna.
Napaangesak iti nauneg.
“Nabatad ti ipasimudaag ti sennaaymo…”
Diak latta nagtimek.
“Agingga kadi kadagitoy ket problemadoka pay laeng?”
Nagngilangilak.
“Talaga?”
“Wen. ngem ammom kadi no apay a nagsubliak ditoy?”
“Kayatmo a pedpeden ti waw a marikriknam, di kadi?”
Nagwingiwingak.
“Ania ngarud?”
Intangadko ti nabatbati a beer iti basok. Miningmingak ti naamo a rupana. “Mamatika ngata iti sawek?”
“Nga ania?”
“No kunaek a sika ti makagapu, Sol, patiennak ngata?”
“Dinak man angawen!” inkatawana.
“Agpayso ti ibagbagak…”
Napaulimek. “Adun ti nangibaga ti kasta kaniak,” kinunana idi agangay. “Dinakon bolaen!”
“Saanak a bolero. Sipud nasiraynka, din a naunas ‘ta ladawam iti isipko. Patiennak man wenno saan ngem dayta ti agpayso.”
“Mannaniwka?”
“Saan. Ngem agdaniw ti puso no makarikna iti ayat.”
Manen, napaumel.
“Siguro, kunaem a dadaelen ti ulok…”
“Saan ngata?”
“Ammok ti sasawek.”
“Diak maikari.”
“Mamatiak a tunggal trao, adda kaibatoganna. Ammok, dimo nagay-ayatan ti kaaddam ditoy.”
Nagtung-ed laeng.
“Sol…”
“Rilo,” kinunana, “panunotem a naimbag ti ibagbagam. Diak kayat nga agbabawikanto iti udina.” Immanges; nauneg. “”Saan ngata a bunga laeng ti naglabas a pagteng iti biagmo ti sasawem? Saan ngata a kayatmo laeng ti maaddaan iti mangliwliwa kenka?”
“Saan.” Natibker a sungbatko.
“Iruarnak no kayatmo…”
“Sol?”
“Dimo kayat?”
“Saan nga iti kinaawan kuartak, sol. Ngem diak maaramid ti kidkiddawem… ti kayatmo!”
“Marugitka?”
“Saan nga iti dayta. Ngem sabali a talaga ti marikriknak para kenka. Agayatak, dayta ti pudno!”
“Dinakon ballikogen. Kalpasan nga itedko kenka ti amin, ammok, aglamiis a maminpinsan ti riknam-- dayta no awatem ti kunkunak!”
“Sol, saan a katukad ti derrep ti birbirokek. ‘Toy riknak. Wen, ‘toy riknak…”
“Rilo…”
“Narigat la kadin a maawatan?”
Ulimek.
“No dinak iruar,” kinunana idi agangay, “sumurotak iti sabali a kostumer”
“Sol?”
“Diak agang-angaw!”
“Awan dakkel a kuartak!”
“Saantan a pagsaritaan dayta! ti napateg, mapaneknekam dayta bullshit a marikriknam!”
“Saan a bullshit ti marikriknak para kenka, Sol…”
“Saan no saan! Ditakan!” inggay-atna ti pumanaw.
Inggawidko.
“Kasanon ti bossmo?”
“Saan a parikut. Urayennak dita ruar. Total, agrikepkamton. Aglomika pay laeng dita Leng-Leng’s,” ti Chinese Cuisine iti bangir ti kalsada ti kayatna a sawen.
“Sige.”
Agpayso. Apaglabes iti alas dose idi rummuar ni Sol iti Archaics’. Sinabatko apaman a nabayadak ti inorderko.
“Sol,” kinunak.
“Kunak no pinanawannakon!”
“’Da patanganta.”
“Pagturonganta?”
“Sika?”
“Idiay dagusko… uray ta agmaymaysaak. Nagbakasion ni Melissa a kaduak.”
Nailet ngem naurnos ti dagus ni Mirasol.
Simpakada, naguksob iti sanguanak. Innalana ti tualia ket nagturong iti banio.
Inamirisko ti bagik. Wen, awan pay padasko iti babai. Ngem awan man laeng ti bumangon a rugso kaniak. Gapu kadi ti ay-ayatek ni Mirasol?
Addaytan ni Mirasol. Nakapulipol ti tualia iti barukongna. Napatilmonak. Talaga a napusaksak. Natubtubay ti pammagina. Inosente ti panagruprupana.
“’Nia pay la ti ur-urayem?” kinitanak. Nagtugaw iti kama kalpasan a naguyos.
Miningmingak. Dagitoy a pammagi ti sapsapulen dagiti pintor nga ipinta iti kambasda, nakunak. Ngem diak nagkir-in.
“Shit! Baklaka kadi?”
“Saanak a bakla!” naipigsak. “diak laeng a kabaelan a gundawayan ti babai nga ay-ayatek.” Inabayko. Naangotko ti umayamuom a banglona. “Apay a nastrekmo ti kastoy a panggedan?”
Napasennaay. “Atiddog nga estoria.”
“Sidadaanak a dumngeg.”
“Sayangem daytoy a rabii?”
“Kas nakunak, diak maitured a gundawayan ti ay-ayatek!”
Nagrimat dagiti matana. “Manmano ti kas kenka.”
“Agyamanak.”
“Nagtaudak iti mabigbigbig a pamilia idiay ilimi,” kinunana. “Adu ti koneksion da papa ken mama. Kunak no awanen ti patingga dagidi a ragsak… ngem nagbiddutak!
“Nangrugi ti allawig iti biagmi idi di impangag ni papang dagiti pagtaltalonenna. Aglablabes ni papa. Nangato ti pagpaabangna kadagiti daga. Kinasaritak ngem dinak impangag. Linteg dagiti saona.
“Idi madlawna nga agpagungganen dagiti tao, kinasaritanak. Kapatangko kano dagiti mannalon. Naasidegak ngamin kadakuada ket patien ni papa nga ipangagdak. Inaramidko ti kasta ngem napaayak. Nalabes kano unayen ni papa. Masapul a magupeden ti kinaawan konsensiana. Tapno diak kano mairamraman, pumanawak iti balaymi.”
“Pimmanawka met?”
“Saan. Kinasaritak pay ni papa iti maudi a gundaway tapno itedna ti kalikagum dagiti tao. Ngem impetteng ni papa ti kayatna. Adu kan ’ ti agtalon a sabali no saanen a kayat dagiti pagtaltalonenmi.”
“Ania ti nakuna ni mamam?”
“Maysa met ni mama. Kinaagpaysona, isu ti nangsugsugsog ken ni papa. Agkumplotda iti dakes nga aramid.”
“Ket?” “Addaak idi isi siudad a pagbasbasaak idi madamagko ti pannakatnag ti kotse a nagluganan da papa ken mama. Dead-on-the-spotda! Kinagiddan dayta ti pannakauram ti balaymi. Sinerrek kano dagiti armado a lallaki kas kuna ti guardia.
“Kalpasan a naitabon da mama ken papa, sinangok ti parikut dagiti mannalon. Siak ti nanarawidwid iti amin ta maymaysaak nga inanak.” Immanges iti nauneg. “Impaayko ti kiddawda. Nagsubli ngarud ti regtada. Immadu ti apit. Di nagbayag, nakaipatakderak met laeng iti bungalo.
“Kalkalpas idi ti panagapit. Kinasaritadak dagiti mannalon. Impeksada manen ti panagyamanda. Impatoda nga isuda ti atapek iti pannakauram ti balaymi. Wen, kinunak. Isuda laeng ti ammok nga adda gurana iti pamiliami… aglalo la unayen kada papa ken mama! Ken nagpangtada pay.
“Impettengda nga awan ammoda iti napasamak. Wen, agpayso, kagurgurada kano da papa ken mama ngem dida maaramid ti kasdiay. Pammutbutengda laeng ‘di pangtada.
“Napaneknekak dayta nga ibagbagada iti panaglabas dagiti aldaw. Adda nangikissiim kaniak nga aramid ti maysa a kumpare ni papa. Nangtangdan kano iti nangsaneb kada papa. Iti panangibuelta ni papa iti kotse, dina natimbeng ket natnagda iti derraas. Diak la ammo no asino a kumpare ni papa ti akingapuanan iti amin. Adu, kas nakunakon, ti koneksion ken kumpare da papa. Narigat met ti agitudo lattan.
“Nagayatak iti maysa nga abogado, ni Noel. Anak daytoy ti maysa kadagiti kompaniero ni papa. Intalekko ti aminko kenkuana. Ngem linokonak. Pinekena ti kallaysami kasta metten dagiti dokumento dagiti sanikuami. Diak nadlaw dagitoy, ta kas nakunakon, nagtalekak unay kenkuana. Naladawen idi maammuak ti amin.”
“Ania ti inaramidmo?”
“Kinomprontak. Ngem kinatawaannak laeng. Pumanawak kanon no isu ti kayatko!
“Ngem diak inaramid ti kasta. Inlabanko ti kalintegak. Idi madlawna a desididoak a lumaban, nangtangdan iti mangipakni kaniak. Malasna laeng ta nagpudno ti tinangdananna a kaklasek iti elementaria. Tapno agparang a natayakon, pimmanawak iti lugarmi…” Nagarimayang dagiti luana.
“Ket ditoyka siudad a naisadsad?”
“Wen. Diak koma kayat, ta ammok a dakes, ngem awan ti maaramidak. Masapul nga agbiagak…”
“Naragsakka kadi iti trabahom?”
“Iti kaano man, pulos! Pilpilitek laeng ti bagik.”
“Arapaapmo ti makalung-aw iti nakailubnakam, saan?”
“Aminkami iti daydiay a panggedan, dayta ti arapaapna. Arapaap a narigat a matungpal.”
“Ammom kadi a dayta ti panggepko kenka?”
“R-Rilo?”
“Wen.”
“Adun ti katrabahuak a biktima ti kakasta a kari. Ngem aminda, nagsubli iti nakaitibkolanda.”
“Sabaliak.”
“Estudianteka pay laeng. Kasano koma a mapasamak ti kasta? Sa maysa, ammok, adu pay ti maam-ammom nga ad-adda a maikari kenka.”
“makatawen laengen, agturposakton.”
Immisem iti bangbangir. “Agbasaka ketdi a nasayaat. Saan a siak ti pagib-ibusam iti kanito. Malipatannakto met laeng…”
“Panagkunak, dika pulos maunas ditoy barukongko.”

KADA lawas, siguraduek a mapasiarko ni Mirasol iti Archaics’. Naragsak latta met a makisangsango kaniak. Napunas ni Vangie iti panunotko gapu kenkuana.
Ngem naklaatak iti maysa a rabii a papanko manen iti Archaics’. Awan ni Sol. Pimmanaw kanon. Napanak iti dagusda. Ni Melissa ti nadanonko.
“Sika kadi ni Rilo?” inamadna.
“Am-ammonak?” Itakam la nga agkita ngem ammok nga isu ni Melissa ta karuprupana la unay ti naikuadro a ladawan iti diding nga imbaga idi kaniak ni Sol nga isu ni Melissa a kadkaduana.
“Naestorianaka ni Sol.”
“Yanna?”
Pinastreknak. Kalpasan a nakapagtugawak, inamadko manen ni Sol. Magagaranak unayen a mangammo ti yan ti ay-ayatek.
“Sobra gayam a talaga ti tamam kenkuana,” napangilangil. “Ngem sayang… awanen ni Sol. Pinanawannakan.”
“Napananna?” nagtibbayoak.
“Dina imbaga. Adda ketdi imbatina a surat para kenka,” ginaw-atna ti magasin iti bassit a lamisaa. Inyawatna ti naipasigpit a surat .
Nakaangesak iti nalukay. Kunak itayen no ania ti napasamak ni Sol.
Nagpakadaak apaman a naibolsak ti surat . Iti kaserak, linuktak a dagus daytoy.
Rilo,
Good day!
Immadayoak nga awan ti nangibagbagaak iti papanak. Manen, agyamanak iti impakpakitam kaniak. Agyamanak kadagiti pammatpatibkermo.
Ipamaysam ti agadal. Diak kayat a siak ti pakaigapuan ti pannakarakrak ti panagadalmo. Ragpatem ti arapaap dagiti naggannak kenka.
Goodluck!
Mirasol
Dimmagsen ti barukongko. Mirasol… Mirasol… Mirasol!

INGGAEDKO ti nagadal. Diakon sinunotan ti simrek iti Archaics’. Kaasi ti Apo , naturposko ti kursok ket naipasak a dagus ti board exam. Naan-anayakon nga inhiniero!
Nadaras a naglabas ti panawen. Tallo kalgaw laengen, matnagakton iti kalendario. Sangkadamag da tatang ken nanang no kaano a yam-ammok ti agbalin a manugangda. Sangkaibagak met nga asidegen. Ngem kinaagpaysona, awan pay laeng ti nangkayaw iti pusok. Kasano, uray kasano ti panangbagbagak iti bagik, ni latta Mirasol ti linaon ti barukong ken isipko.
Agawidakon manipud iti trabahok kadayta nga aldaw. Sakayak koman ti motorsiklok idi asitgannak ti maysa a babai. Nakamaong iti angisit nga inasmanganna iti puraw a t-shirt. Naka-sunglass isu a diak mailasin. Natubtubay ketdi ti pammagina. Awan kleretena. Natural ti pusaksakna!
“Excuse me, Sir!” kinunana.
“Apay, Miss?”
Inisemannak. Kas man la adda nariing iti kaunggak. “Dinak kadin mailasin, engr. Rilo Bedo?”
Ti timekna! Ken ti bangbangir a kallidna! Mirasol? Isu kadin daytoy? “Mirasol?”
“Kunak no dinakon mailasin, Engineer…”
“Rilo, please…”
“Sika latta daydi naam-ammok…”
“Kumusta? Napnapanam ta nagpukawka met lattan?”
“Atiddog nga estoria.”
“Nakasaganaak a dumngeg.”
“Matuokan ni kumander nga aguray kenka…”
“Nawayaak pay laeng…”
“Owww?”
“Dayta ti agpayso. Sika pay laeng ti linaon daytoy,” intudok ti barukongko.
“Boleroka latta.”
“Agsasaoak laeng iti pudno. Uray man ket agparintumengak iti sanguanam tapno isapatak a siksika pay laeng ditoy pusok!” inggay-atka ti agparintumeng.
Inggawidnak. “Ti la ar-aramidem!”
“Aramidek amin gapu ta ay-ayatenka!”
“Husto daytan a drama!”
“No kasta?”
“Kapsutmo ketdin a maka-pick-up!”

ITA, duan ti anakmi ken ni Mirasol. Awan kaaspingna a ragsak ti marikriknami.
Nagpukaw idi ta nagabrod gayam. Kalpasanna, intuloyna ti panagbasana. Inleppasna ti Edukasion. Kayatna a balsen ni Noel ngem maysan daytoy nga inutil kalpasann ti pannakaaksidentena iti lugan.
Inkeddeng ni Mirasol a sapulennak tapno agyaman kano iti pananglawlawagko iti panunotna. Dina impagarup nga ur-urayek!
Mangisursuro ita iti haiskul ditoy ilimi. Siak? Municipal engineerakon ditoy ilimi met laeng.

(Maysa Kadagiti 20 a Kapipintasan a Sarita nga impablaak ti Saringit Chronicle)



TI AL-ALIA ITI BARAKBAK
Sarita ni JOBERT M. PACNIS







NARAGSAKAN ni Engr. Noel Salvador a nangmatmat iti pakabuklan ti kalkalpas a balayda. Moderno ti estilona. Impadrona iti plano ti maysa a balay a pinatakderda idi adda pay laeng iti ballasiw-taaw a nagpaayanna nga inhiniero sibil. Adu a kaarrubada ditoy Ambal ti mangdaydayaw iti kinapintas ti balay. Kaaduan ngamin kadakuada ti nagatep laeng iti nipa ken nagdiding iti tinidtid a kawayan.
Dos grados ti balay. Marmolisado ti salas ken first class amin a naikapet a materials. Narra dagiti divider ken sala set. Kasta met ti bimmarikawet nga agdan nga agturong iti maikadua a kadsaaran. Kompleto iti alikamen. Tallo ti kuarto iti ngato a bin-ig a de-aircon. Para kadagiti annakda ti dua a siled. Addan iti umuna a tukad ti Nursing ni Gladys nga inaudi idinto nga agturposen iti kinainhiniero ni Mike a manongenna.
Nakasango ti balay iti abagatan-- iti buyon a kasla bambantayan ti dakkel a pinuon ti barakbak. Iti tambak ti pagnaanda a pumurok nga agpa-highway. Iti laud, rumiet a kakawayanan ken nagdadakkelan a pinuon ti samak. Iti amianan, ti kakalamansian ni Lakay Kulas a kaarrubada nga iti amianan daytoy, ti lipit a pagnaan dagiti lugan. Iti daya, dagiti kalapaw da Lakay Ansong ken anton nga anakna.
Pinalawlawan ni Engr. Salvador iti sementado a pader ti solarna. No palausent I manarita, dimo Makita ti adda iti uneg.
“Ay, talaga a nagluposen ni Noel,” sangkakuna dagiti kaarrubada.
Ta asino ngamin ni Noel, wenno Engr. Salvador, nasuroken a tallo dekada ti napalabas?
Dimmakkel ni Noel a rigat ti kinalangenna. Mangngalap daydi Lakay Allud nga amana; aglakolako met iti nateng ken lames idiay ili daydi Baket Doris. Nupay kasano ti pammagbaga daydi baket ken lakay kenkuana, dimmakkel nga awan ipangpangagna a sao. Kalpasan ti haiskul, awanen ti turong ti biagna.
Gapu iti barkada, adu a pakaibabainan ti inaramidna. Agtakawda iti dingo nga ilakoda tapno adda laeng pangtaginayonda kadagiti bisioda: sigarilio, arak, ken maiparit nga agas. Agdadaelda pay kadagiti mula ken masetas iti pagadalan no kasta a Piesta Dagiti Natay. Agalada pay iti atang iti kamposanto nga ugmokanda nga agmalmalem iti tianggi iti tengnga ti purok a pannakabalayda.
Naming-ano pay a nairamanda iti rambol no kasta nga agpiesta ti ili wenno ania man a barangay iti asidegda.
Ti kadaksan a nakairamanan ni Noel, isu ti panangramesda iti maysa nga estudiante iti haiskul. ‘Tay kunada a “nakatirada” idi iti maiparit nga agas. Ti laeng pagsayaatanna, adda mabalinna dagiti barkadana ket dagiti nagannak dagitoy ti nangrisut iti amin. Binayadanda ti pamilia ti agtutubo tapno agulimekdan.
Kalpasan ti makabulan, nadamagda laengen a nagpakamatay ti estudiante. Adda idin ni Noel iti Manila. Simmurot kadagiti barkadana a pinagadal dagiti dadakkelda iti siudad. Nagbalin a palamlamut. Idi agbayag, nariknana nga umad-adayo ti rikna dagiti barkadana kenkuana. Dita a napanunotna ti simmina kadakuada. Idi laeng a nautobna dagiti biddutna.
Tapno di agbisin, nagkargador iti Quiapo. Agpidut iti basura. Aglako iti diario, dulse, sigarilio ken magasin. Nalagipna dagiti dadakkelna. Ngem nagbain nga agsubli.
Inuyrnongna dagiti nasapulanna. Insamirana ti nagadal iti rabii idi innemen a tawenna iti siudad. Agingga a nalpasna ti kinainhiniero sibil. Naipasana ti board.
Nakastrek iti DPWH. Kalpasan ti tallo a tawen, napanunotna ti nagabrod. Pinawpaw-itanna dagiti dadakkelna. Naklaat dagitoy ngem napayamanda ta sibibiag met la gayam ti anakda ket nasayaaten ti nagbanaganna.
Idi malpasna ti kontratana, nagsubli iti Ambal. Ditan a naam-ammona ni Ma’am Jenny, maestro iti elementaria, a taga-sabali nga ili. Nagkasarda a dagus ket naparasburanda iti dua nga annak. Nagyanda pay laeng iti balay dagiti dadakkel ni Noel. Gapu ta addan mabalbalinna, adda met dagiti natultulongan ni Engr. Salvador iti purokda.
Addan iti haiskul dagiti ubbing idi pumusay da Lakay Allud ken Baket Doris. Ngem iti pay laeng family houseda ti nagnaedan da Engr. Salvador. Agingga iti napanunot ti inhiniero ti mangipatakder iti baro a balayda.
MAIKADUAN a lawas da engr. Salvador iti baro abalayda. Awan dagiti ubbingda ta addadan iti siudad a pagbasaanda. Ti laeng katulonganda ti kaduada. Nasapada a nagrabii ta ugalida nga agassawa ti agbuya iti TV no kasta nga agpalpalpada.
Addadan nga agassawa iti kuartoda idi agtaguob dagiti aso ni Lakay Ansong.
“’Nia met dagitan nga aso!” inngayemngem ni Ma’am Jenny. “Makapaseggar!”
“Bay-am kad’ latta ida. Sumardengdanto!” inyandingay ni Engr. Salvador iti asawana.
“Wen, a, ngem, sumgarak payen. Ita man pay a kastada? Malagipko ‘di sangkasao daydi Apong Lakay nga adda kan ’ al-alia a Makita dagiti aso no kasta nga agtaguobda.”
“Patpatiem. Awanen dagita a pammati kadagitoy a panawen.”
Agsao koma pay ni Ma’am Jenny ngem immaplaw ti napigsa nga angin iti nakalukat a tawada.
“Naglamiisen!” nayesngawna. Ngem nadegdegan ti seggarna idi malagipna a kapades pay laeng ti kalgaw. Ken dina pay nai-ON ti aircon. “Sabali daytoyen…” impigergerna.
“Gagangay, a, ta asidegtayo iti baybay…” kinuna ni Engr. Salvador . Aguppat a gasut a metro laeng ti kaadayoda iti baybay iti amianan.
“Saan, ‘ Pa. sabali ti panagriknak ita. Saan a kas idi addatay’ pay la iti dati a balay. Normal ti riknak idi uray makangngegak iti taguob…”
Saan lattan a nagtagtagari ni Engr. Salvador . Namrayanna ti nangpidut iti libro iti mini-library iti kuartoda ket nagbasabasa.
Inrikep met ni Ma’am Jenny ti tawa. Sa laeng nabang-aran idi makatugawen iti kama . Ngem nakigtot idi mataldiapanna ti kortina a kasla ipuypuyot ti angin idinto a nakaserra metten dagiti tawa ken dina pay napaandar ti aircon wenno uray la ti stand fanda. “’Pa, kitaem…” agtigtigerger manen a nangitudo iti kortina. Daras a simmalipengpeng iti asawana. Imbagana ti nakitana.
“Adu la unay a poagbutbutngam. Puyatmo la siguro dayta ‘su a ti la makitkitamon. Wenno mapampanunotmo…”
Inkeddeng laengen ni Ma’am Jenny ti agulimek. Numero uno a di mamati asawana iti al-alia wenn ania man a di-katatawan.
Nagsubli ni Ma’am Jenny iti katreda nga agassawa. Maturog laengen. Amangan ket no agpayso a puyatna laeng. Adda ngamin dinar-ayanda nga agassawa a party idi napan a rabii.
Intuloy met a binasa ni Engr. Salvador ti libro.
Maal-alan ni Ma’am Jenny ti turogna idi agtaguob manen dagiti aso. Napabaringkuas la ket ngarud. Awan pay ti asawana iti abayna. Dumdumogan pay la daytoy ti libro a basbasaenna.
“’Pa, mabutengak,” kinunana. Inabayna ti asawana. Isu payen ti nangitangep iti libro a basbasaen ni engr. Salvador . “Uray pay ‘nia ti sasawem, talaga a mabutengak! ‘Mayka ketdin ta maturogtan…”
“’Palpasko pay ‘toy basbasaek, ‘Ma. ‘Ray ta ngannganin…”
Nagtaguob manen dagiti aso.
“Addayta manen!”
“Makaalakanto la ngata iti sakitmo iti nakaro a panagbutbutengmo. ‘La, umunakan ta sumarunoakon.”
Ad-addan ti taguob dagiti aso iti ruar.
“Al-alia! Al-alia!” Nangngegda dayta nga ikkis manipud iti ruar— itin sa asideg da Lakay Ansong.
Di naituloy ni Ma’am Jenny ti panagiddana koma. Tinurongna a dagus ti asawana.
Nangngeg met ni Engr. Salvador ti ikkis. Nagkakaribusoda iti ruar.
“Innak kitaen,” kinuna ni Engr. Salvador . Insublina ti libro iti mini-library.
“S-sumurotak!” nakarattot ni Ma’am Jenny. Dina kayat ti mapanawan
Rimmuar dagiti agassawa. Uray didan rummuar iti inaladanda, ammodan a ni Demy, buridek ni Manong Badol ti imkis. Kapurokanda met laeng ni Badol.
Adda ni Demy iti batog ti landok a ruanganda. Gapgapuna kano daytoy a naliwliw iti buyon ket agawid koma kanon idi makakita iti babai a naklabado iti puraw a tumtumpaw iti angin. Napalalo kan ti kinapintasna.
Anian a seggar ni Ma’am Jenny idi ibaga ni Demy a nagturong kano ti al-alia iti paderda ket nagtakder dita a nangmatmat iti balay. Nabagas kan ’ ti panagis-isemna bayat ti panangmingmingmingna iti balay.
Idi kan maalaw ni Demy ti riknana, awanen ti al-alia. Isu metten ti panagikkisna.
Saanen a nakaturog ni Ma’am Jenny iti dayta a rabii. Managsaginnit met ti pannakairidep ni Engr. Salvador .
Agpayso ngata ti nakita ni Demy? nagay-ayam iti panunotna.
Pagam-ammuan, adda lagip a simmeksek iti panunotna. Kasla limmabba ti ulona.

SABADO. Nasipngetan ni Engr. Salvador a simmangpet a naggapu iti ‘yan ti komparina. Adda ngamin nagsaritaanda a baro a proyekto-- mansion ti maysa a Hawayano iti kabangibangda a barangay— a mabalin a pagganaranda iti dakkel.
Iparparking ni Engr. Salvador ti kotsena iti garahe idi kellaat a kasla nailukat ti ridaw daytoy iti likud. Idi taliawenna, awan met ti asawana dita.
Dimsaag. Ngem awan ti nakitana a tao. Ti laeng katulongan ti adda iti landok a ruangan nga agirikrikep.
Ania ngata daydiay? naisipna.
Agturongen iti balay idi kellaat a naibalibag ti rikep ti kotsena. Idi taliawenna, awan met ti makitana a sabali a tao. Naipasabat ketdi kenkuana ti umatibuor nga agat-kandela. Nariknana lattan a kasla timmakder dagiti dutdotna. Aglalon idi agtaguob manen dagiti aso da Lakay Ansong.
Sabali daytoyen, nakunana. Dinardarasna ti immuli. Dandani nadungparna ni Ma’am Jenny iti ridaw ti kuartoda. Madlaw a mabuteng.
“Pa! Naimbag ta addakan. Daytoyen ti kunkunak kenka. Addan sa sabali nga agnanaed ditoy a balay!”
Nagulimek lattan ni Engr. Salvador. Awan panamatina iti al-alia ngem apay a kastoy>

NANGARRUBA ni Engr. Salvador iti dayta a malem ti Domingo. Nagbuya iti sugal iti tengnga ti purok. Agaabay ti grupo dagiti agbibingo, agtotong-it ken agmamadiong. Ken agpupusoy dos.
Naestoriana ti padasna iti daydi rabii a panangiparadana iti luganna.
“Indyinir,” inkabukab ni Lakay Pistong a nakadalukappit nga agbingbingo. “Idi kapadesko pay laeng a mapan agtabukol ditabuyon, kanayon a makakitaak iti di-katatawan. Ngem inlimedko ti amin ta diak kayat nga adda pagbutngan dagiti kalugarantayo. Amangan, kunak, no isu ti pamkuatanda nga agsadut.” Immanges iti nauneg. “Ti nakita ni Demy idi, isu ti kanayon nga agparang kaniak. Idi damo, kasla nakakaasi ti rupana. Agsangsangit iti panagkitak.”
“Ket kinapatangmo koma, a, Lilong,” kinuna ni Ambang.
“Ta asino met ti di mabuteng?” inkusilap ti lakay. “Idi pidutek ti burrarawit iti igid ti dalan tapno kalasagko koma, nagngirsi ket kasla gimmayebgeb dagiti matana. Idi agbalawak, awanen ti linaon ti alatko. Naibattalda iti daga!”
“Nairupaam kadi, Angkel?” inamad ni Mang Atong. Dinanogna ti gurongna ta nagtong-it ni Berta a kasangsangona.
Nagngilangil laeng ni Lakay Pistong. “Ngem napintas a babai. Kasla adda nakakitkitaak kenkuana ngem diak malagip.”
“Sadino ti kanayon a pakakitkitaanyo, Ama?” sinaludsod ni Engr. Salvador.
“Iti puon ti barakbak dita buyon.”
Napakintayeg ni Engr. Salvador. Ti kayo iti sango ti balayda!

KALKALPAS a nangrabii da Engr. Salvador ken Ma’am Jenny iti dayta a sardam. Agbuybuyada iti TV iti salas idi kellaat nga agiddep ti silaw.
“’Nia ket a pannakairanrananan!” nayesngaw ni Ma’am Jenny. “Kapintas pay ti mabuya ket!”
Napasanamtek laeng ni Engr. Salvador .
Taguob dagiti aso ti nangsaruno iti sanamtekna.
Naringringgorda ita. Di masnop ti turong dagiti taguobda.
Inarakup ni Ma’am Jenny ti asawana.
“Dika kad’ unay agbutbuteng,” inyandingay ni Engr. Salvador iti asawana. “’Gur’ka ta alaek ‘diay plaislait.” Timmakder ket tinurongna ti kuartoda tapno alaenna ti lente.
Ngem nakigtot idi maarikapna ti lente. Kasla adda nanggammat iti imana. Nagpaiduma a lamiis!
“Komustakan?” naitubong iti lapayagna.
Ket uray la a limmabba ti ulona iti panagriknana idi maitangkarang iti panagkitana ti mabukbukel nga imahen ti babai a mayang-angin iti tawa.
“A-asinoka?” Pinatikbker ni Engr. Salvador ti nakemna. Saan a rumbeng a paabak ti riknana tad into ket agballa, segun kadagiti nangnangngegna nga estoria.
“Dinak kadin malagip?” kinuna ti timek. Sumsumged dagiti matana.
Malagip? “Asinoka kad’ a talaga? Apay nga ikaskastoynakami? ‘Niat’ basolmi?”
Nasarangsang laeng a garakgak ti insungbat ti babai.
“Agsaoka!”
“Engineer… nabayag la nga agpayso daydin,” kasla agan iti uneg ti bubon ti timek ti babai.
“’Nia ti kayatmo a sawen? Ken ania ti panggepmo kadakami? Rumbeng a mapankan iti kaikariam!”
“Dinto agtalna ti kararuak agingga a sibibiagka!”
Gapu ta matektekanen ni Ma’am Jenny a mangur-uray iti asawana, inkeddengna a suroten laengen daytoy iti kuartoda.
“Ta ania ti basolko kenka?”
Ngem nagpukawen ti babai.
“Asino ti kaap-apam, ‘Pa?” intapik ti asawana iti abagana.
“Awan… awan, ‘Ma!” inngilangil laengen ni Engr. Salvador . Amangan no madegdegan ti panagbutbuteng ti asawana ket makaala pay iti sakit.

AGSAPA ti Lunes. Pagsangsanguan da Engr. Salvador ken Ma’am Jenny ti nabaknang nga almusarda.
Gaw-aten koma ni Engr. Salvador ti danumna idi kellaat a nagpangato ti baso. Sa simmaruno ti pingganna. Anian a kigtotna!
“Apay, ‘Pa?” Napamulagat iti dakkel ni Ma’am Jenny.
“Dimo kadi makita? Tumtumpaw ti baso ken ti pinggan!”
“Ania a tumtumpaw? Ket no adda dita sangom!”
Kinarawa ni Engr. Salvador dagiti itudtudo ni baketna. Kasla idi laeng a nakitana ti baso ken ti pingganna iti lamisaan.
“Kasla diak mamati,” nakunana laengen.
Apaginumna idi makangngeg iti nasarangsang a garakgak. Timek ti babai a nakitana idi iti kuartoda!
“Agsaganaka!” kinuna ti timek. “Dandanikan agbayad kadagiti utangmo… sairo!”
Di matukod ni Engr. Salvador no asino ti akintimek iti dayta.
“Agpakitaka!”
“’Pa, asino ti kasarsaritam? Mabutengen ni Ma’am Jenny. Naglemmeng metten ti katulonganda iti kosina.
Iti dayta met laeng nga aldaw, nangayab da Engr. Salvador ken Ma’am Jenny iti padi a mangbendision iti balayda.
Ngem iti dayta met la a rabii, nagpakita manen ken ni Engr. Salvador ti babai. Agdigdigos iti banio idi kellaat a naiddep lattan ti panagtedted ti danum iti gripo. Saan met a brownout ken adu ti karga ti deposito ti danumda.
Idi gaw-atenna ti tualia tapno ibalabalna iti bagina, kellaat a timmayab daytoy. simmaruno ti nasarangsang a katawa ti babai.
“Uray pay maminribu a pabendisionam ti balaymo, dikanto talawan!”
“’Nia la ngamin unay ti basolko kenka?”
“Basolmo? Nalipatamon ‘di rinanggasanyo a babai manon a dekada ti napalabas?”
Rinanggasan a babai? Inkallatik ti isip ni Engr. Salvador .
“Malagipmon?”
Napakintayeg ni Engr. Salvador idi nagparang iti alintataona ti rupa daydi babai a pinagaaduanda a renames nga agbabarkada. Wen, isu. Isu daydi nagparikna idi kenkuana- iti daydi damo a panagparikna daytoy kadakuada nga agassawa.
“Sika?”
“Nasayaat ta malagipmo, ayup! Gapu kadakayo, natungday ti adu nga arapaap kaniak dagiti dadakkelko. Ket inkarik iti bagik a singirenkayo!”
“Ngem nabayagkan a pimmusay!”
“Wen! ngem dina kayat a sawen a nalipatankayon! Nagallaallaak ta di agtalna ti kararuak. Nagpullon dagiti kakaduam. Ket ita, sika met ti sumaruno!”
“Saan!” inyikkis ni Engr. Salvador . “Awanen ti maaramidam!”
Natiritir ti tualia. Tinurong daytoy ti lengnges ni Engr. Salvador ket iti apagdarikmat, nabekkelen.
“Kaasiannak… pangngaasim… sa-annn!”
“Idi siak ti agpakpakaasi, impangagdak kadi?”
Limmukay ti pannakabekkelna.’
“Ngem nagbabawiakon iti inaramidko,” intulakakna. “Nagbalinak a mapagpiaran nga asawa ken ama.”
“Mano a tawen a nagkatangkatangak? Ket ita ta nagkurosen dagiti dalanta, masapul a bayadam ti utangmo!”
Immet-et ti tualia. Kasla mauyos amin ti pigsa ni Engr. Salvador iti panagriknana.
Ngem di simmuko. Inkagumaanna ti limmaban. Ngem kasla awan serserbi ti pigsana. In-inut a napukawna ti namnamana a makalasat pay.
Limmukay manen ti pannakabekkelna.
“Ngem sakbay nga uloyanka,” kinuna ti timek, “kayatko a mangngeg manen ti panagpakpakaasim!”
“Saanakon nga agpakpakaasi kenka!” impettengna. “Iti Dios laeng nga agpakpakaasiak!”
“Dimo dakamaten ti Dios!” immunget ti babai. “No dika agsardeng… uloyankan!” Naiwasiwas ti sarming iti diding. Nabtak.
Nagdara ti nagdissuan dagiti bettak a sarming iti bagi ni Engr. Salvador .
“Sige, aramidem ti kayatmo ngem dikanto makalisi iti pannusa ti Dios!”
“Saankan a makalisi pay kaniak, ayup! Uray ania pay ti taltalanggutanegm! Naikari nga agbayadka kaniak!”
Immirut manen ti tualia.

NAPALALO ti ladingit ni Ma’am Jenny iti napasamak iti asawana. Impatoda a nahayblad daytoy. Dagiti sugat a gapuanan ti sarming, imbagada a narugmaanna daytoy ket nabtak a natnag nga isu ti nakaitupaanna.
Dayta ti saritaan agingga iti kamposanto a nangitulodanda iti bangkayna.

SARDAM. Agmaymaysa ni Ma’m Jenny iti terasa ti balayda. Matmatmatanna dagiti naiburandis a bituen iti tangatang idi kellaat a dinuprak ti napigsa nga angin. Sinalemsem iti uray la ket napaseggar idi makitana ti nakapuraw a babai nga agpaypayapay iti tuktok dagiti sanga ti barakbak. Kayatna ti umkis ngem awan timek a simngaw kadagiti bibigna.
Ti katulongan a nakakita kenkuana a nakanganga ken napadata iti nalamiis a marmlisado a datar ti imkis iti uray la a nagpukpukkaw.
“Nahayblad siguro a kas iti daydi lakayna,” kinuna ti maysa kadagiti immarayat a kaarrubada. ---jmp
(Maikapat a Gunggona, Salip iti Makapabuteng a Sarita (Ghost Story), 3rd Premio Andel, Bannawag, Setiembre 4, 2006)